Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары

201 
домалақ балалардың қолына тиіп, көзін ашуға өз ықпалын тигізді. Аталмыш 
оқулық әлі күнге дейін өзінің маңыздылығын жоймай, құнды дүниелер ретінде 
бағалануда. Айта кетейік, қазіргі біздің білім беру жүйесінде талай жылдар 
бойы қолданыста болып, кейінгі жылдары өзгеріске енген «әліппе» оқулығы да 
биыл жанданып, қайта шәкірттердің қолына табысталатын болды. Ахмет 
Байтұрсынұлы жазған «Тіл – құралды», «Оқу құралы», «Тіл жұмсар», «Жаңа 
әліпби» еңбектері бүгінгі ұлттың асыл қазынасы. Бұл еңбектердің барлығын 
бүгінгі күнде бір институт атқара алмайтыны анық. Ахмет жазғандай ұлттық 
құндылықтарымызды болашаққа дәріптейтін оқулықтар көп болған жағдайда 
ғана елдің ертеңі жарқын болмақ.
«Тіл құрал» қазақ тілінің тұңғыш оқулығы. Ол жерде тек жазылу, оқылу 
емлесі ғана көрсетіліп қоймай, нақты дәлелдермен анықтамалар, грамматика, 
терминдер кеңінен қарастырылған. Мысалы, бүгінгі күнге дейін қолданыстан 
түспей келе жатқан зат есмі, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, бастауыш, 
баяндауыш, пысықтауыш, шылау, сөз таптары, сөйлем, құрмалас сөйлем, 
қаратпа, т.б. көптеген терминдерге түсінікті түрде анықтама беріп, сауап ашуға 
негіз болған. Әрине, бастапқыда балалар үшін бұл ұғымдар құлаққа түрпідей 
тигенімен, уақыт өте келе, сөйлемдердің құралу барысы, талдау жүйесіне 
бірізділік қалыптасып, әр бөлшекке мән беру нақты түрде жүзеге 
асырылды.Асыл азаматтың алтын қаламынан тамған ақ өлеңдей сөздері ұлт 
жадында. Ахмет атамыздың аудармалары – түпнұсқадан ерекшеленіп, өзгеше 
өң мен бояу арқылы жаңа бір өнер туындысы деңгейіне дейін көтерілген 
көркем туындылар. Оның Крыловтан аударған мысалдары барлығымызға етене 
таныс. Крылов та өз заманында ежелгі грек мысалшысы Эзоптан аударған 
мысалдары жетерлік. Крылов мысалдарында жануарлардың іс-әрекетін көрсете 
отыра, түп-тұқиянында адамдардың іс-әрекетін жасырып қояды. Онда орыс 
ұлтының өзіндік бояуы, ұлттық танымы мен өзіндік мәдениеті айқын байқалып 
тұрады. Ахмет Байтұрсынұлының аудармаларын аударма деуге ауыз бармайды. 
Құдды ұлттық мүддені ой елегінен өткізе білетін, елінің келешегін ойлаған 
қазақ ақынының кезекті бір өлеңі ме деп ойларсыз. Ахмет атамыздың мысал 
жазуына себеп болған бірден-бір мәселе, ол сол уақыттардағы қазақ халқының 
қараңғы түнекте ұйқыда жатуы, яғни надандық дәуірі өршіген сәтте, халықтың 
ілім-білімге ден қоймай, ел ісі, жер ісі дегенде кері тартуы. Өзі надан болып 
қана қоймай, ілім қуған қазақ зиялыларының аяғынан қазақтың шалғанына 
қатты ренішін білдіреді. Ойды қорыта келе, Ахмет атамыздың аудармаларынан 
этнолингвистикалық теңеулерді топтастыруымызды өзіндік ерекше мәні бар. 
Қазақ тілінде теңеулер жайлы ең алғаш пікір айтқан Ахмет Байтұрсынұлы еді. 
Аударма саласының үздіктеріне Пушкин: «Аудармашылар – ұлттық ағарту 
ісінің негізгі күретамырлары», — деп баға берген [2, 3]. 
Аударма жайлы түрлі-түрлі анықтамалар берілген. Солардың ішінен ең 
ұғынықты анықтама ретінде мына бір нұсқасын қарастырып отырмыз: 
«Аударма – ұлт пен ұлтты, мәдениет пен мәдениетті жақындастырудың рухани 
құралы». Ұлттың ар жағын қозғасаңыз тіл шығады, тіл – ол халықтың рухы, 
ұлттың жаны. Ахмет Байтұрсынұлы қаламынан туған екі сөздің бірінің негізгі 
идеясы – ұлттық идея. 

202 
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тіл білімінің іргетасын қалап, әдебиеттанудың 
негізін қалыптастырды. А.Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқыш» еңбегі жайлы 
З.Ахметов «Әдебиет танытқышта» қазақ өлеңінің ырғақтық құрылыс-жүйесін 
айқындайтын өлең сөздің бунақ, тармақ, шумақ сынды категорияларының 
алғашқалыптасқандығын атап айтады [1,64]. Ахметтің «Әдебиет танытқыш» 
еңбегі – қазақ әдебиеттануының алғаш қаланған іргетасы еді. Оны әрмен қарай 
қазақ ғалымдары жалғастырып, бірізділікке салды. Талай жанның өміріне шуақ 
болып шашылып, талай жанның шамшырағын жағуға ықпал еткен азамат, тек 
білім саласында орасан тер төгіп қана қоймай, баспа саласының дамуына да үлкен 
көмегін тигізді. Тұңғыш, жалпы ұлттық «Қазақ» газетінің жарыққа шығуына 
түрткі болған, дәл осы Ахмет Байтұрсынов болатын. Саясаттан хабар-ошар 
тарапын, халықпен тікелей байланыс орнатқан басылым адамдарды үнемі ілім-
білімге де үгіттеп отырды. 
Қазақтың қазақ болып қалыптасуына қазіргі тілмен айтқан өзіндік ірі тың 
бастамаларымен бастап, тұжырымды түрлі бағдарламаларын іске асыруда 
аянбай тер төгіп еңбек еткен ұлы тұлға, қоғам қайраткері, ақынның туғанына 
биыл 150 жыл. Қазақ батыры Бауыржан Момышұлының айтқан сөзі бар: “Ана 
сүтімен сіңірген ана тілімізді білмеу-барлық ата-бабаларымызды, бүкіл 
тарихымызды ұмыту дегенді білдіреді”-демекші нағыз халық жанашыры, 
әсіресе тіл жанашыры болып ғана қоймай жан-жақты талантты да қабілетті 
болды. 
Қазақ тарихында терең із және өшпестей сан ғасырлық мол мұрасымен 
қалған қоғам қайраткерін келешек ұрпаққа насихаттауда және жыл сайын 
ұйымдастырылатын республикалық “Бір ел-бір кітап” акциясы аясында биыл 
ақынның шығармашылығы таңдалды. Осыған орай Алматы облысы 
кітапханаларында да тарихи мағынасы терең түрлі мәдени іс-шаралар өтуде. 
Сәкен Сейфуллин атындағы Алматы облыстық әмбебап кітапханасында 
«Алаштың нары Ахмет» еске алу кеші, “Әліппені аялаған Ахмет” 
республикалық ғылыми-тәжірибелік шарасы еліміздің түкпер-түкпірінен 20-ға 
жуық адам қатысып, түрлі тақырыпта баяндама жасап, мағлұматтар берілсе, 
сондай-ақ ақынның нақыл сөздері бойынша «Ой ағыны» атты айлық сайыстары 
ұйымдастырылып өтуде. Сонымен қатар Ақсу ауданы, Қызылағаш ауылдық 
кітапханасында “Дәуірдің жарық жұлдызы – Ахмет Байтұрсынұлы” еске алу 
кеші, Жамбыл ауданы, Ақтерек ауылдық кітапханасында”Ұлттың ұлы ұстазы” 
атты әдеби танымдық кеш, Балғабек Қыдырбекұлы
ауылдық кітапханасында 
“Ұлы дала тұлғасы” дөңгелек үстел, Іле аудандық кітапханасында «Ұлттық 
әдебиетіміздің алтын 
діңгегі» мектеп оқушылары мен көпшілік оқырмандардың 
қатысуымен дөңгелек үстел, Ескелді ауданы, Ақын Сара ауылдық 
кітапханасында «Тіл – білімінің атасы» тұлғатану сағаты, Қаратал аудандық 
кітапханасында «Ахмет Байтұрсынұлы–Ұлт ұстазы» дөңгелек үстел, Қарасай 
ауданы, №6 бөлімшесі Ұмтыл ауылдық кітапханасында “Дара тұлға” дөңгелек 
үстел өтті. Әрбір оқырманның санасына ұлтымыздың намысшыл, рухты ұлы, 
қаймықпас қайраткердің әрбір жасаған еңбектері туралы ақпарат беріп, 
елжандылық намысын оятуда кітапхана қызметкерлері аянбай қызмет 
көрсетуде.Ұлтының ұлы ұстазына айналуы да үлкен тарих. Ұлты үшін күрескен 

203 
намысшыл қайраткердің жасампаздық жолындағы сан ғасырлық тарихи мәнін 
жоғалтпайтын ұлы істері ешқашан ескірмейді. Ахаң – ұлттың ұстазы, халық 
жанашыры. Ахметтің артында қалдырған еңбектері, келешек ұрпақтың 
аманаты, жемісі. Бүгінгі ұрпақ А.Байтұрсынұлыбастаған Алаш азаматтарына 
қарап бой түзейді. Оның өмір жолы ауыр да, азапты болды. Аласапыран 
кезеңде Алаш жұртына түзу жол көрсетіп, дөңгеленген дүниеден қазақтың өз 
үлесін алып беруді көздеді. Көкірек көзі ашық, көңілі көлдей қазақ жастары 
Ахмет атамыздың артынан еріп, ақылын тыңдап, автономия құрды. Ахмет 
Байтұрсынұлының басшылығымен қазақзиялылары қазақтың шекарасын 
бекітіп, керегесін кеңейтіп, әдебиетінің іргесін қалады. 
Сөз соңында осындай ұлы тұлғаны ұлықтап ұрпақтан-ұрпаққа аманаттау 
біздің парыз. Ұлтым деп соққан әрбір қазақтың жүрегінде және парасатты да 
білімді ұрпағы тұрғанда есімі мәңгі сақталары сөзсіз. 

жүктеу/скачать 5.11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: