“Химия және биология” факультеті

Денешынықтыру және спорт

Дене жаттығуларының түрлі ағзалар мен жүйелердің функциялық жағдайына деген әсері.

1) Дене жаттығуларының әсерінен бұлшық еттерде недәуір өзгерістер болады. Егер де бұлшық еттер ұзақ уақыт қимылсыз күйде тұратын болса, онда олар әлсіздене бастайды, балбырайды көлемі кішірейеді. Дене жаттығулары олардың көлемін ұлғайтады, нығаюына ыңғайлайды.

Мұнымен қатар, бұлшық еттердің өсуі, олардың талшықтар санынан көбеюінен, ұзартуынан емес, жуандауы әсерінен болмақ. Бұлшық ет созылуы, тонусы, қан айналымы және бұлшық ет коректенуі жақсарады.

2) Дене жаттығуларымен айналысқан кезде көптеген капилярлар кеңейіп қанай қоймайды.

Лекция 17

Дене шынықтыру және оқыту жаттығу сабақтарының физиологиялық негіздері.

Жоспары

1. 
   Дененің дамуы.
   
2. 
   Бұлшық ет күшінің дамуы.
   

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

1. 
   Сауықтыру, 2. Тәрбиелеу, 3.Білім беру
   

Дененің дамуы дегеніміз өмірде адам организмімен қызметі мен формаларының өзгерріп, шешіліп отыруы. Адам денесінің дамуына биологиялық, әлеуметтік, экономикалық, географиялық жағдайллар әсер етті. Мысалы; балалар ата-анасының дене бітіміне ұқсап өседі деген түсінік бар. Ауа-райының жағдайы дененің дамуына әсер етеді.

Әлеуметтік жағдайға тұрмыстық жағдай еңбек, оқу ісі дене тәрбиесі және жалпы тәрбие мазмұны жатады.

Дененің дамуына әлеуметтік жағдай басты орынды иеленеді және ол биологиялық, географиялық жағдайларға белгілі бір дәрежеде ықпал етеді. Мысалы; тұрмыстық жағдайдың жақсы болуы бойдың, кеуденің өсуіне саулықтың артуына т.б. әсерін тигізеді. Ауа-райының қозғалысына қарамастан арнайы іріктеніп, аалынған дене жаттығу ларының көмегімен денені жалпы жетілдіріп, жетілген дене мүшелерінің қызметін жақсартуға болады.

Дененің қаншалықты дамығанын денені және дене мүшелерін өлшеу арқылы, анықтайды. Сыртқы көрініс балалр мен жасөспірімдерге басты көрсеткіш болып табылады. Жасөспірімді кезең деп аталатын 12 жастан -15 жасқа дейінгі аралық организмнің едәуір жылдам өсуімен сипатталады. Жасөспірімдік кезеңде әсіресе организмнің жекелеген бөліктері біркелкі өспейтіні белгілі. Бойдың тігінен өсуі дененің көлденең өсуінен басым болады, аяқ қолда тез өседі. Осының нәтижесінде денеде елеулі өзгерістер болады.

Балалардың күш қабілеттерін жетілдіру үшін ммынадай дамыту жаттығуларын пайдалану ұсынылады.

-гимнастикалық жалпы дамыту жаттығулары

-салмақ нығыздалып толтырылған доп және қарсылас баланы қорғау

-күшті дмытуға арналған қозғалмалы ойындарды пайдалану: арқан тартыс, ат тартыс.

Бұлшық еттерді дамыту жаттығуларын орындаған кезде жүиелі түрде тыныс алуқажет екенін ұмытпау керек.

Балалар дене тәрбиесінің түрлері сан салалы мектептегі сабақ кестесіне енгізілетін дене тәрбиесінің міндеті сабақтарынан бастап сыныптан және мектептен тыс секциялық сабақтар, балалармен жас өспірімдер спорт мектептегіндегі жаттығу сабақтары, дене шынықыру үзіліс кезіндегі қймылды ойындар машықтануларының- осының бәрі оқушылрдың денсаулықтарын жетілдіріп қана қоймай, адамгершілік руха көңіл бөлуге тәрбиелеиді.

Күштілік, төзімділік, жылдамдық, икемділік өмірге деген құштарлық, мықты денсаулық тәрізді сапалы қасйеттер дене шынықтырумен спорт арқылы орнығып қаыптасады. Спотшы болу балалардың барлығына бірдеи мақсат емес бірақ денісау қоғамзға пайдалы азамат болу дәрініңде парызы.

Қазақстаның әрбір азаматын бала жастан дене тәрбиесімен айналысуға тартудың үлкен маңызы бар. Мемлекетік міндет екендігі еліміздің негізгі заңында көрініс тапқан. Ата Заңның 24және 29 баптарында азматтардың демалуға және денсаулығын сақтауға құқы бар екендігі айтылған. Еліміздегі дене тәрбиесі жүйесін негізін қазіргі уақыта дене шынықтыру дайындығының президенттік сынаманы құрап отыр. Мектептегі дене тәрбиесі айналысудың негшізгі түрі дене тәрбиесі сабақтары екендігі белгілі. Осы сабақтар арқылы сыныптан және мектептен тыс сабақтар мен тапсчырмалар және көпшілікті қамтитын сауықтыру шаралары арқылы жас ұрпақтың дене тәрбиесі сабақтары екендігі белгілі. Мектептегі дене тәрбиесі мен нгізгі түрін дене тәрбиесі сабақтары екендігі белгілі. Осы сабақтар арқылы сыныптан және мектептен тыс сабақтар мен тапсырмалар және көпшілікті қамтитын сауықтыру шаралары арқылы жас ұрпақты негізі қаланавды. Жоғарыдағы шараларды іәске асыру нәтижесінде оқушының дене мәдениеті құрайтын білімдер мен дағдылар қалыптасады. Осы білімдер мен дағдылардың негізін өмірлік маңызы бар. Икемділік күш, жылдамдылық, төзімділік, сияқты қасиет қабілеттердің дамуына жәрдемде-сетін қимыл қозғалыстарқұрайды. Қимыл қозғалысты меңгеру барысында қажетті теориялық мәліметтер алуға және нақты жаттығуларды үйреттуге болады.
Лекция 18

Дене шынықтыру сабағын және оның бөлімдерін физиологиялық негіздеу

Жоспары

1. 
   Дене шынықтыру сабақтарының бөлімдері
   
2. 
   Кіріспе , негіз, қорытынды бөлімдері.
   
3. 
   Қимыл әрекетін жетілдіу.
   

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

Оқушылардың дене тәрбиесі арнайы ұйымдастырылған екі жолмен: оқу сабақтары және жаттығу сабақтары арқылы жүргізіледі. Дене тәрбиесі процесін орындайтын негізгі сабақ -оқу сабағы. Оқу сабағы мұғалімнің басшылығымен арнайы бағдарлама , белгіленген сабақтар кестесі бойынша жүргізіледі. Дене тәрбиесі жүйесінде оқу сабағы 3-бөлімнен тұрады. Дайындық бөліміне :киім ауыстыру,спорттық жабдықтарды орналастыру, кезекшіге тапсырма беру, сапқа тұру т.б. ,сабан басталарда рапорт беру, сабан міндетін хабарлау, көңіл бөлу жаттығуларын орындау жатады.

Бұл бөлімде қимыл әрекетінің орындау тәсілі меңгеріледі және бірталай дағды белгілері пайда бола бастайды. Бірақ жаттығуды орындау тұрақсыздығы сақталады, тәсілді әр түрлі себептер жеңіп бұза алады. Жаттығуды орындау барысында жіберілген қателерді дер кезінде түзетудің маңызы зор. Өйткені ол жаттығушының жаттығуды үйренуде жақсы нәтижеге қол жеткізуіне септігін тигізеді. Қимыл әрекетті меңгерудің бастапқы кезеңдерінде қателер көп кездеседі. Сондықтан оқу әдістемесін дұрыс қолдана отырып оларды болдырмауға ұмтылуы қажет.

Қатенің шынығуы, оны түзету көбінесе жаттығуды қайталау сипатына байланысты .Ол қарапайым қайталау стандартты жаттығулар тәсілін үйренгенде пайдаланылады, оқушылардың қимыл әрекеті мұғалімнің көрсеткендей орындауын талап етеді. Вариативті қайталау қозғалыс әрекетін әр түрлі жағдайда орындай алатын икемділікті талап етеді. Сол мақсатпен қозғалыс әрекетін қайталау әр түрлі ауыспалы варианттар жүйесімен ,түрліше жағдайда орындалады. Оқушылар жаттығулардың стандартты жаттығулар тәсілін үйренгенде пайдаланылады, оқушылардың қимыл әрекеті мұғалімінің көрсеткеніндей орындауын талап етеді. Вариантивті қайталау қозғалыс әрекетін әр түрлі жағдайда орындай алатын икемділікті талап етеді. Сол мақсатпен қозғалыс әрекетін қайталау әр түрлі ауыспалы варианттар жүйесімен, түрліше жағдайда орындалады. Оқушылар жаттығулардың стандартты орындау тәсілін тұрақты игергенде ғана вариативті қайталауды пайдалану қажет.Бұл кезде үйрету әдістерінің барлық топтары қолданылады: сөз қолдану әдістері көрнекі қабылдау әдістері, тәжірибелік әдістері.

Қимыл әрекетін жетілдіру .

Бұл кезеңнің мақсаты қимыл дағдысын қалыптастыру, сол арқылы жоғары қимыл ептілігіне жету. Жаттығуды Жаттығуды көп қайталағаннан соң қимыл ептілігі дағдыға айналады. Қимыл дағдысы деп- жеке қозғалыстарға емес, нақты әрекет нәтижесіне бағытталған қимыл әрекетін автоматтандыра орындай алу қабілеттілігін айтамыз.Қимыл дағдысы әр түрлі қозғаушы факторларға қарсы жоғары тұрақтылық дамытады, көрермендер, әр түрлі. Қимыл дағдысын қалыптастырғанда қозғалыс дәлдігі жақсарады, қимыл ырғағы жетілдіреді жеке қозғалыста біртұтас қимыл әрекетке айналады.Қимыл дағдысын қалыптастыру кезінде азаматшалар қызметін бөлу процесі қатар жүреді.Қимыл дағдысын қалыптастыру кезінде анализаторлар қызметін бөлу процесі қатар жжүреді. Қимыл анализаторының мәнеі артады. Өйткені бұлшық еттердің сезімталдығы қозғалысты бақылауда жетекші рол атқарады. Көру анализаторының қызметі, қоршаған сыртқы ортадағы жағдайды және әрекеттің нәтижелігін бақылау қызметіне ауысады. Қимыл дағдысы жаттығуды көп қайталағанда пайда болады. Жаттығуды дұрыс қайталау мынадай факторларға : үйрету міндетіне, оқу материалының, күрделігіне, оқушылардың дайындық деңгейіне ,оқыту әдістемесінің жетілгендігіне байланысты.Тәжірибеде қайталаудың екі жолы қолданылады.

Созылмалы көптеген сабақтарға бөліне қайталау жасау.Түйінді қысқа мерзімде бір жеке бірнеше сабақты жасау.Қимыл дағдысы әр түрлі және біртіндеп қалыптасады.Әр түрлі қалыптасу төрт түрге бөлінеді.

1.Дағдылы жағымсыз тездете қалыптасуы. Үйрету барысының басында қимыл әрекетін игеру тез, сонан соң ақырындап қалады. Өйткені тәсіл негізгі тез қабылданады да бөлшектері ұзақ игеріледі.

2.Дағдының жағымды тездете қалыпиасуы. Бұл үйренудің бас кезінде дағды ,аздап сонан соң тезірек өседі. Әр түрлі қалыптасудың осы түрі ,күрделі әрекетке жетелейді, жаттығуды бөлшектеп үйреніп, толықтырғаннан соң, ло үйренулер дағдының тез өсуін шапшаңдатады.


Лекция 19

Дене шынықтырудың кәсіби – қолданбалы түрлерінің физиологиялық негіздемесі.

Жоспары

1. 
   Еңбек физиологиясы.
   
2. 
   Дене еңбегі.
   

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

Адамдарда байқалатын мұқтаждыты тіршілктің, әлеуметтік және мұратты мақсаттарға сәйкес 3 топқа бөледі. Тіршіліктік мақсаттар тағамдқ, жныстық, қорғаныс және т/б іс- әрекеттермен қанағаттандырылады. Әлеуметтік мақсаттарға адамдардың еңбектену, білім алу, қоғамда өз орнын табу іс- әрекеттері жатады.

Еңбек адамның өз мұтаждығын қанағаттандыру үін жесайтын мақсатты іс-әрекеті. Ол қоғаммен тығыз байланысты әлуметтік категория. Өйткені еңбек адам тіріліінің және тұрмыс қалпының қажетті арты болып саналады.

Еңбектену іс-әрекеттің организмге өтетін ісерін еңбек физиологиясы зерттейді. Ол адам органимінің еңбектену кезіндегі әрекеттік өзгерістерін тексереді. Сөйотіп адамның денсаулығыын және жоғары жұмыскерлігін сақтау үшін, еңбекті ұйымдастырудың режимі мен жүктемелердің организмге қолайлы түрлері мен әдістерін қарастырады. Адамның қимыл - әрекеті өте күрделі. Ол іс-жүзінде органзмнің қозғалыс жүйесі-бұлшықеттердің қызметі арқылы атқарылады.Сондықтын бұлшықеттердің іс-әрекетін және оның реттілу механизмдерін зерттеу еңбек физиологиясының маңызды саласы болып саналады..

Бұлшықеттердің жұмысы екеуі энергия шығынын талап етеді және вегетативтік жүйелер (қан айналымы, тыныс, зат алмасуы т/с/с ) әекетінде өзгерістер тудырады. Сонымен қатар адамның еңдегің мақсаты іс-әрекеттен тудырады. Ол тәлім тәрбие , үйрен және дағдылану істері арқылы қалытасады.

Еңбекті жағдайдайға байланысты дене және ой еңбегі деп екі топқа бөледі.

Дене еңбегі. Еңбектің барлық түрі адамның қозалыс іс-әрекеті арқылы атқарылады. Сондықтан адам организмі қоршаған ортаға бейімделеді және оны жете меңгереді.

Дене еңбектерінде ең әуелі бұлшықет жүйесі белсендіріледі , оны вегетативтік (қанайналымы, тыныс) жабдықтау қамтамасыз етеді. Негізінен жұмыс әркетіне тікелей әрекеттік жүйе: талдағыш және ақыл – ой қатысады. Өйткені сыртқы мәліметтер сезім жүйесі арқылы қабылданады да, миа өңделеді, сөйтіп жауапты қимыл әсерленісі ұйымдастырылады.

Жұмыстың барлық түрі қозғалыс аппаратымен атқарылады. Физиологияда қозғалыс аппараты деп кеңстікте тұлға орнын ауыстыруды және сыртқы нәрселерге белсенді қимыл жасауды
Лекция 20

Еңбек пен демалыс тәртібін оңтайландыру.

Жоспары

1. 
   Еңбек қимылы.
   
2. 
   Дене жаттығулары.
   
3. 
   Ой еңбегі.
   

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

Еңбек қимыл- әрекеті өндіріс заңдылықтарына сәйкес орындалады. Еңбек қимылы мен дене жаттығуларының сыртқы ұқсастықтарына қарап бір- біріне ауыстыруға болмайды.

Барлық қозғалыс қимыл- әрекет дене жаттығуы заңдылықтарына бағынады, сондай- ақ оқушы организмінде тиімді әсер етеді, ал екінші жағынан, жоғары көрсеткішке жетуге мүмкіндік береді.

Тек дене жаттығуы жүйесі ғана адамның барлық органының дамуына мүмкіндік береді.

Еңбек қимылы адамның жан- жақты жетілуіне әсер етеді. Сондықтан да, мектепті үйрену сабағын дене тәрбиесі сабағымен алмастыруға болмайды. Қамтылған дене жаттығулары тиімді болуы да, мүмкін ол керісінше, әртүрлі дене жаттығулары бірден нәтиже байланыстылығы шығуы мүмкін. Бұл дене жатығуларының өзара үздіксіз дәлелі болып табылады.

Демек шарттарды білу дене жаттығуларының тиімділігін анықтау. Педагогикалық процестерді бағыт- бағдарды көтеруге мүміндік береді.

Шарттардың көп түрлілігі класификацияланып мына төмендегіше болуы да мүмкін. Мұғалім оқушының жеке мінезі ерекшеліктері аса маңызды. Оқыту процесі екі жақты процес- мұғалім оқытады, оқушы оқиды, сондықтан кімнің қалай оқытатынында, дененің дамуында оқыту мен үйренудің сапасына байланысты.

Дене тәрбиесі заңдылығына қарай адам санасының шамасы ғылыми шарттарымен бейнеленеді. Неғұрлым дене жаттығуларының педагогикалық, психологиялық, физиологиялық ерекшеліктері көбірек анықталса, соғұрлым педагогикалық мәселелерді шешу тиімді болмақ.

Әдістемелік шарттар дене жаттығулары орындауда кеңейтілген талаптар тобын біріктіреді.

Дене жаттығуларын үйренуде және оны басқа да педагогикалық мәселелерді шешуге қолдана отырып, тиімді мүмкіндіктерді, яғни шешімін табатын мақсатты білу, және үлкен жетістікке жету, екіншіден оның құрлымы, үшіншіден, қайталау тәсілдерін игеру шешуші ол атқарады.

Бұл дене жаттығуын жасуда, құралдарды таңдауда, және педагогикалық мәселелерді шешудегі дене тәрбие әдістерін анықтайды.

Дене жаттығуларының тиімділігі тек аса көп жүктемелерден кейін байқалады. Дене жаттығуларының нәтижесі оны орындау тәсілдеріне де байланысты. Оны орындауда кәсіпқойлықты функциянальды өзгерістерді шешуге белгілі бір уақытты сақтауда талап етеді.Дене тәрбиесінің жүйесі сауықтыру бағытындағы негізгі принциптері гигиеналық шарттар болып табылады. Олардың мақсаты- адам өмірін керекті дене жаттығулар варианттарын жасау. Ал, екінші жағынан сол жаттығулардың тиімділігін, гигиеналық нормаларын қадағалау. Дене тәрбиесінің толық мәнді шешімін табу үшін гигиеналық тәртіпке аса көңіл бөлуі керек.

Қанша жерден педагогикалық процесс жақсы ұйымдастырылғанымен режим бұзылған жағдайда жетістікке жету жағы шамалы ғана болмақ, демек дене жаттығуларының тиімділігі, пайдасы болмайды деген сөз.

Гигиеналық шарттар екі салаға бөлінеді: Дене тәрбиесі процесінде бөлек адам өміріндегі қоғамдық еңбек гигиенасы, демалу, тамақтану нормалары дене жаттығуларының толық дерлік орындалуын қамтамасыз етеді.

Ой еңбегі кезінде қажымау үшін оны ұйымдастырылған дене қимылымен, жаттығулармен алмастырып отыруы қажет. Әрбңір сағат сайын үзілістер кезінде, ой еңбегінің түріне және күрделілігіне сәйкес жаттығулар (гимнастика ) жасаған жөн.

Дене мен ой еңбектерін өзара оңтайлы үйлестіру адамның денсаулығын жақсартады, тұлғалық және психикалық бітісін қалыптастырады, тірліктік әрекетін, иммундық қасиетін жоғарғы деңгейге көтереді, төтенше орасан ахуалдарға икемделу қабілетін арттырады. Сөйтіп организмнің биоэнергетикалық пәрменін, физиологиялық реттеліс тетіктерін, тіршіліктік және әлеуметтік бейімделісін қамтамасыз етеді.

1. 
   Машықтанудың негізгі мақсаты.
   
2. 
   Машықтанудың тыныс жолдарына әсері.
   

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

Машықтанудың негізгі мақсаты – сауықтыру . Оның негізгі тәсілдері – адамның тірліктік күйін жоғары деңгейде жақсарту және сақтау үшін әр түрлі қозғалыс әрекеттерін пайдалану. Машықтану нәтижесінде организмде көптеген құрылымдық және әрекеттік бейімделу өзгерістері туады олар әуелі әралуан жүктемеге жедел бейімделу түрінде өтеді.

Бұлшықеттерге жүктемелер қайталанғакн жағдайда оның негізінде ұзақ мерзімді икемделу пайда болады. Мұның тұрақтылығы тұлғалық жүктемелерге машықтанғандықты көрсетеді. Ол жоғары тірліктік пәрменді және оның жүктемеге сәйкес жоғары деңгейде, әрі үнемі өткеруге мүмкіндік береді. Осыған орай дене сымбаты әртүрлі түрткілерге төзімділік қалыптасады.

Жоғары деңгейге жету биохимиялық және физиологиялық процестердіңм тектік ерекшеліктеріне , орталық жүйке жүйеісінің әрекеттік бейімділігіне, нейро – гуморольдық реттеліс қабілетіне байлапныс болады. Қимыл жүктемелеріне бейімделісіне иммундық жүйе тікелей қатысады. Сөйтіп машықтануды, жүйке, эндокриндік және иммундық жүйелердің бірлестірілген үйлесімді іс- әрекеті қамтамасыз етеді.

Ауыр спортпен, қажытатын әлеумет жүктемелерден иммунноденресия пайда болады.Ол психоэмоциялық күйзелістің белгісі болып есептеледі..

Жаттығулардан жүрек массасы үлғаяды., ол 40 пайыз қалыпты жағдайда үнемді жұмыс істеуді қамтамасыз етеді.

1.Тыныс алу жиілігін анықтайтын факторлар

2. Өкпе желдетілісі.

Пайдаланатын әдебиеттер:

Негізгі

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

Қозғалыс іс әрекетін қамтамасыз ететін әрекеттік жүйе тыныс алу және қан

жүйелерін іске қосады.

Тыныс алу жиілейді және тыныстық көлем тереңдейді, өкпенің ауа алмастыратын беткейлік ауданы өседі, альвеонярлық желдетілісі ұлғаяды, одан оттегін тұтыну 3-4 пайыздан 4-5 пайызға дейін артады.

Жаттығулардың нәтижесінде денешынықтыру тыныштық жағдайда тынысты үнемді атқаратын орталық жүйке жүйесіде динамикалық стереотип қалыптасады. Тыныс жиілігі жаттығулар кезінде сирейді ол шынықпаған адамдарда 16-20 рет, мин болады. Қанда эритроциттердің саны азаяды, имиогендік лейкоцитоз байқалыды.

Тыныс алу бұлшықеттерінің екпінді қоғалысы. Жүрекке қанның қайтып оралуын қамтамасыз етеді. Тынысалу және қанайналымы жүйелерінің үйлесімді әрекетінен тіндерді оттегімен тиімді жабдықтау қалыптасады. Қанның тыныстық ауданы салыстырмалы эритроцитоз болғандықтан ұлғаяды.. Оны қан түзетін ағзалардың жоғарғы қызметі жүзеге асырады.

Спортшылардың тыныс алу жиілігі сирек, тыныстық көлемі денесі шынықпағандардан артық болады.Мұны:

1. 
   Өкпе көлемі ұлғаюы.
   
2. 
   тынысалу бұлшықеттерінің күші мен шыдамдылағының артықтығы.
   
3. 
   кеуде қуысы мен өкпенің созылғыштығы және
   
4. 
   тыныс алу жолдарында ауа тасқынына кедергінің төмендігі қамтамасыз етеді.
   

• 
  өкпе көлемдері мен сыйымдылығының ұлғаюы:
  
• 
  сыртқы тыныстың алымы мен нәтижелдігінің артуы.
  
• 
  өкпенің диффузиялық қабілетінің өсуі.
  

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

Жыныс бездері — гонадалар (грекше сөзіне — пайда болу, астеп — без) аралас сөлініс бездері болып есептеледі. Олардың сыртқы секрециялық қызметі — жыныс клеткаларын (гаметопиттерді) жасау және шығару. Еркек организмдегі ұрық жолында сперматозоидтар, ал ұрғашы организмдегі аналық безде аналық клеткалары пісіп жетіледі. Демек, жыныс бездерінің негізгі қызметтерінің бірі —

көбею немесе репродуктік қызмет. Сонымен қатар, бұдан кем түспейтін эндокринді қызмет атқарады. Зат алмасу, көбею жыныс белтілерін ажыратуынан (диференциясынан) бастап, ұрықтың пайда болып, дамып, тууына дейінгі көптеген процестерді реттейтін жынық гормондарын шығарады.

Организмнің көптеген репродуктік (көбею) қызметі жан-жақты 20-тарауда қарастырылған. Бұл бөлімде тек қана еркек пен әйел жыныс бездерінің гормондарына жалпы және олардың арнайы әсерлеріне мәлімет беріледі.

Еркек жыныс гормондары ұрық жолының интерстициалды тканьдерінің ерекше — Лейдиг клеткаларынан жасалады. Бұл гормондар андрогенді деп аталады (грек. Апсісөз— еркек). Нағыз еркек жыныс гормоны — тестостерон. Бұдан басқа да бұған қарағанда белсенділігі сәл темен гормондар бар — андростерон, эпитестостерон. Андрогенді гормондармен қатар, ұрық жолында аздап әйел жыныс гормоны — эстерогендер де жасалынып, бөлініп шығарылады.

Жыныс жұмыртқаларының негізгі құрылымы — фолликула (ла-тынша фониситиз— қапшықша, көпіршік), оның ішінде жұмыртқа клеткасы пісіп жетіледі. Пісіп жетілген фолликула граафты көпіршік деп аталады. Ол жарылғанда, одан жұмыртқа клеткасы шығады. Бұл — овуляция деп аталады. Жұмыртқа клеткасы жұмыртқа жолына — жатыр түтігіне, ұрықтанғаннан кейін жатырға түседі. Овуляциядан кейін фолликула клеткалары қабырғасында сары пигмент жиналып сары дене түзіледі. Ұрықтанғанда сары дене ұзақ уақыт болады, оны жүктіліктің сары денесі деп атайды. Егер ұрықтану болмаса, ол 10—12 күн қызмет етеді де, кері дамуға түседі. Жыныс ағзалары жетілген әйелдерде овуляция ай сайын қайталануы мүмкін. Жыныстық уақыт (цикл) 27—28 күнге созылады. Оны 4 кезеңге бөледі. 1) овуляцияға дейінгі; 2) овуляция кезіндегі; 3) овуляциядан кейінгі; 4) тыныштық кезеңі. Бұл кезеңдердің әр қайсысы жыныс жұмыртқаларындағы, жатырдың шырышты қабатындағы, қандағы, гормондар деңгейіндегі белгілі бір өзгерістермен және басқа да организмдегі жалпы өзгерістермен сипатталады (23-сурет). Жыныс циклінің әртүрлі кезеңдерінде жыныс жұмыртқаларында өзінің физиологиялық ерекшеліктері жағынан әртүрлі гормондар жасалады (синтезделеді). Жүмыртқа клеткасы пісіп жетілген кезеңде фолликула — эстроген (грек. оізігоз—ағу өте күшті жол тарту, §епез — тудыратын) деп аталатын гормондарды жасап шығарады. Бұл гормондарға эстродиол және белсенділігі сәл төмен эстрон мен эстриол жатады. Сол жерде аздап тестостерон да (еркек жыныс гормоны) жасалады. Жыныс жұмыртқасының сары денесінде гестогендер (латын. .........— жүктіліктің дамуына жақсы әсер ететін гормондар) жасалады. Сары дененің негізгі гормоны — прогестерон.

Оң азот баланысы пайда болады. Жас организмдердің бойының есуін тездетеді. Қальций мен фосфордың сүйекте жиналуына байланысты сүйек тканінің минералдануы күшейеді. Ферменттер саны мен белсенділігінің артуы тотығу-тотықсыздануды, негізгі алмасуды күшейтіп осыдан бөлініп шыққан энергия түрлі жасалу процестерге жұмсалады.

2. 
   Екінші жыныс белгілерінің жасалып дамуына, пайда болуына көмектеседі. Олар тиісті жынысты сипаттайды — жыныс мүшелерінің есіп дамуы, түк пен май қабаттарының пайда болуы, қаңқа дамуы т. б. процестерді қамтамасыз етеді.
   
3. 
   Жүйке жүйесі мен жоғары жүйке қызметіне әсер етеді, репродукті жүйенің барлық беліктері қызметінің белсенділігін қамтамасыз етеді. Сексуальдық, яғни жыныстық көңіл-күйдің дамуы негізінен жыныс гормондарының қандағы деңгейімен анықталады. Бойдың өсуі, дененің қалыптасуы, тәртіппен өзін-өзі үстауы, екінші жыныс белгілерінің пайда болып дамуы жыныс бездеріне байланысты екені ескі заманнан белгілі. Әртүрлі максаттармен жыныс бездерін сылып алып тастағанда (кастрация) пайда болатын өзге-рістер жан-жақты зерттелінген. Ауыл шаруашылығында майлы семіз ет, жұмысшы мал алу үшін кастрация жүргізіледі. Орта ғасырда кейде адамдарды да кастрациялаған. Мысалы, Шығыс елдерінде гаремді күзететін ер адамдар мен жасөспірім еркек балалардың жыныс бездерін алып тастаған. Өткен ғасырдың ортасына дейін Ватиканда және бірқатар Батыс Европа елдерінде шіркеудің ән айтатын хорларына жіңішке биік дауысты өлең айтатын 5 тобы жыныс бездерін алып тастаған еркек балалардан түрған. Өйткені оларда жіңішке биік дауыс жыныс безін алып тастағаннан кейін ұзақ уақыт сақталады. Организмді «жасарту» мақсатымен және кәрілік ауруяарын емдеу үшін, кейде тері астына жыныс бездерін тіккен немесе жыныс бездерінің сықпасын енгізген. Жыныс бездерінің қызметін зерттегенде көптеген бағалы, құнды мәліметтер, әртүрлі экспериментальдық тәжірибелеф әдісі арқылы алынды. Мысалы, М. М. Завадовский жыныс безін алып тастаған тауыққа әтештің урық жыныс бездерін тіккен. Бұдан соң тауыкта әтештің екінші белгілері дами бастады. Атап айтқанда, оның айдары, құйрық қауырсындары өсіп, әтештей шақыра бастады, сәйкес жыныс инстинк-ті пайда болды. Сейтіп тауық әтешке ете ұқсас болып езгерді.
   

Жыныс жұмыртқасының лютеин клеткаларында жуктілік кезе-ңінде релаксин деген гормоп тузіледі, ол жатырдың, ал туар алдын-,да жамбас сүйектерін байланыстыратын аппарат. Бұл гормон әйел организмін бала тууға дайындайдылық әрекетін жыныс мүшелерімен бірге орталық және шеткі жүйке жүйесі, ішкі селініс бездерінің, яғни нейроэндокриндік аппараттың әртүрлі бөлімдері қамтамасыз етеді.

Жыныс мүшелері (гениталий): жыныс бездері (гонада), ұрық жолдары, жатыр, қосалқы, жыныс бездері және шағылысу (копуляция) мушелерінен тұрады.

Жыныс бездері аралас әрекетті бездерге жатады. Олардың сыртқы сөлініс қызметі — жыныс клеткаларын (сперматозоидтар мен аналық клеткасын) бөліп шығару, ішкі сөлініс әрекеті — қан мен лимфаға өтетін жыныс гормондарын түзу.

Еркектер организмінде андрогендер өмір бойы сперматогенезді және қосымша жыныс белгілердің дамуын қамтамасыз етеді, Жыныстық жетілу кезеңінде жыныс мүшелері өсіп, еркектерге тән дене тұлғасы, жүн жамылғысы, дауыс үні және т. б. қалыптасады.

Аталық жыныс гормондары белок синтезін жеделдетеді, зор анаболиктік қасиеті болады. Сөйтіп, олардың әсері еркектердің қаңқасын, бүлшықеттерін, ішкі ағзаларын өсіреді.

Андрогендер шәует безімен қатар бүйрекүсті бездерінде түзіледі, Ол әсіресе балиғаттық шаққа дейін байқалады. Еркектердің организмінде эстрогендер де түзіледі. Эстрадиол, тестостерон сияқты, аталық безінде, ал эстрон бүйреқұсті безінің іза шарларынан жасалып шығады.

Әйелдердің бала көтеретін кезеңінде аналық бездің қыртыс кабатында фолликулалардың жетілуі, овуляция (жұмыртқа клеткасының шығуы), орнына сары дене түзілуі, оның жүктілікке байланысты тағдыры оралымды түрде қайталанып отырады.

Аналық бездер де ішкі сөлініс (эндокриндік) қызметін атқарады. Фолликулада қуыс пайда болған сәттен жыныс гормондары эстрогендер (эстрон, эстрадиол, эстрол) түзіледі.

Әйел организмінде фолликуланың даму және жетілу кезеңдері жыныс оралымының ерекшеліктері мол эстрогендік кезін тудыра-ды.

Жыныс оралымының орта кезінде гипофиздің және басқа түрт-кілердің әсерінен грааф көпіршігі жарылып (овуляция), құрсақ қуысына жүмыртқа клеткасы шығады. Жарылған фолликуланың қабырғасы қабысып, оның орнында бірнеше сатыдан ететін сары дене пайда болады. Осыдан кейін жыныс оралымының лютеин кезі басталады.

Сары дене етеккірдің және жүктіліктің кезінде әртүрлі қызмет атқарады. Етіккер сары денесінің әрекеттік мерзімі 12—14 күн. Жасөспірімдік және климакс (етеккірі тоқтаған) кезеңінде сары дененің белсенділігі төмендеп, тіршілік мерзімі қысқарады. Сары дене бүкіл әйел организмнің' оралымды қүбылыстарының ырғағына әсер ететін прогестерон және эстроген гормондарын түзеді. Овуляциядан кейін 7—8 күні қанда прогестеронның және несепте прегнандиолдың мөлшері еседі. Ал етеккір келер алдында прогестеронның мәлшері ете азайып, жатырдың кілегейлі қабықшасындағы қан тамырларының ішкі қабаты сылынып түседі. Жатырдың кілегейлі қабығы ісініп, жалаңаштанған қан тамырларынан қан құйылады да, етеккір келеді. Бұл процесс 3—5 тәулікке созылады да, әрбір туар ай сайын қайталанып отырады.

Жүктіліктің сары денесі аналық клетка ұрықтанып, зигота түзілгеннен бастап қалыптасады. Мұның прогестероны жатыр тұтікшесінің және жатырдың өзінің жиырылу іс-әрекеті ырғағын реттейді. Ол жатырдың жиырылуын тежеп, ұрықтанған аналық клетканың кілегейлі қабықшаға еніп бекінуіне мүмкіндік жасайды. Жүктіліктің алғашқы 2—3 айлығында сары дене тез өсіп, гормон түзу белсенділігі артады. Оның өркендеу сатысы жүктіліктің 6-шы айына дейін созылып, одан кейін кері дами бастайды. Мұны аналық бездердің гестативтік (жүктілікті сақтау) қызметі деп атайды. Кейін, жүктіліктің 4-ші айлығынан бастап сары дене бұл қызметін плапентаға тапсырады. Сейтіп ол жүктілік аяқталғанша эндокриндік қызмет атқарыды.

Организмдегі мұндай оралымды өзгерістерге де жыныс гормондарының түзілуі сияқты гипофиз гормондары әсер етіп, орталық жүйке жүйесі бақылап отырады.

1. 
   Жас µспірімдер гигиенасы.
   
2. 
   Мектеп жасындаѓы балалар организмі.
   

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

Балалармен жас өспірімдер гигиенасы жалпы гигиеналық бір бөлімі болып оның міндеті өсіп келе жатқан жастардың саулығыны сақтау нығайту. Балалардың өсіп келе жатқан организмі өзіне тиісті морфологын және функционал белгілерге ие. Бұл белгілер балаларды тұрмыс жағдайы, еңбек ету , сыртқы ортаға қатынасы мен байланысты. Сыртқы ортамен өмірде жас балаларға олардың жалпы жағдайына ой және дене еңбегіне болған қабілеттеріне әсер ететін факторлар белгілі . Мысалы, баланы екі материалдарымен нормадан жоғары нагрузкалы болуы, ұйқының жетерлі болмауы , жақсы тынығудың болмауы нәтижесінде ортаның нерв системасы шаршаған болуы мүмкін. Мұның нәтижесінде баланың психик көрсеткіштері көңіл бөлу (внимание ) төмендеу еске сақтап қалуы төмендей тез ашуланғыш болып қалады.

Актив әрекеттермен жетерлі дәрежеде шұғылданбау дененің даму процесстеріне кедергі береді. Сыночфтардың санитариялық қанықарсыз болуы балалардың ұзақты көре алмастыққа ұсас ауруларға себеп болады. Мемлекетімізде балармен жас өспірімдер саулығын сақтау саласында көптеген жұмыс атқарылып келеді. Олар ұдай дәрігерлер бақылауында , денсаулықтар төмен жас өспірімдер белгілі санатория прафилокторияларда дауланады. Мұның үшін түрлі лагерлер физкултура дауалайтын кабинетер бар. Мектептерде дене шынықтыру машықтарын алып беруші оқытушылардың қызметі мектепте жұмыс атқаратын дәрігерлермен тығыз байланысты. Балалардың анатомик физиологын белгілерін білу , сыртқы ортаның гигиенік талаптарын біру , оқу процестерін режиміне бой сыну спорт жұмысшыларын дұрыс ұйымдастыру , жарыстар өткіщзлетін жерлерде белгілі гигиенік жағдайлар жарату дене шышықтыру нагрузкаларын нормаға салу үшін маңызды.

Балаларда әрбір жаста морфологик , функционал белгілер және қабілеттер пайда болады. Олар физика даму кезеңінде түрлі дәрежеде нагрузкаларды атқаруға қабіетті болады. Соның үшін физик нагрузкалардың көлемін белгілеуде оларды нормаға салуды үлкен гигиеналық маңызы бар.

2. Мектеп жасындаѓы балалардыњ організмі.

Кіші мектеп жасын (7-11 жас) .Бұнда балалар организмінде сүйек системасы жиі жетерлі дәрежеде қатаймаған болады. Күшті нагрузкалардан омыртқалары қисайып қалу қалі олардың мүскіл системасында ауыр нагрузкаларды атқара алмай олар кішігірім және оның әрекеттер қылу және оларды координация жұмыстарын атқаруда жоғарғы нерв системалары тез шаршап қалады. Соның үшін машықтарды жеңіл нагрузкалар беру және тез-тез демалыстар беріп тұруы керек.

Орта мектеп жасындағы балалар (12-16 жас) та сүйек системасы өз структурасына еге болады. Олардың сүйек структурасы үкен адамдардың сүйектері структурасына ұқсас болады. Бірақ омыртқа буындары әлі қатпаған , сүйектердің кейбіреулері әлі өсуден тоқтамаған болады. Соның үшін бұл жастағы балаларға ауыр нагрузкасы машықтар өткізуге болмайды. Айнықса дененің бір жағына ауырлақ түсетін нагрузкалар беруге болмайды. Шыдымдылық талап қылатын нагрузкаларды азырақ беру керек, тез атқарылатын машықтарды бұл жаста тез атқара алады. Балалардың бұл жасы олардың жыныстық ержету дәіріне тура келеді. Бұл дәірде нерв системалары қозғалуға бейімділігі артқан және өзгерушен болады. Бұл процес организмнің физик нагрузкелерге адаптация соны қиындастырады. Жыныстық ержету уақыты түрлі адамдарда түрліше болады. Соның үшін дене тәрбиесі машықтарын ұйымдастырғанда әрбір адамға индивидуал қолдау керек.

Үлкен мектепжасындағы балалар (16-18 жас)да сүйек және мүскіл системаларының дамуы толығымен аяқталуы дененің массаға ауырласады. Мойының созылады, мүскілің күш-қуатқа толады интенсив дамиды. Әрекеттер анығырақ координацияласқан болады. Жүрек қан тамыр дем алу системаларының функциялары үлкен адамдарға характерлі болған орташа көрсеткіштерге жақынырақ.

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

Баланыњ жастыќ шаѓында, єсіресе мектеп жасында 16-14 жаста ж‰зеге асады. Сондыќтан осы кезењде оѓан єсер ететін факторларды барынша тиімді пайдалану ќажет.

Осы орайда жас аѓзаныњ ќалыпты дамуына мектептегі дене тєрбиесі маќсакты єрі жан-жаќты жадай тудырады.

Б‰гінде мектеп ќабырѓасында дене тєрбиесін ±йымдастыру ж‰йесіне дене шыныќтыру сабаќтары, факультативтік курыстар, дене шыныќтыру жєне сауыќтыру ж±мыстары, сабаќтан жєне мектептен тыс дене тєрбиесі мен спорттыќ іс-шаралар ‰йірмелер, спорттыќ секциялар, жарыстар жатады.

Білім беру саласында дене тєрбиесін ±йымдастыру ж‰йесіне дене шыныќтыру сабаќтары жатады. Ол оќушылардыњ жан-жаќты жалпы дене дайындыѓы ќамтамасыз етюді, жєне кµздейді.

Оныњ міндеті ќимыл ќозѓалыстыњ жалпы бір кеменді т‰рлерін жасауѓа даѓдыландыру: ойыныњ барысында оќушылар єр бір ќимыл ќозѓалыстыњ жылдамдыѓын, ырѓаќтыѓын ќамтамасыз етіп, оныњ єлеуметтері жайында т‰сініктерін ќалыптастыру. Оған дене шыныќтыру жаттыѓулары, сапта т±ру, сапта ж‰ру, секіру, керм еге тартылу, диск лаќтыру: баскетбол, валибол, футбол, тенис, хаккеи ойнау т.с.с сынаќттыњ ойындары т‰рлері кіреді.

Мектептіњ немесе ж‰ргіліктіњ жердіњ жаѓдайына байланысты суда ж‰жу, шанѓымен конки тебу секілді дене шыныќтыру-сауыќтыру жаттыѓулары да кіреді.

Жоѓарыда аталѓан спорт ойындары оќушылардыњ денсаулыѓын ныѓайтумен ќатар, олардыњ белсенді демалысы мен кµњіл к‰йлері жаќсарту, сонымен бірге сауыќтыру шараларын ±йымдастыруда да мањызды ќызмет атќарады. Т±лѓамныњ денсаулыѓын шыњдау жєне спорттыќ біліктілігін артыруда туристік жорыќтап оќушылардыњ денелерін шыныќтыру, тµзімділік, таќырлыќ ќасиеттерге баулуда дене тєрбиесініњ орны ерекше.Ќорыта айтќанда,оќушылардыњ дене тєрбиесініњнєтижесін арттыруда оќу жєне сыныптан, мектептен тыс ж±мыстарыныњ кµптеген ќ±ралдары мен амал тєсілдерін кењінен пайдалану ыќпалын оныњ педагогикалыќ міндеттерін іс ж‰зінде шешуде ыќпалы жєне м‰мкіншіліктері µте зор.

Ќимыл ептілігі мен даѓдысын ќалыптастыру жєне дене ќуаты ќасиетін тєрбиелеу жалпы зањдылыќтарѓа баѓынады ол єдістемеде принціптер деп. аталады.

Принціптерді білу, олаоды тєжірибеде ќолдану дене тєрбиесі процесін жетілдіреді.дене тєрбиесі процесінде тµмендегідей єдістемелік принйіптер тєн.

1) сапалыќ жєне белсенділік

2. 
   Кµрнекілік
   
3. 
   Ж‰йелілік
   
4. 
   Біртіндеушілік
   
5. 
   Реттілік
   
6. 
   Далалыќ
   

Спаплыќ жєне белсенділік принціпі.

Б±л прринціптіњ маќсаты дене тєрбиесі процесінде жаттыѓушылардыњ сапалы, белсенді жєне шыѓармашылыќ єрекеттерін педагогикалыќ т±рѓыдан баѓыттау сапалыќ жєне белсенділікпринціпі мынадай талаптарды ќамтиды:

1 Сабаќтыњ маќсаты мен міндетін орындауѓа оќушылардыњ ынтасын сапалы т‰рде ќалыптастыру.

2 Сабаќќа ынталы ќатысу.Дене тєрбиесі сабаѓы кезінде балаларѓа ќызыќты тапсырмалар беру ойындар µткізу,ж‰йелі т‰рде баѓа ќою жетістіктерін мадаќтау, марапаттау оќушыларды ынталандыра т‰седі.

3 Жаттыѓушылардыњ µз єрекетін байќауѓа, баќылауѓа ќабілетін ояту б±л талапты орындау ‰шін, оќушылар жаттыѓуды орындаѓан кезде сєтті немесе сєтсіз єрекеттеріне µздеріталдау жасай біледі,орындау тєсілінен ќате таба алуы ,олардыњ пайда болѓанын жєне он ќалай т‰зету керек екнін ‰йренулері ќажет.

Кµрнекілік принціпі –Ќозѓалысќа ‰йретуді кµру арќылы емес б±лшыќ ет т‰йсігі арќылы да т‰сіне білуі керек. Єр т‰рлі анализаторлар белгілері оќушылардыњ сапасында ‰йренетін жаттыѓу туралы толыќ т‰сінік тудырады.Кµрнекілік принціпін мынадай жолдармен пайдаланылады.

1)‡йренетін жаттыѓуды бµлшектеп немнесе толыќ кµресуді оќытушы, я болмаса жаќсы дайындыќтан µткен оќушы орындайды.

2)Єр т‰рлі кµрнекті ќ±ралдар кµрсету арќылы.

Ж‰йелік принципі. Дене ќуатыќасиетін дамытудаѓы жєне ќозѓалысќа ‰йретудегі жаќсы нєтижеге тєн дене тєрбиеі жаттыѓуларын ж‰йелі орындаѓанда ѓана болады.Б±л ж‰йе тµрт кезењнен т±рады.

1)ж±мыс кезењі – Б±л белгілі-бір ж±мыс кезењі белгілі орындалады,ќозѓалысты ќамтамассыз ететін ќуат кµзі таусыла бастайды,ќозѓалысты ќамтамассызететін ќуат кµзі организімніњ ж±мысќа ќабілеттігі тµмендейді.

2)Салыстырмалы ќалыптасу кезењі.М±нда ж±мыс уаќытыныњ орнына ж±мыс ќабілеттілігі,функцианалдыќ кµрсеткіштер ж±мыысќа дейінгі дењгейге келе бастайды.

3)жоѓары µтем кезењі . Організм ж±мысќа кеткен ќуатты артыѓымен ќалпына келтіреді.

4)Редукциалдыќ кезењ.К‰ш т‰сіруден кейінгі ±заќ демалыста организімніњ ж±мыс ќабілеттілігі бастапќы дењгейге келеді. Ж±мыс ќабілеттілігін жаќсарту ‰шін жаттыѓу сабаќтары аралығындағы демлысты екі кезеңнен әрі созбау керек. Өткен сабақ оқыту әсері толық жоғалмай тұрғанда келесі сабақ өтілуі тиіс.

1. 
   Жеңілден – қиынға.
   
2. 
   Қарапайымнан – күрделіге,
   
3. 
   Меңгерілген қимыл - әрекетте меңгерілген қимыл әрекетке бұрын қолданылып келген қимыл ептілігі мен енді ғана үйреніп жүрген қимыл ептілігін, бір – бірімен қауыштыра білу керек.
   

1. 
   Спорт дайындықтары.
   
2. 
   Спорттағы бағдарлау мен іріктеу.
   

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

Спорт дайындықтары. Дене тәрбиесі мұғаліміне спорт дайындықтарының негізгі сипаттамасын білу қажет. Мәселен, студенттердің дене тәрбиесі жүйесіндегі орнын білу, спорттағы бағдарлау мен іріктеуге белсене қатысу, білімін жан-жақты жетілдіре тусуі қажет.

Спорт дайындықтары бірнеше бағыттарда бөлінеді. Әрбір спорт түріне дарынды балаларды қызықтырып тарта білуі. 2. Спорттық жаттықтыру процесі.3. Жарыс.

Іріктеу кезінде баланың морфологиялық ерекшеліктеріне назар аударған жөн. Спорт түрлері адамның морфологиясына әр түрлі талаптар қояды. Мысалы , найза, граната, диск лақтырушылардың ұзын бойлы , аур салмақты болуымен бірге айналу амплитудасы мен ұшу жылдамдығы үшін қолдары да ұзын болуы шарт.

Спорт түрін таңдау себептері. Ұл балаларда спорт арқылы дене қасиетін дамытуға, өзіне сенімділікке, мықты күшті болуға ұмтылушылық байқалады.. Қыз балалар әдемі қимыл мен мүсін сұлулығын жасауға ұмтылады.

Жаттықтырушылар іріктеу мен бағдарлау кезінде көптеген және әртүрлі амалдар қолданылады:

1.Жарыс. Бұл амал ресми және әртүрлі бәсеке түрінде өтеді

2.Жаттықтыру. Спортшының қабілеттілігін жаттықтыру сабақтары кезінде бағалау.

3. Бақылау сынақтары. Жаттықтыру кезінде қолданылатын негізгі жаттығу түрлерінен сынақтар алады.

4. Адам организмін зерттеу. Баланың қабілеттілігін әр түрлі аппараттар арқылы тексеру.


Лекция 27

Жоғары дәрежелі спортшылардың физиологиялық моделдері.

Жоспары

1.Спорттық жаттықтыру.

2.Жаттыққындық

3.Дайындалғандық

4. Спорттық қалып.
Пайдаланатын әдебиеттер:

Негізгі

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

Спорттық жаттықтыру дегеніміз қозғалыс ептілігі мен дағдысын қалыптастырудағы арнайы білім беріде дене қуатын, психологиясын дамыту барысында жоғары спорттық көрсеткіштерге жетуге бағытталған дене тәрбиесінің арнайы педагогикалық үйреті және тәрбиелеу процесі. Спорттық жаттықтырудың әсерін, нәтижесін спортшы дайындығының деңгейін анықтағанда “дайындалғандық”, “жаттыққандық”, және “спорттық қалып” деген ұғымдар қолданылады.

оғары нәтижелер көрсетуге дайын кезі.

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

1. ЖДЖ кµмегімен мынадай міндеттер тобы шешіледі:

Білім – берілген єрт‰рлі параметрлермен ќозѓалыс ќимылдарын орындай білуді ќалыптастыру (ширыѓу дењгейі, баѓыт, амплітуда, ќарќын, ырѓаќ); жекелеген компоненттерді жєне аяќталѓан (ќарапайым) ќозѓалыс ќимылдарын игеру; µмірлік мањызы зор істер мен даѓдыларды ќалыптастыру; ќимылдарды дененіњ кейбір бµліктерімен ‰йлестіре білу.

Тєрбие – жекелеген б±лшыќ еттердіњ жєне б±лшыќ ет топтарыныњ ширыѓу мен босањсу дењгейі; б±лшыќ еттіњ ќысќаруы жєне дене икемділігі жєне ќимыл ‰йлесімділігін, моральдыќ – еріктілік жєне эстетикалыќ ќасиеттерді тєрбиелеу.

Сауыќтыру – аѓзаны алдаѓы негізгі ќызметке (оќу – жаттыќтыру процесінде) функионалды т‰рде даярлау, денсаулыќты ныѓайту жєне аѓзаныњ µмір с‰ру ќабілетін арттыру, дене ќалпын жетілдіру, д±рыс дене т±рќын ќалыптастыру, д±рыс тыныс алуѓа ‰йрету.

2. Адам денесініњ жекелеген бµліктеріне тигізетін ыќпалы.

Жалпыдамытушы жаттыѓулар сыныптамасыныњ негізі ретінде анатомиялыќ белгі алынѓан. Жаттыѓулар олардыњ адам денесініњ жекелеген бµліктеріне тигізетін ыќпалы бойынша топтарѓа бµлінген:

1. 
   ќол жєне иыќ белдеудіњ б±лшыќ еттеріне арналѓан жаттыѓулар;
   
2. 
   дене жєне мойын б±лшыќ еттеріне арналѓан жаттыѓулар;
   
3. 
   аяќ б±лшыќ еттеріне арналѓан жаттыѓулар;
   
4. 
   денедегі барлыќ сыныптама шартты т‰рде болуы м‰мкін, себебі б±лшыќ ет ж±мыстарын наќты т‰рде бµлуге болмайды.
   

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

Мектепте дене тәрбиесін ұйымдастыру формаларына дене шынықтыру сабақтары, сыныптан және мектептен тыс жаппай спорт жұмыстары жатады.

Сабақ- дене тәрбиесін ұйымдастырудың негізгі формасы. Дене шынықтыру сабақтары мемлекеттік оқу бағдарламасына сәйкес жүргізіледі.

Дене тәрбиесі сабақтары тұтас педагогикалық принциптері мен заңдылықтарының талаптарына сәйкес құрылады. Сыныптан тыс жаппай спорт жұмыстарында шәкірттер сабақта алған теориялық білімдерін жалғастырады және толықтырады. Сыныптан тыс жұмыстардың барысында оқушылардың жалпы дене спорттық дайындығын жақсарту,спортқа ықылаын дамыту, өз бетімен түрлі дене жаттығуларымен айналысу міндеттері шешіледі.

Мектептен тыс жаппай спорт жұмыстары оқушылардың тұрғын жерлерінде, балалар және жасөспірімдердің спорт мектептерінде, балалардың туристік станцияларда, мәдениет парктерінде, балалар секторларында, спорттық базаларда (стадион, жүзу бассейіндері, мұз айдыны, т.б) ерікті спорт қоғамдарда, қала және қаладан тыс лагерьлерде өткізіледі.

Барлық мектептен тыс мекемелер оқушылардың таңдап алған түрлерінен өзінің іскерлігін, дағдысын жетілдіруге мүмкіндік туғызады. Ал, спорт мектебін бітіргеннен кейін оларды физкультураға даярлау керек. Дене тәрбиесінің негізгі құралдарына дене жаттығулары, гимнастика, ойын, туризм, спорт, табиғи факторлар жатады. Дене жаттығулары- бұл саналы түрде орындалатын қимылдар және қозғалтқыш әрекеттер.

Гимнастика- мұның бірнеше түрлері бар; негізгі және гигиеналық гимнастика, спорттық гимнастика, окробатика, көркемдік гимнастика, өндірістік және емдік гимнастика.

Ойын- балалар өмірінде үлкен орын алады. Дене тәрбиесінде қозғалыс ойындары пайдалынады. Қозғалыс ойындары оқушылардың ептілігін, тапқырлығын, өзін-өзі билеушілігін дамытады, қозғалтқыш дағдыларын жетілдіреді.

Туризм- дене тәрбиесінде серуен, саяхат, туристік, жорық түрінде пайдаланылады. Туризмге оқушылардың барлығын қатыстыруға болады. Туризм оқушыларды төзімділікке, ұжымшылдыққа, еңбек сүйгіштікке және қолайсыз сыртқы жағдайларда кездесетін қиыншылықтарды жеңуге тәрбиелейді.

Спорт- біздің елімізде біріңғай бағдарлама және ережелер бойынша өткізіледі. Спорттың көптеген түрлерін атауға болады. Олар- жеңіл атлетика, гимнастика, шаңғы спорты, жүзу, туризмнің спорттық түрлері т.б

Табиғат фкторлары- күн, ауа, суға шомылу, душ қабылдау сауықтыру ретінде пайданылады. Табиғат факторларын балалардың сауықтыру жұмысы кезеңінде пайдалану өте тиімді болады.

Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады.

Ұлт ойындары халықтың әлеуметтік – экономикалық жағдайларына үйлесімді жасалғандай әсер береді.

Ойын өнер ретінде әдебиетпен мәдениеттң сан алуан түрлерімен қабысып, бірін- бірі толықтырып байыта түседі.

Өзінің өлең жырларында халық ойынды тәрбие құралы деп танып, оның бойындағы жастарды ойландырып, толғандырып қасиеттерін аша түседі.

Ойын тек жас адамның дене күш қуатын молайтып, оны шапшаңдыққа, дәлдікке т.б ғана тәрбилеп қоймай, оның ақыл- ойының толысуына, есейіп өсуіне де пайдасын тигізеді.

Тарихының кеңеюіне қарамастан, ойын үнемі жаңа, ескірмейтін нәрсе. Өйткені, күн сайын дүниеге келіп жататын сәбилердің қиалын қозғап, сезімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық беріп, рухани озық болатын да – осы қимыл – қозғалыс ойыны.
Лекция 30

Гимнастика түщрлерінің физиологиялық сипаттамасы.

Жоспары
Пайдаланатын әдебиеттер:

Негізгі

1. Я.М.Коца «Спортивная физиология» учебник для институтов физической культурый М 1986г.

2. Смирнов В.М. Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта» М 2002г.

Қосымша

3.Олимпийская литература «Физиология спорта и двигательной деятельности»

М 1997г

4.Руне Федман , Елисовой С.К. «Спортивная физиология» М 1980г.

6. Е.П.Ильин «Психофизиология физического воспитания» М , Просвещение 1980г.

7.Верхошанский Ю.В. «Основый специальной физической подготовкий спортсменов» М 1988г.
Лекцияның мәтіні:

Гимнастикалыќ ќабырѓа ќондырѓысы жаттыѓулар ‰шін бастапќы ќалып тањдауда дененіњ жекелеген бµліктерін бекіту биіктігін жењіл µзгертуге м‰мкіндік береді, б±л µз кезегінде жаттыѓудыњ єсер етуін жаттыѓушылардыњ даярлыќ дењгейіне орай реттеп отыруѓа кµмектеседі. Гимнастикалыќ ќабырѓада жасалатын жаттыѓулардыњ басты артыќшылыѓы – бастапќы ќалыпта дєл бекіту.

Гимнастикалыќ ќабырѓа жанында жасалатын жаттыѓуларды терминологиялыќ аныќтау кезінде єдеттегі ЖДЖ терминдерін ±стау жєне тірек дењгейін аныќтай отырып пайдаланѓан ыњѓайлы. Мысалы: ќабырѓаѓа арап т±ру, кеуде дењгейінде ќолмен ±стау; сол жаќпен т±ру, сол аяќ жамбас дењгейінде рейкаѓа ќойылѓан, ќол белде. Кейде снарядтарда жасалатын жаттыѓулар терминін пайдалануѓа да болады: вис (иыќ ±стау дењгейінен тµмен болатын ќалып) жєне тірек (иыќ ±стау дењгейінен жоѓары). Мысалы: ќабырѓаѓа оњ б‰йірмен т±рып вис; ќабырѓаѓа арќамен отырып вис. Егер жаттыѓулар тікелей қабырғада орындалатын болса “вис” және “тірек” терминдерін пайдалану керек.

2. Гимнастикалық қабырғада жасалынатын жаттығулар.

Гимнастикалық қабырғада жасалатын жаттығуларды орындау кезінде ұйымдастырудың мынадай түрлерін пайдаланған тиімді:

1. 
   Жаттығуды жаттығушылардың бәрі бірдей орындайтын кезде
   

Әрбір адам бір аралыққа қарама\қарсы тұратындай етіп таралыңдар!. Егер мұғалім көрсетілімді пайдаланатын болса, онда жаттығушылар қабырғадан үш\төрт адымқашықтықта тұрады. Ал бастапқы қалыпты қабылдаңдар! Командасы берілгенде олар қабырғаға жақындап көрсетілген қалыпты қабылдайды. Одан әрі қарай ЖДЖ жүргізуге арналған әдеттегі командалар бнрілнеді, Тоқта! Командасы берілгеннен кейін жаттығушылар қабырғаға сырт вйналып тұрады да, келесі команданы күтеді, егер келесі жаттығу көрсетуді талап ететін болса, онда жаттығушыларды әуелі қабырғадан алыстату керек. Мұнда өз орындарыңа адымдап бар! Командасы пайдаланылады. Қабырғада жасалатын жаттығуларды жүргізу барысныда уақыт үнемдеу үшін мүмкіндігінше түсіндіру тәсілімен, иммитациялық көрсетуді пайдалана отырып шектелген әрі жаттығушыларды қабырғадан алыстатпаған жөн.

2. 
   Жаттығуды алма\кезек орындауда. Мұнда жаттығушылардың барлығын бірдей қабырға бойымен сапқа тұрғызу мүмкін емес.
   

3. Жаттығуды екеулеп орындағанда.

Бұл жаттығулардың қызықта пайдалы тобы. Мұнда гимнастикалық қабырғада екі серіктестік те өз ара ортақ қимылы пайдаланылады. Жаттығушылар екі қатарға тұрғызылады. Жаттығу екіә серіктестің көмегімен көрсетіледі, одан кейін бастапқы қалыпты қабыдауға және жаттығуды орындауға команда беріледі. Жаттығу орындалғаннан кейін, орындарыңды ауыстырыңдар! Командасы беріледі.

Қазақстан Республикасы

Білім және ғылым министрлігі

«Сырдария » университеті



« Химия және биология » факулътеті

« Биология » кафедрасы

«Дене шынықтыру және спорт түрлерінің физиологиялық негіздері» пәні бойынша