ИкинҹИ Ҹилд) пејҒӘМБӘри-әКРӘмин (С) ӘбузәРӘ НӘСИҺӘТЛӘри мүӘллиф: доктор мисбаһ ЈӘзди тәРҸҮМӘ едәН: ФҮзули шәФИЈЕВ
жүктеу/скачать 2.35 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дил – һидајәтә вә ја азмаға васитә
- Камала чатмаг јолунда дилдән вә диҝәр үзвләрдән бәһрәләнмәк
- Дилдән бәһрәләнмәјин гајдасы вә онун бәласындан гачмаг
- Башгарышдыран сөзләрдән пәһриз етмәк вә зарафат етмәкдә һәдди ҝөзләмәк
- Һидајәт јолларынын мүхтәлифлији
- Данышығын вә рәфтарын әксүләмәлләринә бир бахыш
- Тәһгиг әсасында сөз данышмағын лүзуму вә шајиә јајмагдан чәкинмәк
ОТУЗ БИРИНҸИ ДӘРСДил – һидајәтә вә ја азмаға васитәКамала чатмаг јолунда дилдән вә диҝәр үзвләрдән бәһрәләнмәк; Дилдән бәһрәләнмәјин гајдасы вә онун бәласындан гачмаг; Башгарышдыран сөзләрдән пәһриз етмәк вә зарафат етмәкдә һәдди ҝөзләмәк; Һидајәт јолларынын мүхтәлифлији; Данышығын вә рәфтарын әксүләмәлләринә бир бахыш. Дил – һидајәтә вә ја азмаға васитәПејғәмбәрин (с) бәјанынын бу бөлүмү дил вә онун контролу илә бағлыдыр. Әлбәттә, өнҹәки дәрсләрдә бир гәдәр дилин контролунун лүзуму барәдә данышылды, бу бөлүмдә әсас бу нөгтәјә ишарә олунур ки, инсан өз данышығына чох диггәт етмәлидир. Бунун әһәмијјәтини нәзәрә алараг бизим рәвајәт китабларымызда сөз сөјләмәјин шивәләри, данышығын гајда-ганунлары вә нөгсанлы тәрәфләринә даир фәсилләр ајрылмышдыр. Дејилди ки, һансы сөзү данышмаг лазымдыр, һансыны данышмамаг. Инди ки, Пејғәмбәрин (с) нәсиһәтләрини шәрһ едиб арашдырмагда ҝәлиб бу бөлүмә јетишдик, бу барәдә ачыглама вермәјә башлајырыг. Әввәл буну дејәк ки, дил Аллаһын не’мәтләри арасында дәјәрли олан бир не’мәтдир. Сонра дилин бә’зи ејибләрини вә зәрәрләрини дә сајаҹағыг. Камала чатмаг јолунда дилдән вә диҝәр үзвләрдән бәһрәләнмәкИнсанын вүҹудунда Аллаһын гәрар вердији не’мәтләрин һамысы – истәр заһири вә хариҹи үзвләр олсун – ҝөз, гулаг, әл, ајаг вә с. кими, истәр инсанын гејри-мадди хүсусијјәтләри олсун – гүдрәт, тәфәккүр, тәхәјјүл кими – инсанын тәкамүлү үчүн бир васитәдирләр. Онлар нә өзләри һәдәфдирләр, нә дә онларын әлдә етдикләри шејләр инсанын сон һәдәфидир. Биз ҝөзлә бизи камала вә Аллаһа јахынлашдыран шејләри ҝөрмәлијик, еләҹә дә гулағымызла инсанын камалына вә ахирәт савабына сәбәб олан шејләри ешитмәлијик, башга үзвләрлә, о ҹүмләдән диллә дә бу ҹүр олмалыдыр. Елә сөзләри данышмалыјыг ки, инсанын тәрәггисинә, Аллаһын разылығыны әлдә етмәјә сәбәб олсун. Аллаһын бүтүн не’мәтләриндән, Аллаһа јахынлашмаг вә камала чатмаг јолунда истифадә едилмәлидир. Онлар ојунҹаг дејилләр ки, инсан онлары һәр нијјәтлә истифадә етсин. Инсан дил васитәсилә әлдә едилән истәкләри вә нәтиҹәләри өзүнә әсас һәдәф алараг ҝөтүрмәмәлидир, чүнки әсл һәдәф бунлардан чох-чох үстүндүр. Данышығын өзү инсан үчүн әсаләтә чеврилмәмәлидир. Буна ҝөрә дә дили хејир вә камал јолунда ишләтмәлијик. Һәдисләрин бириндә имам Садиг (ә) бујурур: “- Дилин зәкаты мүсәлманлара нәсиһәт етмәк, гафилләри ојандырмаг вә чохлу зикр вә тәсбиһ демәкдир.” Данышмаг бир васитәдир, чүнки Аллаһын инсаны јаратмагда һәдәфи онун камала чатмасы вә Аллаһа јахынлашмасы олмушдур. Буна ҝөрә дә дилдән һәмин һәдәфә чатмаг үчүн бәһрәләнмәк лазымдыр, јохса онунла өзүмүзә бәла һазырламамалыјыг. Өлчүб-бичиб сонра сөз сөјләмәк лазымдыр, инсанын иҹтимаи вә мә’нәви мәнзиләтини ашағы салан сөзләрдән чәкинмәк лазымдыр, чүнки инсанын данышығы онун шәхсијјәтинин ҝөстәриҹисидир. Демәли, әҝәр инсан дүшүнмәдән, дедији сөзүн нәтиҹәсинә вармадан сөз данышдыса, өзүнүн алчаг сәвијјәли маһијјәтини фаш етмишдир. Неҹә ки, Әли (ә) бујурур: “- Данышын ки, танынасыныз. Билин ки, һәр кәс өз дилинин алтында ҝизләнмишдир.”1 Башга бир јердә бош сөз данышмағы, данышдығы сөзүн сәмәрәсини дүшүнмәдән сөз сөјләмәји мүнафигләрин сифәтләриндән бири кими һесаб едир: “- Мүнафиг дилинә ҝәләни данышар, нәјин онун хејринә, нәјин онун зијанына олдуғуну билмәз.”2 Амма мө’мин әксинә: “- Сөз сөјләмәк истәјәндә данышаҹағы барәдә јахшы дүшүнәр, әҝәр јахшы олса ашкар едәр, әҝәр пис олса үзә чыхармаз.”3 Дүздүр ки, билирик ҝәрәк дил васитәсилә Аллаһ-Тәалаја јахынлашаг, амма сөһбәт бу јахынлашманын неҹәлијиндәдир. Изаһ үчүн дејәк бизим данышығымыз һәрдән ибадәт гисминдә олур. Неҹә ки, инсан намаз вә дуа вахты бә’зи сөзләри дејир. Бу сөзләр ваҹиб вә мүстәһәбби ибадәтләр сырасында јер тутурлар. Амма башга һалларда дил инсанын башгалары илә анлашмасына көмәкчи васитәдир. Инсан дилин көмәји илә гәлбиндән кечәнләри башгаларына чатдырыр вә гаршы тәрәфи өз нијјәтиндән, истәјиндән аҝаһ едир. Башгаларына фикрини чатдырмаг да инсанын илаһи һәдәфи олмалыдыр. Билмәлидир һансы сөзү сөјләмәк, һансы фикри чатдырмаг онун Аллаһа јахынлашмасына сәбәб олаҹагдыр. Бә’зи јерләрдә сөзүн саваб олмасыны шәриәт јолу илә билмәк олур, белә олмаса инсанын саваб данышығын һәдди-һүдудуну билмәси чох чәтин олар. Әксәр јерләрдә инсан ағлынын көмәји илә данышығын јахшы вә ја пис олдуғуну ајырд едир. Белә олан сурәтдә әҝәр инсан гүрбәтән-иләллаһ нијјәт етсә, онун сөзү ибадәт сајылаҹагдыр. Мәсәлән, өз данышмағы илә бир мәзлуму зүлмдән гуртара биләр вә ја данышмагла мәзлумун һаггыны залимдән алмыш олар. Бу һаллар “ағлын мүстәгилликләри”ндән сајылыр ки, әгл онларын дәркиндә мүстәгилдир вә шәриәтин ҝөстәришинә еһтијаҹы јохдур. Әҝәр бизә һеч бир шәр’и бујуруг ҝәлмәсәјди белә, мәзлумун һаггынын залимдән алынмасыны дәрк едәрдик. Әҝәр биз өз сөзүмүзлә зүлмү мәзлумдан дәф’ едә билириксә, о сөз ваҹиб вә Аллаһын разылығына сәбәб олаҹагдыр. Әҝәр о сөз вүҹуб һәддинә чатмамыш да олса, ән азы онун јахшы олдуғуну дәрк едирик. Һамымыз билирик ки, јетимин башына сығал чәкиб ону севиндирмәк вә ја данышыб дәрдләшмәклә мө’мин гардашын гәм-гүссәсини азалтмаг чох јахшы бир ишдир. Бу һалда инсан гүрбәт гәсди етсә әмәли ибадәт олаҹагдыр. Бу садаладығымыз һалларын гаршысында бә’зи һаллар да олур ки, биз һәрәкәтин мәгбул һүдудуну тә’јин едә билмирик. Шаре’ (һөкмү тә’јин едән) ҝәрәк ону бизим үчүн ачыгласын. Дүздүр ки, бизим әглимиз күллијаты дәрк едир, амма мәсәләнин хүсусијјәтини, шәраитини мүгәддәс шаре мүәјјәнләшдирир. Шаре’ фигһи мәнбәләрдән истинбат јолу илә һәмин һөкмләри бизим ихтијарымызда гојур. Демәли, белә һалларда шәриәтин һөкмүнү ҝөзләмәк лазымдыр. Бә’зи мәсәләләр дә олур ки, онлардан Аллаһын разы олмадығыны биз билирик. Бу һалларда һәмин ишләри ҝөрмәк дүзҝүн дејил, ҝөрүлмәси ҝүнаһдыр, әҝәр ҝөрсәләр ҹәзаландырылырлар. Бу һаллар Аллаһын разылығына сәбәб олмадығы үчүн гүрбәт гәсди илә олсалар да ибадәт һесаб олунмурлар. Бу ҹүр һаллары инсанын әгли мүстәгил олараг мүшәххәс едә билир вә шаре’дән һөкм алмаға еһтијаҹ јохдур. Мәсәлән, дил васитәсилә башгасына јаман демәк, јалан данышмаг, төһмәт вурмаг, ики мө’минин арасыны вурмаг мәзәммәт едилир. Нәтиҹә ајдындыр. Сөзүн јахшы вә пис олмасыны биз ајдын дәрк едирик. Башга һалларда исә сөзүн һүдудуну вә шәраитини шаре’ бизә ачыглајыр.
Дили јалан данышмагдан, төһмәт вә гејбәт етмәкдән горумаг лазымдыр, јахшы, бәјәнилән сөз сөјләмәк лазымдыр ки, данышана вә ешидәнә зәрәри олмасын. Демәли, еһтијаҹ дујулан вахт сөз сөјләмәк лазымдыр. Инсан дилини о вахт ачмалыдыр ки, она еһтијаҹ олсун. Чох вахт бир сөзлә Беһиштдә инсана сарај дүзәлир. Белә олан сурәтдә бир адам өзүнә хәзинә топлаја биләҹәји һалда, әҝәр онун јеринә хәр-хәшәк јығарса бөјүк хәсарәтә дүшмүшдүр. Бу она охшајыр ки, бир адам илаһи зикри тәрк едиб она һеч бир хејри вә зијаны олмајан мүбаһ ишләрә баш гошур. Дүздүр ки, о ҝүнаһ етмир, амма Аллаһын зикри кими әзәмәтли бир мәнфәәти әлдән чыхардығына ҝөрә хәсарәтә дүшмүш һесаб олунур. Имам Садиг (ә) өвлијаларын вәсфи һаггында Пејғәмбәрдән (с)нәгл едир: “- Аллаһ өвлијалары сүкуту сечдиләр, онларын сүкуту зикр иди. Бахдылар, бахышлары ибрәт иди. Сөз сөјләдиләр, сөзләри һикмәт иди, ҹамаат арасында ҝәзирдиләр, ҝәзмәкләри бәрәкәт иди.”3 Дилин инсанын хошбәхтлијиндә вә бәдбәхтлијиндә ролуну, бундан да артыг сағлам ҹәмијјәт тәрбијә етмәсиндә вә ја ҹәмијјәтин көклү дәјәрләрини учурмасындакы ролуну нәзәрә алараг Аллаһ вә дин өвлијалары тәрәфиндән чохлу тапшырыглар верилмишдир ки, инсан сә’ј едиб дилини контрол етмәлидир. Ҹәмијјәтин вә Исламын дүзҝүн рәфтар нормалары вә гајда-ганунларындан аҝаһ олмагла вә дин өвлијаларынын данышыгда вә рәфтардакы шивәләрини нүмунә сечмәклә инсан өз дилини, өзүнүн вә ҹәмијјәтин хејринә ишә салмалыдыр. Буна ҝөрә дә дили контрол етмәјин вә дүзҝүн јериндә ишә салмағын ән јахшы јолу илаһи әнбија вә өвлијаларын рәфтар гајдаларына нәзәр салмагдыр. Әнбија (пејғәмбәрләр) халг илә рәфтарларында данышығын ән ҝөзәл үсулларындан истифадә едирдиләр. Бунун ән бариз нүмунәләри пејғәмбәрләрин (ә) кафирләрлә апардығы мүбаһисәләр вә еһтиҹаҹлардыр. Гур’ани-Кәримдә дә бу барәдә нәгл едилмишдир. Һәмчинин мө’минләрлә олан сөһбәтләриндә дә онларын әхлагыны ҝөстәрән бир чох нүмунәләр мөвҹуддур. Биз пејғәмбәрләрин (ә) мүшрикләрлә данышыгларындакы мүхтәлиф бәјанатлара нәзәр салсаг орада кафирләрә дејиләҹәк бир јаман, сөјүш, налајиг сөз тапа билмәрик. Бәли, бүтүн мүхалифәтләрә, кафирләрдән ҝөрдүкләри әзијјәтә, сөјүшә, мәсхәрәјә бахмајараг пејғәмбәрләр (ә) ән јахшы тәрздә, хејирхаһлыгла онларын ҹавабларыны верирдиләр вә салам-сағол етмәдән онлардан ајрылмырдылар: “Рәһманын (әсил) бәндәләри о кәсләрдир ки, онлар јер үзүндә тәмкинлә, тәвазөкарлыгла ҝәзәр, ҹаһилләр онлара сөз атдыглары (хошларына ҝәлмәјән бир сөз дедикләри) заман онларла ҝөзәл, јумшаг данышарлар.”1 Бәли, мүшрикләрин пејғәмбәрләрә (ә) дедији бүтүн төһмәтләрә, сөјүшләрә, јаманлара бахмајараг, неҹә ки, Гур’анда нәгл едилмишдир, һеч бир јердә ҝөстәрилмир ки, пејғәмбәрләр (ә) онларын вердикләри әзијјәтләрин гаршысында кобудлуг вә тәрбијәсизлик етмиш олсунлар, әксинә саваб сөз данышыб, ајдын мәнтиглә, хош әхлагла өз мөвгеләрини билдирмишләр. Бәли, бу бөјүк инсанлар ән ҝөзәл тәрбијә верәнин әдәб-әркан булағындан су ичмишләрдир. Һәмин илаһи тә’лим чешмәсиндән бир бујруғу Аллаһ Мусаја вә Һаруна верир: “Фир’онун јанына јолланын. О (аллаһлыг иддиасына дүшмәклә), һәгигәтән азғынлашыб, һәддини ашмышдыр. Онунла јумшаг данышын. Бәлкә өјүд-нәсиһәт гәбул етсин, јахуд (Рәббиндән) горхсун.”2 Пејғәмбәрләрин (ә) данышыгда риајәт етдикләри әдәб гајдаларындан бири дә бу иди ки, һәмишә өзләрини халгдан ајырмыр, онлардан бири һесаб едирдиләр вә онларын һәр тәбәгәси илә ганаҹаглары һәддиндә сөһбәт едирдиләр. Бу һәгигәти биз, онларын халгын мүхтәлиф тәбәгәләри илә апардыглары сөһбәтләрдә - ки, тарихдә вә рәвајәтләрдә һекајәт едилмишдир – чох јахшы анлајырыг. Һәм шиә вә һәм сүнни рәвајәтләриндә нәгл едилир ки, Аллаһын Рәсулу (с) бујурур: “- Биз пејғәмбәрләрә белә әмр едилмишдир ки, халгла онларын баша дүшәҹәкләри һәддә сөһбәт едәк.”1 Башгарышдыран сөзләрдән пәһриз етмәк вә зарафат етмәкдә һәдди ҝөзләмәкСөзүмүз дилин зијанлары вә афәтләри барәсиндәдир. Бу барәдә чохлу рәвајәтләр нәгл едилмишдир вә фәгиһләримиз фигһин бә’зи фәсилләрини данышығын мүһәррәматына аид етмишдирләр. Мәсәлән јалан, сөз ҝәздирмәк, мәсхәрә етмәк, төһмәт вурмаг вә мәшғуледиҹи сөһбәтләр ки, буна “ләһв-илһәдис” дејирләр - инсаны Аллаһдан узаглашдырыр вә инсан тәбиәтини мә’нәвијјатдан, илаһи нурдан тәмизләјир. (Әхлаг китабларында да бу барәдә ҝениш сөһбәт ачылмышдыр). Бә’зи мәсәләләрдә бир әмәлин пис вә һарам олмасы инсана ајдындыр, буна ҝөрә дә инсанын һәмин әмәлин вә данышығын һөкмүндә һеч бир шәкки јохдур. Амма бә’зән дә заһирдә мүбаһ олараг ҹилвәләнән бир сыра сөһбәтләр – ки, һәтта инсан онлары јахшы тәсәввүр едир – вагијјәтдә һарам вә бәјәнилмәздир. Бу јерләрдә шејтан бизи алдадыр, баис олур ки, һәмин шүбһәли олан сөзләри демәклә биләрәкдән вә ја јарымаҝаһ сурәтдә ҝүнаһа алудә олаг. Дүздүр ки, һәрдән инсан лазыми диггәт јетирмир вә өзүнү алдатмыш олур. Әҝәр инсан шүбһәли, шүбһәјә охшар јерләрдә јахшы фикир версә, диггәт етсә, ишин маһијјәтини анлајаҹагдыр, амма һәва-һәвәс үзүндән һәрәкәт етдији үчүн ишиндә диггәтли олмур вә өз ишини ҝөрмәјә бәһанә ахтарыр, һәтта о әмәлинә јахшы бир ад да гојур, һәгигәт дону бичмәјә чалышыр. Мәсәлән, бир нәфәр зарафатҹыл, дилдән пәрҝар адам истәјир мәҹлиси гызышдырсын, ләтифә сөјләјиб ҹамааты ҝүлдүрсүн, бәһанә ҝәтирир ки, мәсәлән, бу ҝүн бајрам ахшамыдыр, филан ҝүндүр, истәјирәм ҹамааты шадландырам. Бу бәһанә илә башгарышдыран сөһбәтә башлајыр ки, һеч бир мә’нәви вә дүнјәви фајдасы јохдур. Белә сөһбәтләр өмрүн тәләф олмасына сәбәб олур вә бә’зән дә киминсә хәтринә вә һејсијјәтинә тохунулур. “Ләһв” кәлмәси, инсаны һәр бир мүһүм вә лазымлы ишдән ајыран һәр шејә шамил олур вә бу мә’нада “ләһв-илһәдис” кәлмәси “мәшғуледиҹи сөз” мә’насында олуб инсаны һаггдан ајырыб өзүнә мәшғул едән сөһбәтә дејилир. Мисал үчүн хүрафи һекајәләр, инсаны фәсада сүрүкләјән дастанлар, бу гәбилдән олан сөһбәтләр. Һәмчинин аздырыҹы, ирадәни сүстләшдирән мусигиләр дә бу гәбилдәндир. “Мәҹмәул-бәјан”да ҝөстәрилир ки, бу ајә Нәср бин Һарис барәсиндә назил олмушдур. Чүнки о таҹир иди вә Ирана ҝедиб-ҝәлирди. Орада Иранын әфсанәләрини мәнбәдән ҝөтүрүб Гурејш үчүн нәгл едирди. Онлара дејирди: “- Мәһәммәд Ад вә Сәмуд барәсиндә сизә данышыр, мән дә Рүстәмдән, Исфәндијардан, Кәсрадан сизә данышырам. Ҹамаат да Гур’аны бошлајыб онун нағылларына гулаг асырды.1 Диггәт етмәк лазымдыр ки, кејфи олмајан мө’мин гардашын көнлүнү шад етмәк үчүн һөкмән биһудә, ҝүлмәли сөзләр данышмаг лазым дејил. Гәми, гүссәси олан адама онун һалына мүнасиб Аллаһын рәһмәти барәдә рәвајәт сечиб охумаг олар. Јохса бир сыра пуч, мә’насыз сөзләр данышмагла инсанын дәрди јүнҝүлләшмәз. Демәли, кимсә башгаларыны шад етмәјин, севинмәјин әлејһинә дејил. Башгасынын көнлүнү алмаг, үрәјини ачмағын өзү савабдыр, амма бахыр неҹә. Дини мәнбәләрдә дә буна ишарә едилмишдир. Амма сөз бундадыр ки, инсанын данышығынын, сөзүнүн ҝәрәк дәјәри, мә’нәви, мүсбәт мајасы олсун ки, нә башгаларынын вахты һәдәрә ҝетсин, нә дә илаһи не’мәтләр, - о ҹүмләдән дил пуч вә дәјәрсиз ишләрдә истифадә олунсун. Имам Багир (ә) нәгл едир ки, Пејғәмбәр (с) бујурду: “- Бир мө’мини шад едән кәс мәни шад етмишдир, мәни шад етмиш шәхс һәгигәтдә Аллаһы шад етмишдир.”2 Башга бир рәвајәтдә имам Сәҹҹад (ә) нәгл едир ки, Пејғәмбәр (с) бујурду: “- Иззәт вә Ҹәлал саһиби олан Аллаһ јанында ән јахшы әмәлләрдән бири мө’мини севиндирмәкдир.”3 Һәрдән дүнјәви вә ахирәви бир иш үзүндән мө’мин бикеф олур вә бу гәм ону фәалијјәтдән сахлајыр, иш ҝөрмәјә һалы-һеји олмур. Буна ҝөрә дә өз гүввәсиндән, баҹарығындан бәһрәләнә билмир, чүнки руһијјәси јохдур: китаб охујур – зеһнинә ҝирмир, намаз гылыр – анҹаг ағзы тәрпәнир, гәлби башга шејлә долудур, һәр һалда үрәји бир ишә јатмыр, әли иш тутмур. Белә олан сурәтдә чалышыб ону һәмин гәм-гүссәдән гуртармаг лазымдыр. Дәрдини өјрәниб дәрдинә мүнасиб әлаҹ еләмәк лазымдыр ки, ишинә, ибадәтинә башласын. Ону севиндирмәк һәм јахшы ишдир, һәм дә Аллаһ хатиринә оларса, ибадәт һесаб олунур. Һәрдән инсан өзүнү алдадыр, јолдашыны шадландырмағы бәһанә едиб фајдасыз вә мә’насыз ҝүлмәли дастанлар данышмаға башлајыр, ҝуја ки, бундан башга јолу јохдур. Хәбәри јохдур ки, һәмин анда мәнтигли вә дәјәрли сөһбәт етмәк лазымдыр, дәлил вә һәјати мисалларла гүссәси олан мө’мини гәмдән ајырмаг олар. Она баша салмаг олар ки, гәм-гүссәјә батмагла инсанын дәрдинә дәрман олмур, инсан анҹаг өз әсәбләрини корлајыр вә ишиндән галыр. Шухтәб адам достуну бикеф ҝөрәндә башлајыр һогга чыхардыб ҝүлмәли сөзләр данышмаға. Елә билир бу сөзләрлә онун дәрдини јүнҝүлләшдирәҹәк, амма билмир ки, зарафат өз һәддиндә олса јахшыдыр, ифрата вармаг мәзәммәтлидир. Һәддиндән артыг зарафат етмәк инсанын даимән ләһвә мәшғул олмасына вә өзүнүн вә башгаларынын ҝүлүш објектинә чеврилмәсинә сәбәб олур. Бундан башга чохлу ҝүлмәк инсанын гәлбини өлдүрүр, вүгарыны вә ирадәсини заил едир. Бу ҹәһәтинә ҝөрә дә ҝөрүрүк ки, Пејғәмбәр (с) дә аз зарафат едәрди. Неҹә ки, бујурур: “- Мән дә зарафат едирәм, амма зарафатымда да дүзҝүн вә һагг сөзләр дејирәм.”1 Вә ја чох ҝүлмәкдән пәһриз етмәк һаггында бујурур: “- Аллаһа анд олсун, әҝәр мән билдијими сиз билсәјдиниз, чох ағлајыб аз ҝүләрдиниз.”2 Дејиләнләрә әсасән, сә’ј едиб аз зарафат етмәк лазымдыр. Чох вахт зарафатда һәддини ашмаг ахыры ҝәтириб гејбәтә, дава-далаша чыхарыр. Мө’мини шад етмәк мүстәһәбдир дејиб, инсан чох вахт шејтанын торуна дүшүр вә гејбәт кими бөјүк ҝүнаһа алудә олур, достуну да гејбәти ешитмәјә вадар едиб ону да ҝүнаһа батырыр. Һәр һалда, чох јердә шејтан пис иши инсана јахшы ҝөстәрмәклә ону ҝүнаһа салыр. Әҝәр инсан јахшы фикирләшсә, диггәт етсә өз сәһвини ҝөрәҹәкдир. Һәрчәнд һәрдән инсан о гәдәр дә ајыг олмур, һәтта диггәт етсә дә өз сәһвини ҝөрә билмир! Бу һалда ону аҝаһ етмәк башгаларынын өһдәсинә дүшүр. Һидајәт јолларынын мүхтәлифлијиИнсанлары ҝөрдүкләри пис ишләрдән аҝаһ етмәјин јоллары мүхтәлифдир. Һалалы, һарамы, Гур’аны, рәвајәти о гәдәр дә анламајан кәсләрә јаланын, гејбәтин дүнјәви вә ахирәви зијанларыны садаламаг лазымдыр. Мәсәлән, демәк лазымдыр ки, гејбәт едән адам өлү әти јејән адам мәнзиләтиндәдир вә с. Амма Китабла, һәдислә, Әһли-бејт (ә) елми илә даим мәшғул олан адам үчүн бу ҝүнаһлары садаламаг лазым дејил, чүнки онларын өзләри буну билирләр. Онларын гәфләтә дүшдүкләри јерләрдән аҝаһ етмәк лазымдыр. Онлары ајылтмаг лазымдыр ки, бә’зи сөзләр һәтта хејир нијјәти илә олса да јахшы дејил вә Аллаһын о ҹүр сөзләрдән хошу ҝәлмир. Бу ҹүр сөзләр инсанын зәрәринә гуртарыр. Бәли, бә’зи ишләр охшар вә икијөнлү олурлар, онларын јахшы јөндә ишә дүшмәси инсанын гәлби истәјинә бағлыдыр. Һәрдән бир иш јахшы нијјәтлә ҝөрүләндә, јахшы һесаб олунур вә әҝәр пис нијјәтлә ҝөрүләрсә, пис һесаб олунур. Чүнки Исламын нәзәринә әсасән һәр бир иш нијјәтә бағлыдыр. Чох вахт инсан өзү дә билмәдән, гәфләт үзүндән пис бир иши јахшы нијјәтлә ҝөрүр. Ола билсин јахшы нијјәт етдији үчүн һәмин ишә ҝөрә она саваб да версинләр, әҝәр саваб да апармаса, ән азындан үзүрлүдүр. амма јахшы бир иши пис нијјәтлә ҝөрмүш олса, саваб газанмајаҹагдыр вә ҝөрдүјү ишин маһијјәти дә ибадәт сајылмыр, ола билсин бу ишә ҝөрә она ҹәза да верилсин. Бу ҹүр нүмунәләри данышыгда вә рәфтарда чох тапмаг олар. Һәрдән бир нәфәр барәсиндә сөһбәт ачылыр вә инсан истәјир онун јахшылыглары барәсиндә бир сөз десин, бу нијјәтлә башлајыр онун һаггында јерсиз тә’рифләр демәјә. Әҝәр она десәниз: - Нијә бу гәдәр јалтаглыг едирсән? Дејәҹәк: - Мән башгаларынын јахшылыгларыны зикр етмәклә тәвазөкарлыг ҝөстәрмәк истәјирәм. Әлбәттә, инсанын үстүн хүсусијјәтләриндән бири дә будур ки, башгаларынын јахшылыгларыны сајсын, рәвајәтләрдә дә бу мәсәләјә ишарә едилмишдир. Бу ишдә һәм мө’минә гијмәт вермиш олур, һәм онун һөрмәт-иззәтини артырмыш олур, һәм дә башгаларыны јахшы ишләрә, бәјәнилән сифәтләрә тәшвиг етмиш олуруг. Амма диггәт етмәлијик ки, биз башгасыны һансы нијјәтлә тә’рифләјирик? Мө’минин һөрмәтини артырмаг үчүн, Аллаһын ризајәтини ҹәлб етмәк үчүн, ҹәмијјәтдә хејир ишләрә рәваҹ вермәк үчүн, јохса онун биздән хошу ҝәлмәси үчүнмү? Бу ишимизлә, ону тә’рифләмәклә истәјирик әвәзиндә о да бизи тә’рифләсин вә лазым оланда, бир ишимиз дүшәндә ондан истифадә еләјәк! Һәгигәтдә бир-биримизә борҹ чөрәк веририк: мән достумун далынҹа тә’рифләр дејирәм ки, о да мәним һаггымда орда-бурда јахшы сөзләр данышсын. Бу ҹүр јерләрдәдир ки, Шејтан охумуш инсанлары тора салыр. Шејтан авам адамлары ачыг билинән ҝүнаһлара вадар едир, амма алимләри башга јолла алдадыр, дејир адам достунун хејринә данышар, сән ону тә’рифлә, о да сәни тә’рифләсин. Һәгигәтдә бу нәфсдән ҝәлән мәкрдир. Буна ҝөрә дә инсан еһтијатлы олмалыдыр, әҝәр бир иш ҝөрмәк истәсә, әввәл гәлбини јохласын, бахсын ҝөрсүн бу иши һансы нијјәтлә ҝөрмәк истәјир. Һәр бир ишдән габаг бир аз дүшүнмәк лазымдыр, сонра ишә башламаг лазымдыр. Елә олмасын ки, дилини азад бурахыб һәр бир тәдбирдә, ишдә фикирләшмәдән нә ҝәлди данышсын. Чүнки ахмаг адамын хүсусијјәтләриндән бири дилини контрол едә билмәмәсидир. Һәзрәт Әли (ә) агил адамла ахмаг адамын данышығындакы фәрг барәдә бујурур: “- Агил адамын дили онун үрәјинин архасында олур, наданын үрәји онун дилинин архасында.”1 Мәрһум Сејјид Рәзи, һәзрәт Әлинин (ә) бу дәрин мә’налы сөзү барәдә бујурур: “- Бу чох тәәҹҹүблү вә шәриф мә’налардандыр. Имамын мәгсәди будур ки, агил адам өз үрәји илә мәшвәрәт едәндән сонра ағлын һөкмү илә дилини ишә салыр, надан адам исә әксинә, дилинә ҝәләни данышыр вә данышыб сонра дүшүнүр. Демәли, санки агилин дили онун үрәјиндән итаәт едир, амма наданын үрәји онун дилиндән итаәт едир.” Јахшы оларды данышмаздан габаг әввәлҹә дүшүнүб ҝөрәрдик ки, нә үчүн данышмаг истәјирик, нијјәтимиз нәдир, беләликлә Аллаһын инајәти илә нәфси вә шејтани һүҹумлардан вә ејбләрдән аманда олардыг. Амма әҝәр дүшүнмәсәк, өз ишимиздә диггәт етмәсәк, һесаб-китабсыз сөз сөјләсәк, јаваш-јаваш шејтанын торуна дүшәҹәјик, истәмәдән онун һијлә вә мәкринә ҝирифтар олаҹағыг. Әлбәттә гәфләт үзүндән, тәләсмәкдән јаранан бу сапмалар анҹаг данышыға аид дејил. Инсан башга үзвләриндән бәһрәләндији заман да бу проблемләрлә үзләшир. Һал-һазырда биз дилин афәтләриндән вә зәрәрләриндән данышырыг. Әлбәттә, дилин инсанын башына ҝәтирдији бәлалар даһа чохдур. Дил тәрәфдән инсана тохуна биләҹәк хәтәрләр даһа чох тәһлүкәлидир. Биз данышанда Аллаһын ризајәтини нәзәрдә тутмалыјыг. Биринҹи дәрәҹәдә бизим сөзүмүз Аллаһын бәјәндији тәрздә олмалыдыр вә икинҹи дәрәҹәдә ону сөјләмәкдә нијјәтимиз дүзҝүн олмалыдыр, јә’ни һәм ишин һүснү (һүснү фе’ли) арада олмалыдыр, һәм дә иш ҝөрәнин (һүснү фаили) һүснү. Һәм данышығын гәлиби, һүдуду сәһиһ олсун, һәм дә о данышығын дашыдығы һәдәфи, һәм шәкли, заһири дүзҝүн олсун, һәм мәфһуму вә мә’насы. Имам Хомејни вә диҝәр алимләр дәфәләрлә бујурмушлар ки, шејтан һеч вахт алим бир шәхси шәраб вә ја диҝәр онун шә’ниндә олмајан алчаг ишләрә сөвг етдирмәз, чүнки белә олан һалда һәмин алимин абры-һәјасы галмаз, буна ҝөрә дә о һеч вахт өзүнү белә бир хәтәрә салмаг истәмәз. Амма шејтан, алими елә аздырыҹы јоллара тәһрик едәр ки, батиндә шәрабхорлугдан да писдирләр. Алими елә ишә сөвг етдирәр ки, заһиринә бахсан һеч бир ејиб ҝөрә билмәзсән, буна ҝөрә дә кимсә ону мәзәммәт етмәз, демәз ки, нијә бу иши ҝөрдүн, амма о ишин зәрәр вә ҝүнаһы олдугҹа бөјүкдүр. Ола билсин о инсанын өзү дә һансы бөјүк ҝүнаһа мүртәкиб олдуғуну дәрк едә билмәсин вә һансы учурума јуварландығындан хәбәри олмасын. Бунун үчүн дә чох диггәтли олмалыјыг, нәфсимизин истәкләрини контрол етмәји баҹармалыјыг, дилимизин ихтијары ағлымызын әлиндә олмалыдыр ки, һәр нә ҝәлди данышмасын, данышмаг зәрурәти олмајынҹа тәрпәнмәсин.
Пејғәмбәрләр вә Аллаһ өвлијалары инсанлары тәрбијә етмәк нијјәтилә онлара ешитдирирдиләр ки, һәр бир ишләриндә һесаб-китаб вар, белә дејил ки, данышыгларына вә һәрәкәтләринә ҹавабдеһ олмасынлар. Инсан бир саат данышандан сонра, һәр јердән сөз ачандан сонра елә дүшүнмәсин ки, һеч бир шеј олмамышдыр вә олмајаҹаг. Билмәлидир ки, ағзындан чыхан һәр сөз јазылыр вә онун барәсиндә ондан суал сорушулаҹаг. Јахасындан тутуб дејәҹәкләр: “нијә бу сөзү дедин, нијә филан шеји нијјәт етдин?” Бу мәтләбә диггәти чәкмәк инснанын аз да олса өзүнү контрол етмәсинә сәбәб олур, јохса ки, нәфс чох ҝүҹлүдүр вә асанлыгла тәслим олмур. Мө’минин нәфсини ҹиловлаја билмәси үчүн јахшы јоллардан бири дә онун диггәтини Аллаһ-Тәаланын һәр јердә, һәр заман һазыр олдуғуна јөнәлтмәкдир. Мө’мин билмәлидир ки, Аллаһ-Тәала онун һәр бир сөзүнү, һәрәкәтини изләјир вә Гијамәт ҝүнү бир-бир дедији сөзләрин ҹавабыны сорушаҹаг. Бу нөгтәни Пејғәмбәр (с) өз кәламында белә бәјан едир: “Еј Әбузәр! Иззәт вә Ҹәлал саһиби олан Аллаһ һәр данышанын дилинин јанында һазыр дурмушдур. Буна ҝөрә дә сөз данышан Аллаһдан горхмалыдыр, нә дедијинин фәргиндә олмалыдыр.” Әҝәр инсан данышыг әснасында Аллаһын һәр ан онун данышығыны изләдијинә диггәт јетирсә вә билсә ки, онун дедикләри Аллаһдан ҝизли галмыр, диггәтини ҹәм едиб һәр сөзү дилинә ҝәтирмәз. Әлавә, илаһи тәгва инсанын Аллаһдан горхмасына сәбәб олур. Нәтиҹәдә инсан өз рәфтарыны контрол едир, һәр сөзү әввәл диггәтлә дүшүнүб сонра данышыр. Һәмчинин Аллаһ өвлијаларынын тәрбијә үсулларындан бири будур ки, өз давамчыларынын диггәтини нәфсин истәкләринин контрол едилмәсинә јөнәлтмәклә онлары тәшвиг едирдиләр ки, артыг вә јерсиз сөзләрдән пәһриз етсинләр, еһтијаҹ дујулдуғу гәдәр сөз данышсынлар. Аз данышсынлар, әҝәр ики ҹүмлә илә гаршы тәрәфә мәтләби анлада билирләрсә, үчүнҹү ҹүмләни демәкдән чәкинсинләр. Һәтта, әҝәр әмр бе мә’руф вә нәһј әз мункәр кими ваҹиб бир тәклифи бәјан етдикдә белә, сә’ј едиб өз мәгсәдләри һәддиндә сөз данышсынлар, артыг сөзләрдән чәкинсинләр. Бу барәдә Пејғәмбәр (с) бујурур: “- Еј Әбузәр! Артыг сөз данышмагдан чәкин. Данышығын о гәдәр јетәр ки, онунла һаҹәтин јеринә јетсин.” Һәрдән инсан бир мәҹлисдә данышыға мәшғул оланда диггәт етмәдән дилинә елә сөзләр ҝәтирир ки, нә дүнјасына хејри вар, нә дә ахирәтинә. Әвәзсиз олан өмрүн дәјәрли сәрмајәсини пуч јерә һәдәр верир. Буна ҝөрә дә инсана лазым олдуғу һәддиндә сөз данышмасы лазымдыр. Һәдисләрин бириндә Пејғәмбәр (с) бујурур: “- Хош о кәсин һалына ки, әхлагы хош, сифәти пакизә, батини саф вә заһири ҝөзәл олсун. Малынын артығыны (Аллаһ јолунда) еһтијаҹы оланлара дағытсын вә сөзүнүн артығыны ичәри удсун.”1 Алимләрдән бири дејир: “- Мө’мин о кәсдир ки, сөз данышмаг истәјәндә әввәл дүшүнүр, әҝәр ҝөрсә данышмаг мәсләһәтдирсә данышыр, гејри һалда сусур. Амма фасиг бириси данышдығы заман дилини камилән азад бурахыр.” Бәли, артыг сөз данышмаг дилин бәлаларындан бири олуб һәм инсанын шәхсијјәт вә иҹтимаи мөвгејини ашағы салыр, һәм дә ахирәт ҝүнүндә ону пешиман едир. Чүнки инсан диггәтсиз сөз сөјләјәндә истәр-истәмәз өз вахтыны сәмәрәсиз сөзләр данышмаға сәрф етмәкдән әлавә, бир сыра ҝүнаһлара да мүртәкиб олур. Белә олан сурәтдә һәм гијмәтли вахтыны һәдәрә вермиш олур, һәм дә Аллаһын гәзәбинә туш ҝәлир.
Дилин афәтләриндән бири дә будур ки, инсан ешитдији һәр шеји, онун доғру олуб-олмадығыны јохламадан, тәһгиг апармадан башгаларына сөјләсин. Дүздүр ки, онун јалан данышмаг гәсди јохдур, ешитдијини артырыб-әскилтмәдән нәгл едир, амма онун сөјләдији јалан һесаб олунур. Чүнки сөјләдикләринин доғру олдуғуна јәгини јохдур. Демәли, һәм чиркин вә налајиг олан јалан сөздән чәкинмәк лазымдыр, һәм дә јәгинимиз олмадығы сөзү данышмаг лазым дејил. Әввәл арашдырыб сөзүн доғрулуғуну јохламалыјыг, әҝәр онун доғрулуғуна јәгинимиз олду, о заман һәмин сөзү дилә ҝәтирмәлијик. Пејғәмбәр (с) бујурур: “- Әҝәр инсан һәр ешитдијини нәгл етсә, јаланчылардан һесаб олунар.” Амма биз һәрдән ешитдијимиз сөзләрә дә диггәт јетирмирик вә чох вахт ешитдикләримизи ја артырыр, ја да әскилдирик, сонра башгаларына нәгл едирик. Данышдығымыз заман диггәтли олмалыјыг ки, һәр шеји данышмајаг, чүнки инсан ешитдији һәр шеји данышмамалыдыр, о ки, галмышды ешитдикләрини артыг-әскиклији илә сөјләмәјә. Пејғәмбәрин (с) јалан һаггында дедикләрини нәзәрдә тутмагла ајдын олур ки, шајиә јајмаг јаланын ачыг тәзаһүр формаларындандыр. Шајиә јајмаг шејтани гүввәләрин ән мүһүм силаһларындан бири олуб, дин рәһбәрләри бәшәри һидајәт етмәк вә сағлам ҹәмијјәт гурмаг истәдикдә, дин дүшмәнләри мүхтәлиф шејтани силаһларла – о ҹүмләдән һәмин јалан вә шајиә јајмагла динин ҹәмијјәтдә бәргәрар олмасынын гаршыны алмаг үчүн истифадә етмишләр. Бунунла онлар халгы илаһи рәһбәрләрин әтрафындан пәракәндә етмәјә чалышмышлар. Тарихи арашдырдыгда ҝөрүрүк ки, Исламын илк чағларында да дүшмән мүсәлманлары диндән, Пејғәмбәри (с) һимајәт етмәкдән чәкиндирмәк үчүн онларын гәлбиндә горху јаратмаға чалышыр, араларында ихтилаф салмаг үчүн шајиә јајмагла мәшғул олурдулар. Аллаһын бујурдуғу кими: “Мүнафигләрә (бә’зи мүсәлманларын садәлөвһлүјү үзүндән дөјүш мејданындан) әмин-аманлыг вә ја горху хәбәри ҝәлдикдә дәрһал ону јајарлар. Һалбуки, әҝәр (мүсәлманлар) буну (мүнафигләр дејил) Пејғәмбәрә вә ја өзләриндән (мө’минләрдән) олан ихтијар саһибләринә демиш олсајдылар, әлбәттә, һәмин хәбәри онун маһијјәтинә варан (белә бир хәбәрин јајылмасынын мәгсәдәујғун олуб-олмадығыны тә’јин етмәјә гадир олан) шәхсләр биләрдиләр...”1 Бу шәриф ајә сәғир (кичик) Бәдр дастаныны јад едир. Үһүд савашында мүсәлманлар Пејғәмбәрин (с) әмриндән чыхдыглары үчүн мәғлубијјәтә уғрамышдылар. Ахырда Аллаһ Пејғәмбәрә (с) көмәк едир ки, аз бир гүввә илә мүшрикләрә гәләбә чалсын вә Исламы мәһв олмагдан гуртарсын. Мүнафигләр дүшмән тәрәфин ҝүҹүнү сајмагла, онларын Үһүд ҹәнҝиндә чалдыглары гәләбәни дилә ҝәтирмәклә мүсәлманларын вә Пејғәмбәрин (с) јахын силаһдашларынын арасында шәкк-шүбһә јаратмаға чалышырдылар вә һәмчинин бу ҹүр шајиәләр јајмагла мө’минләри чаш-баш салырдылар. Онларын әсас мәгсәди Аллаһ Рәсулу (с) илә мүхалифәтчилик етмәкдән башга бир шеј дејилди. Бу ајәдән белә анлашылыр ки, мүнафигләрин әмнијјәт вә горху илә әлагәдар алдыглары вә јајдыглары хәбәрләр, мө’минләр арасында нифаг вә ихтилаф јаратмаг үчүн кафирләр тәрәфиндән онлара өтүрүлүрдү вә бу хәбәрләри дә чох вахт иманы зәиф олан мө’минләр јајырдылар. Бу хәбәрләри јајдыгларында ағылларына да ҝәтирмирдиләр ки, бу хәбәрләрин јајылмасы мүсәлманларын зәифләмәси вә сүстлүјүнә сәбәб ола биләр. Пејғәмбәр (с) мүсәлманларын Үһүд савашында мәғлубијјәтиндән сонра давамлы халгы кафирләрлә ҹиһада чағырырды. Бир дәстә сә’ј едирди ки, мө’минләри ҹиһада ҝетмәкдән вә Пејғәмбәрә (с) гошулмагдан чәкиндирсин вә бу нијјәтлә дә белә шајиә јајырдылар ки, кафирләр сизин әлејһинизә сајсыз-һесабсыз гошун топлајыб. Аллаһ-Тәала бу ајәдә вурғулајыр ки, бу ҹүр шајиә јајмаг вә мүсәлманлар арасында горху иҹад етмәјин һамысы Шејтан тәрәфиндәндир вә достларынын ағзы илә дејилән сөз онун сөзләридир. Бу заман (Аллаһ) мө’минләрә ваҹиб едир ки, бу ҹүр шајиә јајанлардан горхмасынлар, әҝәр Аллаһа иманлары варса, анҹаг Ондан горхсунлар.1 Бу ҝүнкү дүнјада, хүсусилә дә ингилаби өлкәләрдә вә хүсусән дә бизим өлкәмиздә ки, тәкбашына бүтүн империалист гүввәләр гаршысында дајанды вә инди дә өз истиглалијјәтини горумаға сә’ј едир, ингилаби вә Ислами дәјәрләри бүтүн вүҹуду илә јашатмаға чалышыр – бу ҹүр шајиәчилик, сөз ҝәздирмәк ҝениш ајаг ачыб. Мүнафигләр вә мүхалифләр халг арасындакы вәһдәти сарсытмаг, онлары ингилабын һәдәфләри вә нәтиҹәләринә бәдбин етмәк үчүн ҹүрбәҹүр шајиәләр чыхардыр, сонра да ону јајмаға башлајырлар. Тәәссүфләр олсун ки, хәбәрсиз адамлар бу шајиәләри ешитдикләриндә мүхтәлиф нијјәтләрлә ону ағыз-баағыз бир-бириләринә өтүрмәјә башлајырлар. Ола билсин бу шајиәни јајмагда пис бир нијјәтләри олмасын, ики дост бир-бири илә сөһбәт едирләр, ордан-бурдан данышандан сонра һәмин шајиәни дә нәгл едирләр. Инсан бир хәбәри сөјләјәркән һеч бир пис нијјәти олмаса да, диггәт етмәлидир ки, о хәбәрин фајдасы вар, ја јох, әлавә дүшүнмәлидир ки, әслән о шајиәнин әсасы вар, ја јох? Бәлкә дә кимсә о шајиәни мәнә сөјләмәкдә сәһв едибдир, ја башгасы јаландан о хәбәри она демишдир. Демәли, хәбәри сөјләмәздән габаг онун дүзҝүнлүјү барәдә тәһгиг етмәлијик, сөз сөјләјәркән диггәтли олмалы вә тәләсмәмәлијик. Белә ки, бир кәс бизим сөзүмүзү ешидәндә бизә шәкли галмасын, десин филанкәсин сөзүндә һеч бир шәкк-шүбһә јохдур, данышдығы һәр сөз доғрудур. Инсан дүшүнүлмүш вә дүзҝүн сөз данышмалыдыр ки, ҹамаат да она е’тимад етсин, ҹамаатын е’тимадыны газанмагла ҹәмијјәтдә шәхсијјәти, мәгамы уҹалсын. Әҝәр кимсә ҹәмијјәтдә јүксәк иҹтимаи мөвге тутмаг истәјирсә, ҹамаатын инамыны өзүнә ҹәлб етмәклә халг арасында елә јер тутмалыдыр ки, ҹамаат онун сөзләринә вә рәфтарына камил е’тимадла јанашмалыдыр вә демәлидир: “филанкәс бош јерә сөз данышмыр, онун ағзындан чыхан һәр сөз доғру вә дүзҝүндүр. Бу ҹүр мөвге һәм инсанын дүнјасына хејир ҝәтирир, һәм дә ахирәтинә. Чүнки дүнјәви ҹәһәтдән дүзҝүнлүјүн, рәфтарда, сөздә диггәтли олмағын хејри ашкардыр, ахирәтдә хејир бахымындан да доғрулуг Аллаһын разылығына сәбәб олур. Буна ҝөрә дә кичик бир бәһанә илә һәр ешитдијимизи данышмамалыјыг. Бүтүн бунлар бир тәрәфә, чох вахт диггәтсизлик үзүндән ешитдикләримизи һәрдән ја әксилдир, ја да үстүнә нә исә әлавә едирик. Һәр доғру, дүзҝүн сөзү данышмаг да доғру дејил. Ола билсин доғру сөзү данышмаг мәсләһәт олмасын, мүмкүндүр кимсәнин абры-һәјасы хәтәрә дүшсүн. Белә олан һалда бу иш һарам вә Аллаһын гәзәбинә ҝәлән иш олаҹагдыр. Әлавә олараг бә’зи шајиәләр зәиф ирадәли, сүст иманлы шәхсләрин дөвләт вә дөвләт мәс’улларына гаршы бәдбин олмагларына ҝәтириб чыхарыр. Буна ҝөрә дә бә’зи хәбәрләри сөјләјәркән вәзијјәти, мәсләһәти нәзәрдә тутмаг лазымдыр. Бахыб ҝөрмәк лазымдыр ки, ону сөјләмәјин сәмәрәси вар, ја јох? Ешидән адамын бу хәбәри нормал һәзм етмәк, дүзҝүн нәтиҹә чыхармаг габилијјәти вар, ја јох? Әлавә, о бу сөзү ешидәндән сонра ону олдуғу кими башгаларына да дејә биләҹәк, јохса үстүнә дә бир-ики кәлмә артырыб, ја әксилдиб дејәҹәк, вә ја бу сөзү бә’зи дејилмәси мәсләһәт олмајан кәсләрә дә сөјләјәҹәк? Давамыында Пејғәмбәр (с) бујурур: “- Еј Әбузәр! Зиндана салыныб һәбсдә олмаға һәр шејдән чох дилин һаггы чатыр.” Бу, Пејғәмбәрдән (с) сөјләнилән башга бир тәрбијәви сөздүр ки, инсаны данышығында даһа диггәтли олмаға бујурур, инсана төвсијә едир ки, јерсиз сөз данышмасын. Бә’зи әхлаг үләмалары бујурурлар: - Аллаһ-Тәала дилин гаршысында дишләри, дишләрин гаршысында исә додаглары гәрар вермишдир. Һәгигәтдә дишләри вә додаглары дилин гаршысында хәлг етмәклә дили онларын архасында зинданда сахламағымызы истәмишдир.
жүктеу/скачать 2.35 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|