ИкинҹИ Ҹилд) пејҒӘМБӘри-әКРӘмин (С) ӘбузәРӘ НӘСИҺӘТЛӘри мүӘллиф: доктор мисбаһ ЈӘзди тәРҸҮМӘ едәН: ФҮзули шәФИЈЕВ

Әмәлләрин гаршылыглы тәсири вә ја еһбат¹ вә тәкфир

Данышмаг инсан үчүн раһат олдуғуна ҝөрә вә һәрдән кичик бир мәсәлә үзүндән башгаларынын ардынҹа пис данышыға, зәвзәјлијә сәбәб олдуғу үчүн, дин алимләри мүхтәлиф методларла, фәргли тәбирләрлә бизә анлатмаға чалышмышлар ки, дилимизә јијә дураг, ону өзбашына бурахмајаг. Һәмин тә’бирләрдән бири дә Пејғәмбәрин (с) бу сөзүдүр ки, һәр кәс дилини горумаса, һеч бир иш ҝөрмәмишдир. Бәлкә дә бу сөзүн мә’насы будур ки, дил инсанын руһунда мәнфи тәсир гојур вә бунун нәтиҹәсиндә инсанын диҝәр әмәлләри дә пуча чыхыр. Чүнки Гур’анын бир сыра ајәләриндә вә мүтаватир рәвајәтләрдә гејд едилдијинә ҝөрә инсанын әмәлләри гаршылыглы тәсирә малик олуб бир-бирини үзәриндә тәсир гојурлар. Һәрдән инсан бир иш ҝөрүр, амма сонрадан ҝөрдүјү башга бир иш, әввәлки ишин хасијјәтини әвәз едир, елә тәсир гојур ки, һәмин ишин әсәри тамамилә өз ҝүҹүнү итирир: –истәр һәмин әсәр јахшы олсун, истәрсә дә пис.

Кәлами китабларда “Еһбат вә тәкфир” үнваны алтында бир мәсәлә ачыгланыр. “Һәбт” јахшы ишләрин өз ҝүҹүнү итирмәсинә, тәсирсиз олмасына дејилир, јә’ни инсанын пис әмәлләри онун јахшы әмәлләрини корлајыр, фајдасыз вә пуч едир. “Тәкфир” ҝүнаһларын јујулмасына дејилир, јә’ни инсанын ҝөрдүјү јахшы бир иш онун әввәлки нөгсанлы ишини дүзәлдир, санки әвәзини өдәјир. Бизим бүтүн әмәлләримизин көкү иман вә күфрә дајандығы үчүн, еһбат вә тәкфирин ән бариз нүмунәси иман вә күфрдүр:

Инсанын пис бир әмәлин, ҝүнаһын ардынҹа ҝөрдүјү һансыса салеһ әмәли өнҹәки пис әмәли, етдији күфрү арадан апарыр, ҝүҹлү шүалары олан чыраг кими кечмиш гаралтылары јох едир. Бунун әксинә олараг ахырда ҝөрүлән пис бир иш өнҹәки јахшы әмәлин тәсирини мәһв едиб пуча чыхарыр. Һәмин адамын әмәл дәфтәрини, алын јазысыны гара рәнҝә бојајыр, хырмана дүшән атәш кими бир андаҹа һәр шеји одлу дилләри илә јандырыб күлә дөндәрир. Башга сөзлә, иман нурлу чыраг кими инсанын гәлб евини, руһуну ишыгландырыр, пис әмәлләрин үрәјә, руһа чәкдији зүлмәт пәрдәләрини јыртыб нура гәрг едир. Күфр исә өнҹәдән гәлбдә јанан чырағы өз мәнфур нәфәси илә үфүрүб сөндүрүр, дүшдүјү јерә гаранлыг пәрдә чәкир. Инсанын руһу нә гәдәр ки, бу мадди сараја, дәјишкән дүнјаја бағлыдыр һәмишә гаранлыг вә ишығын арасында, зүлмәт вә нурун артыб-азалан чәкишмәсиндә гәрар тутаҹагдыр. Анҹаг бу кечиҹи дүнјадан көчәндән сонрадыр ки, иман вә күфр јолуну сечмәк онун үзүнә бағланаҹаг, сонрадан нә гәдәр бу дүнјаја гајыдыб гәлбини бүрүмүш зүлмәт тозуну тәмизләмәји арзу етсә дә, аһу-зар етсәдә, бу јалварышларын она фајдасы олмајаҹагдыр: “Нәһајәт, мүшрикләрдән биринин өлүмү ҝәлиб чатдығы заман о белә дејәр: “Пәрвәрдиҝара! Мәни ҝери (дүнјаја) гајтар!” Бәлкә, (индијә гәдәр) зај етдијим өмрүн мүгабилиндә јахшы бир иш ҝөрүм! (Јахуд бу ҝүнә гәдәр тәрк етдијим имана гајыдыб салеһ бир әмәл едим!) Хејр, бу онун дедији бош, фајдасыз бир сөздүр...”¹

Гур’ан бахымындан иман вә күфрүн бир-бири үзәриндә гаршылыглы тәсириндә һеч бир тәрдид јохдур, буна дәлаләт едән чохлу ајәләр мөвҹуддур; о ҹүмләдән Аллаһ бујурур: “Ким Аллаһа иман ҝәтириб јахшы әмәлләр етсә, Аллаһ онун ҝүнаһларынын үстүнү өртәр.”²

Башга бир јердә бујурур: “Сиздән һәр кәс өз дининдән дөнүб кафир олараг өләрсә, белә шәхсләрин бүтүн әмәлләри (вахты илә ҝөрдүјү јахшы ишләри) дүнја вә ахирәтдә һечә ҝедәр. Онлар ҹәһәннәмликдирләр вә орада әбәди галаҹаглар.”¹

Иман вә күфр арасында олан рабитәнин бәнзәри пис вә јахшы әмәлләр арасында да мөвҹуддур, амма бу әлагә күлли шәкилдә дејил. Белә дејил ки, һәмишә инсанын әмәл дәфтәриндә јахшы гејд олунур вә габагкы пис әмәл ордан силинир, вә ја пис иш гејдә алыныр вә јахшы иши мәһв олур. Инсанын әмәлләри мүфәссәл нәзәрә алыныр, бу мә’нада ки, бә’зи јахшы әмәлләр әҝәр мәгбул вә бәјәнилән шәкилдә әнҹам тапса, кечмиш пис әмәлләрин тә’сирини мәһв едәҹәкдир; төвбәдә олдуғу кими; әҝәр төвбә тәләб олунан шәкилдә һәјата кечсә, инсан ҝүнаһлары бағышланаҹагдыр: “Һәр кәс пис иш ҝөрдүкдән вә ја өзүнә зүлм етдикдән сонра Аллаһдан бағышланмағыны диләсә, Аллаһын бағышлајан вә мәрһәмәтли олдуғуну ҝөрәр.”²

Вә һәмчинин бујурур: “О мүттәгиләр ки, бир ҝүнаһ иш ҝөрдүкләри, јахуд өзләринә зүлм етдикләри заман Аллаһы јада салыб (төвбә едәрәк) ҝүнаһларынын бағышланмасыны истәјәрләр. Ахы ҝүнаһлары Аллаһдан башга ким бағышлаја биләр? Вә онлар ҝөрдүкләри ишин (пис олдуғуну) билдикдә (төвбәдән сонра) бир даһа она гајытмазлар.”³

Демәли төвбә ејнилә нурун шәфәгләри кимидир ки, дүз гаранлыг нөгтәјә сачыр вә һәмин јери ишыгландырыр. Белә дә дејил ки, һәр бир јахшы иш һәр ҝүнаһ ишин тә’сирини мәһв етсин, бу сәбәбдән дә мүмкүндүр мө’мин шәхс бир мүддәт етдији ҝүнаһын ҹәфасыны чәксин вә нәһајәтдә әбәди беһиштә дахил олсун.

Санки инсанын руһу мүхтәлиф бөлмәләрдән тәшкил олунмушдур вә јахшы вә пис әмәлләрин һәр дәстәси онун бир бөлмәсинә аид олур. Мәсәлән “А” бөлмәсинә аид олан јахшы әмәл “В” бөлмәсиндән олан пис әмәлин тә’сирини мәһв едә билмир.

Истисна һал бу ола биләр ки, салеһ әмәл о гәдәр нурлу олсун ки, руһун башга јөнләринә дә сирајәт етсин, вә ја әксинә, ҝүнаһ о гәдәр мурдар олсун ки, руһун диҝәр буҹагларыны да булашдырсын. Мәсәлән Гур’анда намаз һаггында дејилир:

“Һәгигәтән, (беш вахт намаз кими) јахшы әмәлләр пис әмәлләри (кичик ҝүнаһлары) јујуб апарыр...”⁴

Вә ја бә’зи ҝүнаһлар–мәсәлән валидејнин үзүнә ағ олмаг, шәрабхорлуг - бир мүддәт ибадәтин гәбул олунмасынын гаршысыны алыр. Пејғәмбәр (с) шәрабхорлуғун мәнфи тә’сири барәдә бујурур: “Аллаһым анд ичди вә бујурду: “Бу дүнјада шәраб ичән һәр кәсә, гијамәт ҝүнүндә ичдији шәрабын мигдарында һөкмән јандырыҹы һәлим ичирдиләҹәкдир.”¹

Јери ҝәлмишкән гејд едәк ки, јахшы вә пис әмәлләр һәрдән бу дүнјада инсанын әһвалынын пис вә јахшы олмасына да тә’сир едир вә ја бә’зи ишләрдә тофиг тапмасына вә ја әксинә тофигин әлдән чыхмасына тә’сир едир. Неҹә ки, башгаларына јахшылыг етмәк, –хүсусилә ата вә анаја, јахынлара–инсанын өмрүнүн узанмасына, бәланын дәф’инә сәбәб олур; вә ја башгаларына еһтирамсызлыг, - хүсусилә мүәллимләрә вә устада - тофигин һасил оласына мане олур.

Бәли, һәрдән јахшы ишләр пис ишләрин әвәзини өдәјир вә һәрдән дә пис ишләр јахшы ишләри зај едир. Нә гдәр ки инсан бу дүнјада јашајыр әмәлләри арасында бу гаршылыглы тә’сир мөвҹуд олаҹагдыр. Мисал кими, инсанын үрәк еви вә руһу санки бир отагдыр вә һәрдән о отаг гаранлыгдыр вә һарданса ора ишыг дүшүб гаранлығы јох едир, һәрдән дә отаг ишыглыдыр вә һарданса күләк галхыб һәмин чырағы сөндүрүр.

Демәли инсан бу аләмдә дурдугҹа бу дәјишиклијин чәнҝиндә олаҹагдыр.

Белә дејил ки, ҝөрдүјү һәр бир јахшы ишин тә’сири әбәди галаҹаг, мүмкүндүр пис бир әмәлә дүчар олмагла һәмин тә’сир јоха чыхсын. Демәли әмәлләрин бир-бири үзәриндә тә’сири күлли бир әслдир. Бунун әсасында бә’зи ҝүнаһлар кечмишдә ҝөрүлән јахшы ишләрин тә’сирини арадан апарыр вә ја һәтта ҝәләҹәкдә ҝөрүләҹәк јахшы әмәлләрин гәбул олунмасына манеә јарадыр. Рәвајәтләрин бириндә ҝөстәрилир ки, бә’зи ҝүнаһлар јахшы әмәлин, намазын гырх ҝүн мүддәтиндә гәбул олунмасына әнҝәл төрәдирләр: “Мүсәлман бир кишинин вә ја гадынын гејбәтини едән кәсин намаз вә оруҹуну Аллаһ гырх ҝеҹә-ҝүндүз гәбул етмәз. Чыхыш јолу гејбәтини етдији кәсин онун ҝүнаһларындан кечмәсидир.”²

Вә ја Пејғәмбәрдән (с) нәгл едилән һәдисләрин бириндә дејилир: “Газанҹын һалал олмалыдыр ки, дуан да гәбул олсун. Бил ки, инсан ағзына бир тикә һарам лоғма гојарса гырх ҝүн онун дуасы гәбул олунмаз.”³

Вә ја шәрабхорлуг һаггында бујурмушлар: “Шәраб ичән кәсин гырх ҝүн ибадәти гәбул олунмаз.”¹

Рәвајәтин бу бөлүмүндә Пејғәмбәрин (с) сөзүнүн мәзмуну будур ки, әҝәр кимсә дилинә јијәлик етмәсә, онун үчүн әмәл дәфтәриндә бир шеј галмајаҹагдыр. Јә’ни дилин елә тә’сир ҝүҹү вардыр ки, инсанын бүтүн кечмиш әмәлләрини һеч едир. Бу инсана верилән бир хәбәрдарлыгдыр ки, ағзындакы бу кичик үзвү јүкҝүл сајмасын, данышмаздан өнҹә дүшүнүб-дашынсын, ҝөрсүн данышдығы сөзүн нә кими тә’сири ола биләр, Аллаһын бу сөздә разылығы вармы? Инсанын руһуна мүсбәт тә’сир ҝөстәрир, јохса мәнфи?

Үмуми тапшырыг вә өјүддән сонра Пејғәмбәр (с) дилин бә’зи ҝүнаһларыны садалајыр. Тәбиидир ки, дилин төрәдә биләҹәји бә’зи ҝүнаһларын хатырладылмасы онун инсан шәхсијјәтинә ҝөстәрә биләҹәји тә’сири илә әлагәдардыр вә һәмчинин она ҝөрәдир ки, инсан һәмишә бу ҝүнаһлара булашмаг еһтималы гаршысындадыр.

Башгаларында ејб ахтармағын мәзәммәти

Вә ја Пејғәмбәр (с) бујурур: “Башгасынын пис әмәлини ачыб јајан кәс, һәмин о әмәли етмиш кимидир. Һәр кәс бир мө’мини, һансыса ејби она ирад тутмагла, инҹитсә, онун өзү өлмәмишдән габаг һөкмән һәмин ејбә дүчар олар.”³

Инсаны башгаларында ејб ахтармаға вадар едән хүсусијјәтләрдән бири дә һәгарәт һиссидир. Инсанын өзүндә бир әскиклик оланда, шәхсијјәти әзиләндә башгаларынын тәрәггәсини ҝөрмәјә ҝөзү олмур, буна ҝөрә дә чалышыр башгаларынын да шәхсијјәтинә хәләл вурсун, онларын камалыны ҝөздән салсын. Сә’ј едир башгаларынын зәиф нөгтәләрини ашкара чыхарсын. Һәр вахт кимдәнсә сөһбәт дүшәндә, онун һәјатынын ајдын тәрәфләрини демәкдәнсә ејбләрини јад едир.

Мө’минләрин мәҹлисиндә киминсә ады чәкиләндә бә’зи адамлар тәгва вә Исламын әдәб гајдаларына әсасән чалышырлар һәмин адамын јахшы сифәтләрини бәјан етсинләр. Бунун мүгабилиндә бә’зиләри иманларынын зәифлији үзүндән, пахыллыгдан, шәхсијјәтләринин ҹылызлығындан сөзүҝедән адамын зәиф ҹәһәтләрини сораглајырлар, һәтта бә’зән бир аз да дәринә ҝедиб сөзүҝедән адам һаггында шүбһәли ҝөрсәнән мәсәләни јәгин шәклиндә сөјләјирләр, һәрдән төһмәт дә вурурлар.

Башгаларынын зәиф нөгтәләрини орда-бурда данышмаг олдугҹа пис бир хүсусијјәтдир. Тәәссүфләр олсун ки, бу бәлаја тутуланлар чохдур. Һәр кәс бу бәлаја дүчар олуб-олмадығыны билмәк истәјирсә өзүнү јохлаја биләр. Белә ки, сөз мө’мин гардашлардан бири һаггында ҝедәндә–хүсусилә дә әҝәр инсанда сөзүҝедән адамла рәгабәт һисси олмуш олса–гәлбинә нәзәр салыб ҝөрмәлидир ки, үрәјиндән һәмин адамын мәдһ етмәк кечир вә ја ејбләрини сөјләмәк. Мүхтәлиф вариантларла чалышыр башгаларына чатдырсын ки, филанкәсин бу ҹүр ејибләри вар!

Тәбии олараг инсан диггәт едиб ҝөрмәлидир ки, биринин ады чәкиләндә онун һаггында үрәјиндән кечәнләр нәдир; онун һаггында јахшы сөзләр данышмаг истәјир, ону халгын ҝөзүндә мөһтәрәм шәхс кими танытдырмаг истәјир, јохса чалышыр ону ҹамаатын ҝөзүндән салсын? Бу сифәт олдугҹа пис сифәтдир, көкү дә дејилдији кими инсанын өзүндә һәгарәт һисс етмәси, пахыллыгдыр. Белә адамлар башгаларынын сәрмајәсини ҝөрмәк истәмирләр, башгасынын јахшы ишини, хош әхлагыны, евини-ешијини ҝөрәндә әзаб чәкирләр; Һеч ҹүр һәзм едә билмирләр ки, бүтүн бу шејләр башгасында олсун, һалбуки, о өзү бунлардан мәһрумдур.

Чох диггәтли олмалыјыг, чох да ҝөзәлдир ки, бир мө’минин ады чәкиләндә онун јахшы ҹәһәтләрини јад етмәк һалы биздә баш галдырсын. Бә’зән елә шәраит јараныр ки, вә ја инсаны һансыса һисләр тәһрик едир ки, мәһз башгасынын ејбини ачыгласын. Әлбәттә истисна һаллар да олур, һәрдән киминсә һаггында дүзҝүн мәлумат алмаг үчүн сәнинлә һәмин адам һаггында мәшвәрәт етмәли олурлар вә белә бир һалда сән дүзҝүн оланыны демәлисән, ејби варса ону да демәлисән.

Сөз бурдадыр ки, башгаларынын ады-саны, вары-дөвләти ҝөзүмүзү чыхармамалыдыр, онларын әлиндә олана ҝөрә әзаба дүшмәмәлијик, билмәлијик ки, мө’минин һәгиги сәрмајәси Аллаһла олан әлагәсидир, һәгиги мө’мин бундан башга сәрмајә танымыр. Әҝәр инсанын белә бир сәрмајәси олса, руһунда елә бир әзәмәт һисс едәҹәкдир ки, башга әзәмәтләр онун нәзәриндә кичик вә һәгир ҝөрүнәҹәкдир. О елә бир мәгама чатаҹаг ки, елә бир саһилсиз дәрјаја гәрг олаҹагдыр ки, индијә гәдәр дадмадығы вәсфолунмаз ләззәтләрә чатаҹагдыр вә белә бир һалда онун үчүн елә дә бир тәфавүтү олмајаҹаг ки, башгалары она еһтирам ҝөстәрир, ја јох, ону тә’рифләјирләр, ја мәзәммәт едирләр. Ајдындыр ки, гәлбинә иман нуру сачан белә шәхс анҹаг мө’минләрин еһтирамыны, тәрәггисини истәјәр, чүнки бу иши Аллаһын ризасы вә Она јахынлашмаға сәбәб кими ҝөрүр.

Сәрмајәси анҹаг иман олуб, анҹаг диггәтини Аллаһа јөнәлтмиш, башгаларынын ону тә’рифләјиб вә ја писләјәҹәјинә о гәдәр дә мәһәл гојмајан белә мө’минләрин мүгабилиндә елә кәсләр дә вар ки, шәхсијјәтләриндә әскикликләри вар, иман адлы сәрмајәдән касыбчылыг чәкирләр. Шәхсијјәтләринин јүксәклијини, вүҹудларынын сәрмајәсини башгаларынын онлара етдији еһтирамда ҝөрүрләр. Бу һәмин шејдир ки, бу ҝүнләр она “иҹтимаи шәхсијјәт” дејирләр: Шәхсијјәти иҹтимаи мөвгедә, башгаларынын онлар һаггында чыхардығы һөкмдә ҝөрүрләр. Башгаларынын мүсбәт рәјини, иҹтимаи јүксәклији өзләринин сәрмајәси билирләр. Әҝәр башгалары белә адамы тә’рифләјирсә, өзләрини бу анда шәхсијјәтли һесаб едирләр, јох, әҝәр гырагдакылар ону писләјир, мәзәммәт едирсә, бу һалда өзүнү шәхсијјәтсиз, сынмыш ҝөрүр. Ҝөрәндә ки, ҹамаат онлара бәдбин олуб, елә фикирләширләр ки, артыг һәр шеј гуртармышдыр. Инди о кәсләр ки, мадди вә мә’нәви ҹәһәтдән корлуг чәкирләр –мәсәлән елмдә, камалда, мадди имканларда–башгаларынын әлиндә оланы ҝөрмәјә ҝөзләри олмур, буна ҝөрә дә чалышырлар башгаларынын јахшы ҹәһәтләрини суал алтына салсынлар вә шәхсијјәтләриндә шүбһә јаратсынлар. Бу башгаларында ејб ахтаранын руһи хисләтидир ки, һәмишә онун-бунун ејбләрини ҝәзир. Белә адам өз дүнја вә ахирәт сәадәтини хәтәрә салыр, бир мө’минин ејбини фаш етмәклә илаһи гәзәбә мүбтәла олур.

Һәзрәт Әли (ә) ејбахтармағын, гејбәтин мәнфи агибәтини нәзәрдә тутараг вә һәмчинин белә адамын өзүндән бихәбәр олдуғуну, гәфләтә дүчар олдуғуну вурғулајараг белә дејир: “ЕЈ Аллаһын бәндәси, ҝүнаһ етмиш кәсин ејбини демәјә тәләсмә. Бәлкә ону бағышладылар; сән өз кичик ҝүнаһына (чохда) архајын олма, ола билсин сәни һәмин ҝүнаһларына ҝөрә әзаба чәксинләр. Белә олан һалда, сизләрдән бири башгасынын бир ејбини ҝөрәндә, өзүндә олан ејби јада салыб ону демәкдән чәкинсин.”¹ Башга бир јердә инсанын өз ејибләринә диггәт јетирилмәсинин ону башгасынын ејибләринә ҝөз јетирмәкдән чәкиндирмәси барәдә бујурур: “Өз ејбләринә бахан кәс, башгаларынын ејбләрин ҝөз јетирмәз.”²

Дејиләнләрә нәзәр салараг јахшы оларды ки, башгаларынын ејбләри илә марагланмагдан пәһриз едәрдик. Билмәлијик ки, ејбахтармаг хәстәлији ҹәмијјәтдә ҝениш јер аларса, ҹамаат арасында бу ади һала чевриләрсә, ҝет-ҝедә бирлик, гардашлыг руһу өз јерини тәфригәјә, дүшмәнчилијә верәҹәкдир. Белә олан сурәтдә ҹәмијјәтин әсаслары лахламыш олур, низам-интизам позулур. Һәмчинин бу хәстәлик бәдбинлијә, әдавәтә јол ачыр вә инсанларын шәхсијјәтини сүст үнсүрлү адамларын тапдағы алтына атыр. Бу бәланын рәваҹ тапдығы ҹәмијјәтдә инсан өз јүксәклијини башгаларынын шәхсијјәтинә зәрбә вурмагда ҝөрүр. Еләҹә дә ејбахтармаглығын ҝениш јајылмасы нәтиҹәсиндә әхлаги һүдудлар позулур, инсанлара үсјан руһу ашылајыр, онлары ачыгҹасына ҝүнаһ етмәјә, абыр-һәја пәрдәләрини јыртмаға сөвг етдирир.

Јалтаглығын вә јерсиз тә’рифин мәзәммәти

Һәрдән инсан Аллаһын разылығы вә мө’минләрин еһтирамы үчүн бир мө’мини тә’риф едир, онун јахшы ҹәһәтләрини садалајыр, амма һәрдән дә тамаһ үзүндән башгасыны тә’рифләмәли олур. Бунунла тә’рифләдији адамын диггәтини өзүнә ҹәлб етмәк истәјир ки, вахты ҝәләндә ону мадди имканларындан истифадә етсин. Һәгигәтдә өз әмәли илә башгасыны өзүнә борҹлу салмаг истәјир.

Јалтаглыг руһијјәси инсанын алчаг сифәтләриндәндир вә Аллаһа иманла бир јерә сығышмыр. Чүнки инсан өз талејини башгаларынын әлиндә ҝөрәндә, она бир шеј версинләр дејә јалтаглыға башлајыр. Һалбуки инсан өз һәјат мүгәддәратыны Аллаһа тапшырмалыдыр. Әрз едилдији кими бу сифәтин руһи, психоложи мәншәји инсанын өзүнү уҹуз тутмасы, өз сәрмајәсиндән хәбәрсиз олмасыдыр. Белә адам һисс едәндә ки, әли бошдур, чалышыр өзүнү башгаларына бағламагла бу бағлылығын сајәсиндә, өзү дә јалтаглыг јолу илә онлардан бир хејир ҝөрсүн.

Јахшы оларды ки, ҹәмијјәтдә јалтаглыг руһунун ҝенишләнмәсинин нә кими нәтиҹәләр вердијинә диггәт јетирәрдик вә бахыб ҝөрәрдик ки, башгаларына јалтагланмағын, инсанлары һәддән јухары тә’рифләмәјин онлара нә кими тә’сири олур. Шәксиз, башгасыны һәдсиз дәрәҹәдә тә’рифләмәк онда гурур вә тәкәббүрүн јаранмасына сәбәб олур, инсаны өзүндән разы, әркөјүн јетишдирир. Белә адамларда јекәханалыг, һәдсиз тәвәггө, өзүнү бәјәнмәк һисси ҝүҹлү олур, залим инсанлара нисбәтдә исә, өзүнү тә’рифләмәк бир нөв әмәли тәсдиг вә тәшвиг һесаб олунур.

Башгасына јалтагланмаг сәбәб олур ки, онлар бу тә’рифләри јанлыш олараг өзләринин јахшы сифәт вә ишләри кими гәбул етсинләр вә әлавә олараг өзләринин зәиф ҹәһәтләриндән хәбәрсиз олсунлар, башга бир тәрәфдән ҝөрдүкләри алчаг вә јарамаз ишләр нәзәрләриндә ҝөзәл ҹилвәләнсин.

Јалтаглыг бир сыра әхлаги ислаһатларын гаршысыны алмагдан әлавә, шәхсијјәтҹә ҹылыз вә егоист адамлара әглин вә шәриәтин хилафына олан өз зәиф әхлаги нөгтәләрини, зүлүмкар методларыны үзә чыхармаға јол ачмыш олур. Бу сәбәбдән дә дин рәһбәрләри илк нөвбәдә өзләри әмәли олараг бу пис сифәтдән кәнар олмуш, башга бир тәрәфдән өз давамчыларыны бу сифәтдән горунмаға чағырмыш, онун әлејһинә мүбаризәјә вадар етмишләр. Неҹә ки, Пејғәмбәр (с) бујурур: “Јалтагларын вә мәддаһларын үзүнә торпаг сәпин.”¹ Бу мүсәлмана јалтагланан кәслә бағлы дејилән сөзләрдир, кафирә јалтагланмағын һөкмү бундан да ағырдыр. Буну она ҝөрә белә кәскин шәкилдә сөјләјибләр ки, ҹәмијјәтдә јалтаглығын, ики үзлүлүјүн гаршысы алынсын. Бахыб ҝөрүрсән Әли (ә) ки бүтүн фәзиләтләри өзүндә топламыш бир шәхсијјәт, һүзурунда киминсә ону тә’рифләмәсинә, мәдһ етмәсинә иҹазә вермирди.

Бир ҝүн бир дәстә адам һәзрәт Әлинин (ә) үзүнә тә’риф етдикләри заман һәзрәт бујурур: “Пәрвәрдиҝара! Сән мәни мәндән даһа јахшы таныјырсан вә мән өзүмү онлардан даһа јахшы таныјырам. Илаһи мәни, онларын мәнә ҝүман етдикләриндән даһа јахшы гәрар вер, онларын мәним һаггымда билмәдикләрини (ҝүнаһларымы) әфв ет.”²

Һәзрәт бунунла онлары баша салмаг истәјирди ки, онларын тә’рифинә еһтијаҹы јохдур. Һәмчинин бу һәрәкәти илә ислам ҹәмијјәтиндә јалтаглығын јајылмасынын гаршысыны алмаг истәјирди. Чүнки һәмин ҝүн Әли (ә)-ы тә’рифләсәјдиләр, башга ҝүн башга бир һакими тә’рифләјәҹәкдиләр. Һамы мә’сум дејил ки, онларын јалтаглығына алданмасын, адам да олаҹагды ҝет-ҝедә бу јалтаглыглара адәт едиб елә тәсәввүр едәҹәкди ки, башгаларынын онун һаггында сөјләдикләри һәгигәтдир. Башгасыны ҹәһаләт ҝирдабына сүрүкләмәк бөјүк бәладыр. Јалтаглар баис олурлар тә’рифләдикләри адамлар јаваш-јаваш өзләрини олдугларындан артыг һесаб етсинләр. Бу сәһв бахыш онларын евини јыхыр, өзләрини олдугларындан артыг ҝөрүрләр, үстәлик јалтаглыг нифаг вә икиүзлүлүк нишанәсидир. Неҹә ки, Әли (ә) бујурур: “Башгасыны лајиг олдуғундан артыг тә’рифләмәк јалтаглыгдыр.”³

Вә башга бир јердә бујуруб: Бир кәс јаландан сәни сәндә олмајан фәзиләтләрлә мәдһ етсә, һаггы вар ки, башга ҝүн дә сәни сәндә олмајан пис сифәтләрлә мәзәммәт етсин.”⁴

Һәзрәтин бу сөзүндән анлашылыр ки, јалтаг чох вахт һаггы сөјләмир, ону башгаларыны тә’рифләмәјә вадар едән шәхси мәнафејидир. Бу сәбәбдән дә әҝәр бир ҝүн рузиҝарын үзү чөндү, јалтаг өз мәнафејини башгасынын зәифләјиб чөкмәсиндә ҝөрсә–бахмајараг ки, габаглар һәмин адамы онда олмајан фәзиләтләрә ҝөрә тә’рифләјирди–һәмин анда ону писләјиб ҝөздән салмаға чалышаҹагдыр. Бу ишиндә һәтта она онда олмајан төһмәтләри дә јапышдыраҹагдыр ки, бәлкә бу јолла өзүнү бир јана чыхартсын, өз ишинә бир чарә гылсын.

Ислам, инсана јалтаг олмаға иҹазә вермир. Чүнки јалтаглыг һәм јаланын, һәм ситајиш олунанын вә һәм дә үмумиликдә ҹәмијјәтин руһијјәсинә мәнфи тә’сир ҝөстәрир. Һәгигәтдә јалтаг адам өзүнү нә гәдәр алчалтмалыдыр ки, о ҹүр јерсиз јаламачылыглары дилинә ҝәтирмәлидир. Аллаһ-тәала мө’минә өз иззәт-нәфсини ајаглар алтына атмағына иҹазә вермир. Инсан нә дәрәҹәдә алчаг, һәгир олмалыдыр ки, башгаларына јалтаглыг етсин. Јалтаглыг олунан адамын руһуна јалтаглығын ҝөстәрдији тә’сир будур ки, бу ҹүр инсан она давамлы јалтаглыг оланда өзүнү унудур, елә билир ки, доғрудан да башгаларынын тә’рифинә, ситајишинә сәбәб олаҹаг јүксәк мәгама чатмышдыр.

Нәтиҹәдә өз зәифликләрини, ејибләрини ҝөрә билмир вә јаддан чыхарыр. Бу ҹүр адам өзүнү вә һәјатыны башдан-баша дүзҝүн вә мүсбәт кејфијјәтләрлә долмуш хәјал едир.

Пејғәмбәр бујурур: “Нә вахт гардашыны онун ҝөзү өнүндә ситајиш едиб тә’рифләсән, елә һесаб ет ки, боғазына шиш сохмушсан.”¹

Дејиләнләрдән әлавә, шәр вә фасид адамлара јалтаглыг етмәк онларын ҹәсарәтли вә даһа да гудурған олмаларына сәбәб олур, башгаларынын һүгугуну тапдаламаға онлара ҝениш мејдан ачыр.

Јалтаг адам нифага вә јалана мүртәкиб олмагдан әлавә башгаларыны јерсиз тә’рифләмәклә өзбашыналыглара, каррупсијаја–хүсусилә дә батил һакимләрә вә мә’мурлара зәмин јаратмыш олур. Һәгигәтдә јалтаг адам ону јалтаглығы нәтиҹәсиндә төрәнән ҹинајәтләрә шәрик олур. Бу сәбәбдәндир ки, пејғәмбәр бујурур: “Фаҹир бир шәхс тә’рифләндији заман Аллаһын Өзү гәзәбә, әрши исә ләрзәјә ҝәлир.”²

Һәзрәт бујурур: “Ејибҹу олма. Ејбахтаран кәс анҹаг халгын зәиф нөгтәләрини ахтарыб тапыр вә онлары фаш етмәклә ҹамаатын абыр-һәјасыны апарыр. Аллаһ-тәала ҹамаатын абыр-һәјасынын төкүлмәсинә разы олмур. Һәтта онларда һәгигәтән белә бир ејибләр олса белә Аллаһ о ејибләрин фаш олмасыны истәмир.

Аллаһ Өзү ҹамаатын ејибләринә пәрдә чәкиб ки, инсанлар бир-биринин кәнарында үлфәт вә мәһәббәтлә јашасынлар. Һәмчинин мө’минләрә бир-бириләринин ејибләрини фаш етмәјә иҹазә вермир, һәтта мө’минә өз ејибини башгаларына сөјләмәсинә ирад тутур. Чүнки инанын өз абырыны апармасына һаггы јохдур. Һәмчинин бујурур: Јалтаглыг үзүндән башгаларыны онда олмајан јахшы сифәтләрлә тә’рифләмә. Һәр ики тәрәфин һәм ифратын, һәм дә тәфритин– мө’мин үчүн зәрәри вар. Инсанлар мө’тәди (орта һәдд) һәддән чыхмамалыдырлар. Әҝәр биринин јахшы сифәтини, хүсусијјәтини демәк истәсәниз, олдуғу һәддә сөјләјин вә мәгсәдиниз хејир вә мүсбәтјөнлү олсун. Даһа өз хејринизи ҝүдүб јаландан тә’рифләр јағдырмајын вә ја мө’тәдил хәтдән кәнара чыхмајын.

Башгаларына тә’нә вурмағын мәзәммәти

Тиканлы сөз сөјләмәјин мәншәји әдавәт, кин вә бә’зән дә һәсәддир. Бу кими мәнфи хүсусијјәтләр тә’нә вуран адамы вадар едир ки, башгасы илә данышанда дили илә гаршы тәрәфи санҹсын. Мүмкүндүр сөзүн заһири һагг олсун, амма бу һагг сөзү елә бир шәкилдә дејир ки, гаршы тәрәфин инҹимәсинә вә нараһатчылығына сәбәб олур. Ола биләр инсан бири илә мүбаһисә едәндә, гаршы тәрәф һансыса сөзү сәһв десин, белә бир һалла гаршылашдыгда јумушаг диллә буну она анлатмаг олар ки, филан јердә сизин сөзүнүз јанлыш иди. Амма чох заман инсан гәрәзли шәкилдә гаршы тәрәфин бу сәһвиндән истифадә едиб, һәмин нөгсаны хүсуси әда вә тонла вурғуламагла онун нараһатчылығына сәбәб олур. Әҝәр инсан гаршы тәрәфин диггәтини онун бурахдығы сәһвләрә јөнәлтмәк истәјирсә, буну елә бир тәрздә етмәлидир ки, она тә’сири олсун, дејилән сөзләри гәбул етсин, нәинки инада дүшүб өз дедијиндә бир аз да исрар етсин. Белә оланда сәһвә дүчар олан адам биринҹи сәһвиндән әлавә инадҹыллыг үзүндән икинҹи башга бир сәһвә дә мүртәкиб олур ки, бу икинҹи нөгсанын ислаһы даһа чәтин баша ҝәлир.

Бә’зиләри әмр бе мә’руф вә нәһф әз мүнкәр едәркән бә’зән елә рәфтар едирләр ки, гаршы тәрәфи јахшылыға дә’вәт етмәк әвәзинә, өзләринин кобуд методлары вә јанлыш нәсиһәтләри – чох вахт да тәкрар мәламәт вә данлаглары илә – ону башга бир мүнкәр ишә вадар едирләр. Буна ҝөрә дә Әли (ә) бујурур: “Мәламәт вә данлагдан чәкин ки, ҝүнаһы бөјүк ҝөстәрир вә нәсиһәти тә’сирсиз едир.”¹

Һәмчинин башгасыны һәддән артыг данлајыб, нөгсанларыны тәкрар-тәкрар үзүнә чырпмаг һаггында бујурур: “Данлаг вә мәламәтдә һәдди ашмаг инадҹыллыг атәшини даһа да шө’ләләндирир.”²

“Тәкрар гынагдан чәкин. Инсаны һәддән артыг гынајыб данламаг ҝүнаһкар шәхси өз пис әмәлиндә даһа да ҹәсарәтли едир, әлавә олараг мәламәти алчаг вә тә’сирсиз һала салыр.”³

Белә олан һалда, биринин зәиф ҹәһәтләрини она хатырлатмаг истәјәндә, ҝәрәк онунла хош үзлә, меһрибанлыгла данышасан. Јохса, әгрәб кими санҹмагла мүсбәт нәтиҹә һасил олмаз. Елә тәрздә рәфтар етмәлисиниз ки, сәһви олан шәхс өз зәиф ҹәһәтләрини дүзәлтмәјә чалышмалыдыр, өз сәһви һаггында дүшүнмәјә вадар едилмәлидир. Әҝәр кобуд шәкилдә онунла рәфтар едилсә, десәниз ки, сән сәһв едирсән, ганмырсан, һәмишә белә едирсән – бу кими тәһрикедиҹи сөзләр сөјләсәниз – тәбиидир ки онун хошуна ҝәлмәјәҹәк вә нараһат олаҹагдыр. Бизим өзүмүзү дә онун јеринә гојсалар, бизимлә дә о ҹүр ағыр тонда данышсалар, сизҹә биз нараһат олмарыгмы? Һәр бир инсанла јухары тонда данышанда, она гаршы агресив мөвге тутанда, өзүндән асылы олмајараг мүдафиә мөвгејинә кечир вә дејиләнләрин фәргинә вармајараг өзүнә һагг газандырмаға чалышыр. Чох вахт да сөз дејәнә онун өз тонунда ағыр ҹаваблар гајтарыр. Әҝәр гынаға тутулмуш адам тәгва саһибидирсә, белә һалларда мүдрикҹәсинә сүкут ихтијар едир, мәсәләнин ҝәрҝинләшмәсинә имкан вермир. Бир һалда ки, биз налајиг сөзләри вә рәфтары хошламырыгса, башгаларынын да бизим тиканлы сөзләримизлә ислаһ олунмасыны ҝөзләмәмәлијик. Биз бүтүн һалларда башгаларына јахшылыг етмәк барәдә дүшүнмәлијик. Сөзләримиз вә рәфтарымыз вәсф олунмуш ҝөзәл инсани әхлагын ҝөстәриҹиси олмалыдыр.

Јерсиз инадҹыллығын мәзәммәти

Пејғәмбәрин (с) зикр етдији дөрдүнҹү хошаҝәлмәз хүсусијјәт јерсиз инадҹыллыгдыр. Буна әрәбҹә “мәра’” дејирләр. “Мәра’”– јә’ни башгасынын сөзүнү рәдд едиб өз үстүнлүјүнү исбатламаг, белә ки, инсан бир хәта едәндә өз сәһвини е’тираф етмәк истәмир, ҹүрбәҹүр јолларла – сәһв дә олса– өзүнә һагг газандырмаға чалышыр, дејиләнләри мүхтәлиф вариантларла јозмаға сә’ј едир. Инсан өз сәһвиндә инадҹыллыг едәндә, гаршы тәрәф дә динҹ дајанмајыб башга бир батил мәсәләни һагг кими ҝөстәрмәјә ҹан атыр.

Инсанда инадҹыллыг мејли баш галдыранда сә’ј едир, сәһв дә, дүз дә олса өз сөзүнә һагг газандырсын. Бу мејл хүдпәсәндликдән гајнагланыр. Јә’ни инсан сәһв етдијини сөјләмәк истәмир. Сәһвинә е’тираф етмәсинә өзүнүн һөрмәтдән дүшмәси, алчалмасы кими бахыр. Бахмајараг ки, өзлүјүндә өзүнүн сәһв олдуғуну билир, амма башгаларынын буну баша дүшмәсини истәмир. Буна ҝөрә дә башгасы онун сәһвини үзүнә дејәндә инад ҝөстәриб өзүнүн һагг олдуғуну ортаја чыхармаға чалышыр.

Шәксиз, бу ҹүр инадҹыллыг гаршы тәрәфин е’тиразына вә әсәбиләшмәсинә сәбәб олур. Бу ҹәһәтинә ҝөрә дә инадҹыллыг гаршы тәрәфләрин бир-бирини дидиб-дидишдирмәсинә ҝәтириб чыхарыр. Һәр кәс өзүнүн һагг олдуғуну исбатламаға чалышыр. Буна ҝөрә дә пејғәмбәр бујурур: “Инадҹыллығы гыраға гојун ки, онун һикмәти ашкар дејил. (Јә’ни онда һикмәт, хејир јохдур) Һеч ким онун шәрриндән аманда дејил.”¹

Инсанын наһәгг сөзүндә инадҹыллыг ҝөстәрмәси бәјәнилмәз бир сифәтдир. Тәссүфләр олсун ки, елм әһли олан бә’зи адамлар да бу сифәтә дүчар олурлар. Ҝөрүрсән елми мүбаһисә вахты бир нәфәр сәһв фикир сөјләјир, амма сәһвинә е’тираф етмәк әвәзинә өз сөзүндә инадҹыллыг едир. Фикирләшир әҝәр гаршы тәрәфә тәслим олса, демәли, артыг мәғлуб олмушдур. Хүсусилә дә әҝәр бир нәфәр дә үчүнҹү гыраг шәхс онларын мүбаһисәсинә диггәт едирсә, мүбаһисә едәнләр өз абыр-һәјаларыны горумаг хатиринә даһа чох инад ҝөстәрирләр. Өзү дә дедијимиз гараг адам онларын мүридләриндән бири олса! Нә исә... Бүтүн бунлар сәбәб олур ки, инсан һаггы гәбул етмәсин, сәһв дә олса наһәггә үстүнлүк версин.

Инадҹыллығын инсана нә кими проблемләр чыхартдығына диггәт јетирмәклә, јахшы оларды ки, инсан бу хисләтлә мүбаризәјә ҹидди јанашарды. Инадҹыллығын инсана вураҹағы зәрәрләрдән бири дә бу хисләтин инсаны сәһв бахышлар, ҹүрбәҹүр јаланлар сөјләмәјә вадар етмәсидир.

Әли (ә) бујурур: “Јерсиз инад инсанын рә’јини фасид едир (вә ону гејри һәгиги нәзәрләр вермәјә вадар едир.)²

Инадҹыллығын Әли (ә)-ын кәламында ҝөстәрилән зәрәрләриндән бири дә инсан руһунун бу хисләтин нәтиҹәсиндә хәстәлијә дүчар олмасыдыр: “Инадҹыллыг вә ҹәдәл руһу гүсурлу едир.”²

Һәзрәт Әлинин (ә) кәламында ҝөстәрилән ејбләрдән бири дә инсанын фикринин завала уғрамасыдыр: “Давакар вә инадҹыл адамын дүзҝүн рә’ји олмаз.”³

Сәһф рә’јдә инадҹыллыг ҝөстәрмәјин әлаҹы будур ки, фәзиләт изһар етмәјә сәбәб олан кибри өз гәлбиндән чыхарыб атмалыдыр. Билмәлидир ки, инадҹыллыг дүшмәнчилијә вә күдурәтә сәбәб олур, үлфәти, гардашлығы арадан апарыр. Һәмчинин тәләбәләрин јарашығыдыр ки, ҹидалы, инадҹыллығы бир кәнара гојсунлар, онун әксинә һәрәкәт етсинләр.

Тәләбәләр чалышмалыдырлар ки, һәмишә һагг сөзә тәслим олсунлар, ҝөзәл данышыглары олсун ки, бунунла һаггы гәбул еләмәк онларда адәтә чеврилсин.

Тәрслији вә ҹәдәли бир гыраға гојмаг үчүн инсан өзүнә гәбул етдирмәлидир ки, һәр кәс сәһв едә биләр, истәр-истәмәз һамынын ајағы бүдрәјә биләр. Һамы мә’сум ола билмәз ки. Анҹаг мә’сумлар сәһвдән амандадырлар, башгалары мүмкүндүр сәһв етсинләр. Бу елә дә ҝөзләнилмәз бир шеј дејил, һамынын башына ҝәлә биләр. Буну ејб кими баша дүшмәк лазым дејил. Әлбәттә инсан чалышмалыдыр ки аз сәһв бурахсын. Хүсусилә дә дәрс вә мүбаһисә үчүн чох мүталиә етмәлидир ки, аз сәһв етсин. Амма сәһв дә етсә, ону өзү үчүн бөјүк ејиб билмәмәлидир. Елә дүшүнмәмәлидир ки, бунунла артыг абры ҝетмиш, мәғлуб олмушдур.

Икинҹи дәрәҹәдә ҝөрдү ки, сәһв еләјибдир, тез өз сәһвинә е’тираф етмәлидир. Демәлидир мән сәһв етмишәм, һагг сизинләдир. Әлбәттә биринҹи дәфәдә инсанын өз сәһвини е’тираф етмәси чох чәтин олур, амма сонра е’тирафын ширинлијини дәрк етди, фикирдә, нәзәрдә сәһвә дүчар олмағын ејиб олмадығыны анлады, онун үчүн сәһвинә е’тираф етмәк асан олаҹагдыр. Өз-өзүнә дејәҹәкдир: Мән инсанам, инсан мүмкүндүр сәһв етсин. Һәрдән мән сәһв едирәм, башгасы дүз дејир, һәрдән дә әксинә олур. Чох јахшы оларды онун сәһвини дејән, дүзҝүн рә’ји она ҝөстәрән рәфигинә тәшәккүр етсин. Тәкҹә онун гаршысында сүкут ихтијар етмәк олмаз. Чүнки биз ҹәдәлин, инадҹыллығын әлиндән јаха гуртармаг истәјириксә, ҝәрәк онун әкс тәрәфини тутуб ҝедәк, инадҹыллығын да мүгабил тәрәфи сәһвинә е’тираф етмәкдир.

Достуна десин: Сиз мәтләби чох ҝөзәл баша дүшмүшсүнүз, мән диггәт етмәмишәм. Мәсәлән бу ҹүр мүнасибәт нәинки инсана мәғлубијјәт һисси ашыламајаҹаг, әксинә һәјатына сәмимијјәт долусу бир ширинлик ҝәтирәҹәкдир. Бунунла инсан башгаларынын гәлбиндә өзүнә јер тапмыш олур вә башгалары да онун сөзүнә даһа чох е’тимад едирләр.

Әҝәр инсан өз сәһвләрини јохламаға ҝиришсә, сәһвләринә јени бир дон ҝејиндирмәјә чалышса, башгаларынын е’тимады ҝет-ҝедә ондан үзүләҹәк, сонра дүз сөз дејәндә дә ону ешитмәјәҹәкләр. Амма вахтында өз сәһвинә е’тираф етсә, дүзҝүн рә’јә табе олса, онун сөзүнә е’тимад едәҹәкләр. Чүнки биләҹәкләр ки, о бош-бошуна сөз сөјләјән адам дејил. Нәтиҹәдә, ҹәмијјәтдә онун мөвгеји бир аз да мөһкәмләнәҹәк. Әлбәттә мө’мин иҹтимаи мөвгејинин даһа да әһәмијјәт кәсб етмәсинә дилхош олмамалыдыр. Амма буну да билмәлидир ки, һагг гаршысында тәслим олмағын белә бир мүсбәт кејфијјәти дә вар. Инсанын һәр бир ишдә нијјәти Аллаһын ризасы олмалыдыр. Јердә галан диҝәр тә’сирләр дә мө’минин рәфтарынын әвәзи олараг газандығы фајдаларыдыр.

жүктеу/скачать 2.35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: