Ылым министрлiгi шщкЩрiм атында

3. Подшипниктер олардыЈ классификациясы.

4.Муфта жЩне олардыЈ тЇрлері ›олданыу салалары.

љолданылатын о›улы›тар.

ТЩжібаев С. Д. љолданбалы механика; 257-290 бет.

15.љосылыстар. ОлардыЈ тЇрлері.

МашинаныЈ бйлшектері мен тораптары бірімен-бірі Щр тЇрлі тЩсілмен ›осылады. Сол тЩсілдердіЈ барлы“ын ажырамайтын ›осылыс деп екі тЇрге бйлуге болады.Ажырамайтын ›осылыс деп бйлшектерді б±зусыз ажырату“а келмейтіндей етіп біржола ›осуды айтады.О“ан Їш тЇрлі ›осылыс жатады: бйлшектерді пісіру немесе дЩнекерлеу ар›ылы ›осу, заклепка ЁC тойтарма шегемен ›осу жЩне бйлшектерді бірімен-бірін ны“ыздап жылжымайтындай етіп ›осу. Ажырамалы ›осылыстар ар›ылы ›осыл“ан бйлшекті тез арада бйлшектеп ›айта жинау“а болады, олар бірімен-бірі б±рандалы бйлшектер немесе саны мен штифтер, шпонкалар ар›ылы ›осылады.

Болшектерді пісіріп ›осу. Пісіріп ›осу деп, дене молекулаларыныЈ ›осылыс кЇштеріне негізделген, бйлшектердіЈ азда“ан аума“ын ›ыздырып, пластикалы› кЇйге жеткізіп, белгілі кЇшпен ›ысып немесе бал›ытып ›осатын ажырамайтын ›осылысты айтады.

Машина бйлшектерін пісіріп йте берік ›осылыстардыЈ бірі болып табылады, олардыЈ беріктігі белгілі жа“дайда бірт±тас бйлшектердіЈ беріктігінен кем тЇспейді. Сонды›тан ›азіргі машина жасау йндірісінде пісіріп ›осу кеЈінен ›олданылады.

Бйлшектерді пісіріп ›осудыЈ заклепкалы ›осу“а ›ара“анда кйптеген арты›шылы›тары бар. Атап айт›анда:

1) Заклепкалы ›осылыстарды пісіріп ›осумен алмастыр“анда металдар 15-20 % Їнемделеді;

2) Пісіріп ›осу заклепкалы ›осылыстар“а ›ара“анда берік келеді, себебі заклепка ›ондырылатын арнаулы тесіктер ›осу денелерініЈ ›има ауданын кемітеді;

3) Пісіруге керекті жабды›тардыЈ ба“асы мен тісіру технологиясы арзан жЩне де оларды автоматтандыру“а болады.

љазіргі кезде осы арты›шылы›тарына байланысты пісіріп ›осу заклепкалы ›осылыстарды толы› ауыстырып келеді. Мысалы, кйпірлер, ›±рылыс конструкциялары, жЇк кйтергіш крандардыЈ металл конструкциясы тЇгел пісіріп ар›ылы ›±ралады.

Пісіріп ›осудыЈ азда“ан кемшіліктері де бар. Мысалы, ›ыздыру ар›ылы ›ос›анда бйлшектер ›имасында азда“ан кЇш кернеуі пайда болады, оныЈ Їстіне пісіріп ›осу заклепка“а ›ара“анда айнымалы кЇштерді нашарлау ›абылдайды.

Біра›, ›азіргі уа›ытта пісіріп ›осудыЈ жаЈа Щдістері, атап айт›анда, диффузия ›±былысын пайдаланып пісіру, электрон сЩулесімен пісіру, Їйкеліспен пісіру немесе инертті газдыЈ бЇркемесімен пісіру Щдістері кеЈінен пайдаланылып келеді. Сонымен ›атар, осы жаЈа Щдістер ар›асында легирленген болаттардыЈ жЩне тЇсті металдар ›орытпаларыныЈ беріктігін кемітпей, пісірумен ›осу“а болады. Сондай-а› ›азіргі кезде осы Щдістермен йте жіЈішке (d=0,1 мм) сым темірлерден бастап ›алынды“ы бір-екі метрге жететін ›орап бйлшектерін да пісіру ар›ылы ›осу“а болады

Пісіріп ›осудыЈ тЇрлері.Технология“а байланысты пісіріп ›осуды екі тЇрге бйлуге болады.

1. БйлшектердіЈ шамалы ауданын ›ыздыру ар›ылы бал›ытып ›осу. О“ан электр до“асымен, электр шлакпен, электрон сЩулесімен, газбен, флюс ›абатыныЈ астында автоматты, аргонды до“ымен пісіру жЩне т.б. жатады. Б±лардыЈ ішінде электр до“асымен пісіру бірнеше Щдістермен орындалады: а) ›олмен пісіру; б) флюс ›абатыныЈ астында автоматты пісіру.

Пісіру ж±мысыныЈ кйлемі аз болса, ›олмен пісіру Щдісі ›олданылады. Б±л Щдіспен ›алынды“ы 12...40 мм-ге дейінгі бйлшектерді ›осу“а болады.

Сонымен ›атар ж±›а металдар мен тЇсті металдар ›орытпаларын ›осу Їшін ›ор“аныш газ бЇркемесімен пісіру Щдісі де кеЈінен тара“ан. Мысалы, аргонды до“алы жЩне кймір ›ыш›ыл газыныЈ бЇркемесінде пісіру.

Ал ›алынды“ы 2...60 мм-ге дейінгі сапасы жо“ары болаттар мен тЇсті металдардыЈ ›орытпасынан жасал“ан бйлшектерді пісіру Їшін автоматты пісіру Щдісі ›олданылады.

Егер жапсарлар ›ыс›а болса, онда жартылай автоматты пісіру Щдісін ›олдану“а болады. Электр до“асымен пісірілген жапсар бірнеше айма›тан т±рады жЩне жапсарлардыЈ жалпы беріктігі осы айма›тар“а таза орындалуы мен беріктік ›асиеттеріне байланысты.

Электр шлакпен пісіру. Б±л Щдіс те, электр до“асымен пісіру Щдісісия›ты жылудыЈ кймегімен орындалады. Біра› м±нда токтыЈ шлак ваннасы ар›ылы йткен кезде бйлінетін жылу алынады. Электр шлакпен пісіру кйбінесе ›алынды“ы 1...2 м-ге жуы› бйлшектерді ›осу Їшін ›олданылады, айталы› Їлкен станок корпустары жЩне т.б.

Газбен пісіру. Газбен пісіру деп, жан“ыш газдыЈ оттегінде жануынан пайда бол“ан жылумен пісіруді айтады. Газбен пісірілген жапсардыЈ сапасы электр до“асымен пісірілген жапсардыЈ сапасынан кем. Сонды›тан б±л Щдіс тЇсті металдардан, шойыннан жасал“ан ж±›а бйлшектерді пісіріп ›ос›анда жЩне жйндеу ж±мыстарында “ана ›олданылады.

2. Пісіріп ›осу технологиясыныЈ екінші бір тЇрі ЁC металдарды пластикалы› кЇйге жеткізіп, ›осылатын бйлшектерді кЇшпен ›осу ар›ылы пісіру. Б±“ан то“ыстырып пісіру, нЇктелі жЩне роликті пісіру Щдістері жатады.

Бйлшектерді вакуумда тЇйістіріп, диффузия ›±былысын пайдаланып пісіруге болады. Б±л Щдіспен металдар “ана емес, графит пен керамикалы› материалдар да пісіріледі. Сонымен ›атар, пісірумен ›осу бйлшектердіЈ йзара орналасуына байланысты мынадай тЇрлерге бйлінеді: тЇйістіріп ›осу, ай›астырып ›осу, бастырмалы ›осу жЩне перпендикуляр ›осу.

Егер ›олмен пісірілетін бйлшектердіЈ ›алынды“ы 5...8 мм-ге дейін жЩне автоматты пісірілетін бйлшектердіЈ ›алынды“ы 15 мм-ге дейін болса, жиектерін йЈдеудіЈ ›ажеті жо› болады. Ал ›алыЈ бйлшектерді пісіріп ›осу Їшін олардыЈ жиектерін йЈдеген жйн.

Егер жапсар бір жа› бетте “ана болса, бйлшектердіЈ жиегін «V» тЇрлі етіп, ал жапсар бйлшектердіЈ екі жа“ынан да жасалса, олардыЈ жиектерін «Х» тЇрлі етіп йндеу ›ажет. Б±л Щдіспен ›алынды“ы 40 мм-ге дейінгі бйлшектерді пісіріп ›осу“а болады. ТЇйістіріп ›осыл“ан жапсарлар сызба“а С3, С4, С15, С11, С23, С20, С22 деп белгіленді. Іс жЇзінде тЇйістіріп пісірілген ›осылыс жапсар айма“ында“ы ›ауіпті ›иманыЈ беріктігін табу ар›ылы есептеледі.

Егер ›осылыс созылу“а жЩне иілуге ж±мыс істесе, онда пайда болатын кернеулердіЈ шамасы, я“ни созылу жЩне иілу кернеулері былай аны›талады.

µ §

м±нда“ы b жЩне S ЁC ›осылыста“ы бйлшектердіЈ ені мен ›алыЈды“ы; µ §` - пісіру ›осылыстарында“ы мЇмкіндік кернеуі. Б±л мЇмкіндік кернеудіЈ негізгі материал Їшін берілген мЇмкіндік кернеуге ›атынасын ›осылыстыЈ беріктік коэффициенті деп атайды

Кейде ›осылыстыЈ беріктігін кЇшейту Їшін ›исы› жапсарлар ›олданылады. Б±л жа“дайда ›осылыстыЈ беріктігі негізгі материалдыЈ беріктігіне теЈ деп алынып, формула ар›ылы есептеледі.

Ай›астырып ›осу. Ай›астырып ›осу. Ай›астырып ›осу ›имасы Їшб±рышты болатын жапсардыЈ кймегімен орындалады. М±ндай жапсарлар ›алыпты, дйЈес жЩне ойыс болып бйлінеді. Практикада ›алыпты жапсарлар кйп ›олданылады.

ДйЈес жапсарлар бйлшектердіЈ ›имасын йзгертіп, кернеу шо“ырлануына себепкер болады. Ойыс жапсар кернеу шо“ырлануын азайтады, сонды›тан ол айнымалы кЇштер Щсер ететін ›осылыстарда ›олданылады. Біра› б±л ›осымша йЈдеу ›ажет ететін бол“анды›тан жауапты ›осылыстар“а “ана пайдаланылады. Б±рышты› жапсардыЈ негізгі геометриялы› йлшемдері ретінде катеті (К) жЩне биіктігі (є) алынады.

љалыпты жапсар Їшін h = K sin 450 = 0,7 K кйптеген жа“дайларда жапсардыЈ катеті ›осылатын бйлшектердіЈ ›алынды“ына теЈ болады.

Жапсарлар йздерініЈ орналасуына байланысты флангілі, тік жЩне ›исы› болып бйлінеді. Флангілі жапсарлар Щсер етуші кЇшке ба“ыттас орналасады. Б±л жапсарда“ы негізгі кернеу ретінде тік б±рыштыЈ биссектрисасы ар›ылы йтетін «т ЁC т» ›имасында“ы жанама кернеу µ § алынады. Б±л жанама кернеу жапсардыЈ ортасына ›ара“анда шеттерінде кйбірек кездеседі. ОныЈ жапсар бойына бірдей бйлінбейтінін былай тЇсіндіруге болады. Мысалы, екінші бйлшекті мЇлде ›атты, ал бірінші бйлшек пен жапсарлары серпімді дейік, сонда F кЇшініЈ Щсерінен оларда серпімді деформация пайда болады да, кЇш шамасы азаяды. Б±л жа“дайда жапсарда“ы кернеу мен ы“ысу деформациясы оЈнан ›арай, жапсардыЈ барлы› ±зынды“ына Їздіксіз кемиді.

Егер екі бйлшек те серпімді, біра› ›атаЈды“ы Щр тЇрлі болса, жапсарда“ы кернеу ›исы› сызы› бойымен бйлінеді. Ал екі бйлшектіЈ де ›алыЈды“ы бірдей болса, кернеу эпюрі симметриялы болады. БйлшектердіЈ деформациясын еске ала отырып, жапсардыЈ бойында“ы кез келген нЇктедегі кернеудіЈ шамасын табу“а болады. Б±л есептеу кернеудіЈ жапсар ±зынды“ына бірдей бйлінбейтініЈ кйрсетеді. Сонды›тан практикада флангілі жапсардыЈ ±зынды“ы жапсар ›имасыныЈ 50 катетінен аспайды.

Ал осындай жапсарлардыЈ беріктігін мына формула бойынша аны›тау“а болады.

µ §

м±нда“ы 0,7 К = sin 450K ЁC Їшб±рышты жапсар ›имасыныЈ биссектрисасы ЁC «т ЁC т».

µ §

µ §

Егер флангілі жапсармен орындал“ан ›осылыс›а момент Щсер ететін болса, онда кЇш жапсардыЈ бойына бірдей бйлінбейді де, оныЈ ба“ыттары Щр тЇрлі болып келеді. Б±л жа“дайда кернеу былай есептеледі: µ §, м±нда“ы Wp ЁC ›има инерция моменті.

°зынды“ы шамалы жапсарлар Їшін мына формуланы ›олдану“а болады. Б±л жа“дайда Щсер етуші момент жапсарда“ы кЇш кернеулері ж±бынан пайда болатын моментке теЈеседі деп жорамалдаймыз µ §

Ал тік жапсарлар болса, Щсер етуші кЇштіЈ ба“ытына перпендикуляр орналасады. Осындай ›осылыстарда“ы негізгі кернеулер ретінде жанама кернеу µ § алынады.

Тік жапсардыЈ беріктігі ›иылу“а есептеледі, ол Їшін «т ЁC т» биссектрисасы бойында“ы ›има ауданы алынады да, тймендегі формула бойынша есептеледі

µ §, ал егер екі тік жапсар болса, µ §

љ±рамында кйміртегі аз болаттардыЈ пісірілу ›абілеттілігі, кйміртекті болаттар мен тЇсті материалдардыЈ ›орытпаларынан жасал“ан бйлшектерден жо“ары келеді.

Пісіріп ›осыл“ан ›осылыстардыЈ беріктігін флюс ›абаты астында“ы автоматты пісіру, бЇркеніш газ ортасында пісіру жЩне ›осылысты пісірілгеннен кейін жылумен йЈдеу ар›ылы арттыру“а болады. Ал мЇмкіндік кернеу мйлшері тЩжірибе жЇзінде жапсардыЈ сапасы мен тЇсетін кЇштіЈ тЇріне жЩне электрод›а байланысты табылады.љазіргі машина жасау йндірісінде ›олданылатын мЇмкіндік кернеудіЈ шамасы берілген.Легирленген болаттардан жасал“ан бйлшектерге статикалы› кЇштер Щсер еткенде жЩне кйміртегі аз болаттан жасал“ан бйлшектер Їшін берілген мЇмкіндік кернеулер кйрсетілген. Керілісті ›осылыс.Жанасу беті цилиндрлі (ж±мыр) болып келген екі бйлшекті бір-бірімен ›осымша элементтердіЈ (болт, шпонка, шлиц т.б.) кймегінсіз-а› ›осу“а болады. Ол Їшін бйлшектер керіліс ту“ызатындай етіп жасалады да, жинау кезінде бір-біріне престеліп ›осылады. Ал керіліс дегеніміз тесік пен білік диаметрлерініЈ теріс таЈбалы айырмашылы“ы, я“ни керілісті ›осылыс деп бйлшектерді бір-біріне сы“ымдап ›осуды айтады. Сонда жанасу беттерінде меншікті ›ысым мен Їйкеліс кЇші пайда болады.Осы Їйкеліс кЇшін пайдаланып, ›осылыс айналу моментімен ›атар осьтік кЇш те бере алады. Инженерлік практикада м±ндай ›осылыстарды престі ›осылыс деп атайды. Престеп ›осу Їш Щдіспен орындалады: сал›ын престеу, втулканы ›ыздырып немесе білікті суытып жЩне жеЈіл престеп ›осу. Престеу, ажырату кЇші жЩне бйлшектер бетінде пайда болатын деформация керіліс шамасына тікелей байланысты.

Пресстеу ЁC бйлшектерді ›осудыЈ еЈ ›арапайым жЩне кеЈ тарал“ан тЇрі, біра› б±л ЩдістіЈ бір кемшілігі ЁC бйлшектердіЈ бетіндегі бедерлер ›иылып, кЇш біркелкі тарамайды.Б±л кемшіліктерді втулканы ›ыздырып немесе білікті суытып жинау ар›ылы жою“а болады. љыздырып жинау ЩдісініЈ кемшілігі, ›ыздыру кезінде металдыЈ ›±рылысы йзгеруі мЇмкін, сонды›тан соЈ“ы уа›ытта суытып жинау Щдісі кеЈінен ›олданылып келеді. ОЈай жиналуды ›амтамасыз ететін білікті суыту“а немесе втулканы ›ажетті температура“а ›ыздыру мына формуламен есептеледі: µ § м±нда“ы d ЁC ›одыр“ы диаметрі, мм; µ § - еЈ Їлкен керіліс, µ § - ›ажетті саЈылау, (›оз“алмалы ›ондырудыЈ минимал саЈылауына теЈ); µ §- сызы›ты› ±л“аю коэффициенті (болат пен шойын Їшін 10·10-6 оС-1).

1. Прессті ›осылыстар ›арапайым ›осылыс›а жатады.

2. Бйлшектер жа›сы центрленіп, тЇсетін кЇш біркелкі бйлінеді.

Осы“ан орай олар Їлкен жылдамды›та“ы машиналардыЈ бйлшектерін ›осуда пайдаланылады. Осы атал“ан ерекшелігіне ›арамастан олардыЈ кемшіліктері де бар. Біріншіден, ж±мыс істеу ›абілеттілігі кйптеген факторлар“а, я“ни Їйкеліс коэффициентіне, керуге жЩне т.б. байланысты. Екіншіден, бйлшектерді жинау кезінде едЩуір кернеулер пайда болады.

љазіргі уа›ытта бйлшектерді йте жо“ары дЩлдікпен жасау технологиясыныЈ дамуына байланысты керілісті ›осылыс кйп пайдаланылады.

Тісті дйЈгелектердіЈ, маховиктердіЈ, подшипниктердіЈ білікпен жЩне бас›алармен ›осылуы престі ›ондырудыЈ кймегімен орындалады. Сонымен ›атар престі ›осылыс иінді біліктер мен червяк дйЈгелектерін жасауда да пайдаланылады.

Практикада кйбінесе престі жЩне шпонкалы немесе шлицті ›осылыстар ›атар ›олданылады. М±нда престі ›осылыс негізгі немесе кймекші болуы да мЇмкін.Керу ар›ылы жанасу беттері жалпа› болып келген бйлшектерді де ›осу“а болады. Б±л жа“дайда ›осылыс ›осымша элементтердіЈ: тартушы шы“ыршы›тардыЈ, са›иналардыЈ жЩне т.б. кймегімен орындалады

Б±рандалы ›осылыстар.Б±рандалы ›осылыстар деп, болттыЈ, винттіЈ, шпильканыЈ, гайканыЈ жЩне т.б. бекіту бйлшектерініЈ кймегімен ›осылатын ажырамалы ›осылыстарды айтамыз. М±нда“ы винт дегеніміз б±рандалы сыры›; болт ›алпа›шалы винт; гайка ЁC б±рандалы тесігі бар кілтпен ›амтылатын пішінді бйлшек; ал шпилька ЁC екі жа“ы да б±рандалы сыры›.

Машиналарда б±рандалы бйлшектер кйп кездеседі. Кейбір машиналарда олардыЈ саны барлы› бйлшектердіЈ 60 % -ін ›±райды. ийткені б±рандалы ›осылыстардыЈ ажырамайтын ›осылыстар“а ›ара“анда мынадай арты›шылы›тары болады:

1. Тез жиналып, онай с±рыпталынады (ажыратылады).

2. Б±ранданыЈ сына тЩрізді Щсер етуніЈ нЩтижесінде жЩне кілт ±зынды“ыныЈ б±ранда радиусына ›атынасы Їлкен бол“анды›тан ›осылыстарды ›ысатын Їлкен осьтік кЇш пайда болады, сонды›тан б±рандалы ›осылыстар берік келеді.

3. Б±рандаларды йте дЩл Щзірлеуге болады жЩне олардыЈ конструкциясы ›арапайым келеді.

4. Белгілі жа“дайда йздігінен тежелу ›асиеті пайда болады.

Б±ранда сызы“ыныЈ пайда болуы жЩне оларды дайындау Щдістері.Егер цилиндрдіЈ бЇйір бетіне тікб±рышты иілгіш Їшб±рышты цилиндрдіЈ табаны мен Їшб±рыштыЈ ›атеті беттесетіндей етіп ораса›, онда иілгіш Їшб±рыштыЈ гипотенузасы б±ранда сызы“ын сызады. М±нда“ы µ §- ›атет; µ §- б±ранда сызы“ыныЈ кйтерілу б±рышы; µ §- б±ранда сызы“ыныЈ жЇрісі.

индірісте б±рандаларды Щр тЇрлі Щдістермен дайындайды.

а) љарапайым б±рынданы кескішпен ›олдан дайындау“а болады. Б±л Щдіс йнімділігі шамалы бол“анды›тан ша“ын йндірістер мен жйндеу ж±мыстарында “ана ›олданылады.

б) Б±ранданы кескіш ар›ылы темір жонатын немесе арнаулы болт йндейтін станоктарда дайындау“а болады.

в) Арнаулы фрезерлік станоктарда дайындалады. Б±л Щдіспен дЩлдікті талап ететін, Їлкен диаметрлі винттер дайындалады.

г) љ±ю Щдісі. М±нда пластмассадан, шойыннан жЩне шыныдан ›±йыл“ан бйлшектердіЈ б±рандаларын ›±ю процесінде жасау“а болады.

д) Сы“у Щдісі. Ж±›а ›абыр“алы ›аЈылтырдан жЩне пластмассадан штамптау немесе Їлкен ›ысыммен ›ысу ар›ылы жасалатын бйлшектерге б±ранда сызы“ын сы“у ар›ылы тЇсіреді.

е) Арнаулы б±рандалар тапта“ыш станок автоматтарда да кесіледі.

М±ндай йнімділігі жо“ары, Щрі арзан Щдіспен стандартты ›оз“ылыс ›ажетіне арнал“ан б±рандалар Щзірленеді (болттар, гайкалар т.б.).

Б±ранда сызы›тарын йзара параллель етіп бірнешеуін ›атар жЇргізуге болады жЩне ондай б±рандаларды кйп кірісті б±рандалар деп атайды. Олар б±ранда сызы“ыныЈ кіру санына байланысты екі, Їш жЩне тйрт кірісті болып бйлінеді. Бір кірісті б±рандаларды кесу оЈай жЩне арзан, сонды›тан олар техникада кйп ›олданылады.

Бекіту б±рандалары кйбінесе бір кірісті болып келеді. Ал кйп кірісті б±рандалар тек жЇк кйтеретін винттерде ›олданылады, себебі олардыЈ пайдалы Щсер коэффициенті жо“ары келеді. Дегенмен оларды дайындау технологиясы кЇрделі.

Б±ранда жЇрісі: µ §, n ЁC б±ранда сызы“ыныЈ кіру саны; µ §- б±ранданыЈ кйтерілу б±рышы. Кйп кірісті б±рандалар Їшін tg µ §, ал бір кірісті б±рандалар Їшін tg µ § болады.

Б±ранданыЈ параметрлері мен оныЈ дЩлдік шектерініЈ йлшемдері стандарттал“ан.
Б±ранданыЈ негізгі тЇрлері.Б±рандалы винттер пайдалану ›ажеттілігіне ›арай мынадай топтар“а бйлінеді:

1. Бекіту б±рандалары. Б±ранданыЈ б±л тЇрі бйлшектерді ›осу ›ажетіне арнал“ан, ал олардыЈ профилі Їшб±рышты етіп дайындалады.

2. љоз“алыс немесе кЇш беретін б±рандалар (жЇрісті б±рандалар). Дом›раттарда, престерде т.б. жЇрісті винттерде ›олданылады. Б±л б±рандалардыЈ профилін Їйкеліс кЇшін азайту ма›сатымен трапециялы, кейде тікб±рышты етіп жасайды.

Б±ранда тілінген бйлшектіЈ пішіні бойынша конусты б±ранда жЩне цилиндрлі б±ранда болып екі тЇрге бйлінеді.

Біз жо“арыда б±ранда сызы“ы иілгіш Їшб±рышпен цилиндрлі ора“анда пайда болады дедік. Егер сол Їшб±рышты оЈнан сол“а ›арай ораса› сол б±ранда болып аталады.

Б±ранда сызы“ыныЈ кіруіне байланысты винттер бір, екі, Їш жЩне кйп кірмелі болып келеді. Екі кірмелі б±рандаларда винт сызы“ы екі жерден басталады. Б±ранда ›адамыныЈ йлшеміне байланысты: а) ±са› ›адамды (аралы›ты) б±ранда; б) ірі ›адамды (аралы›ты) б±ранда болып табылады.

°са› ›адамды б±ранда тйзімді жЩне берік келеді, сонды›тан олар: а) егер б±ранда“ы динамикалы› кЇш тЇссе; б) егер б±рандалы біліктер иілу мен б±ралу“а ж±мыс істесе; в) б±ранда реттегіш ›ызметін ат›аратын жа“дайларда ›олданылады.

°са› ›адамды б±рандалар тймендегідей болып белгіленеді: М 12Ч1,5 (1,5 ЁC ›адам шамасын миллиметрмен кйрсетеді), ал ірі ›адамды б±рандалар М 24.

Б±рандалар профилі бойынша Їшб±рышты, тйртб±рышты, трапециялы, ж±мыр жЩне т.б. болып бйлінеді.

®шб±рышты б±ранда. ®шб±рышты бас›а б±рандалармен салыстыр“анда берік келеді, біра› м±нда Їйкеліс кЇші кйп болады жЩне олардыЈ йздігінен тежеу ›асиеті жо“ары, сонды›тан кйбінесе бекіту бйлшектерінде, мысалы, болттарда, винттерде, шпилькаларда, гайкаларда жЩне т.б. ›олданылады.

®шб±рышты б±ранданы кйбінесе бекіту б±рандасы деп атайды жЩне ол метрлік, дюймдік болып екіге бйлінеді.

Метрлік б±ранда. Мемлекеттік стандарт СТ СЭВ 182-75 бойынша метрлік б±рандалар ірі жЩне ±са› ›адамды болып бйлінеді. ОлардыЈ негізгі параметрлері бірдей болады, мысалы, профиль б±рышы µ §; Їшб±рышты б±ранданыЈ профилініЈ биіктігі µ § ctg 30о ЎЦ0,866Р; винт б±рандасыныЈ ойыс радиусы µ §.

Ал сыры› беріктігін еЈ кіші диаметрі бойынша есептейміз µ §.

Метрлік б±рандалар 4; 6; 7; 8 ЁC дЩлдік кластары бойынша Щзірленеді. ите жо“ары, бірінші класты б±рындалар жауапты ›осылыстарда жЩне дЩл ›оз“алатын винттерде ›олданылады.

Метрлік б±рандалардыЈ бйлшектерге кіріп т±ратын ±зынды“ы СТ СЭВ 640-77 шектелген.

Дюймдік б±рандалардыЈ айырмашылы“ы, біріншіден, профиль б±рышы µ § болса, екіншіден, б±ранда ›адамы метрлік йлшеммен (мм) емес, бір дюймге келетін орам санымен кйрсетіледі жЩне олар тек шет мемлекет машиналарына ›ор бйлшектер дайындауда пайдаланылады.

Трапециялы б±ранда. М±ндай б±рандалар негізгі винт-гайка берілістерінде ›олданылады.

Трапециялы б±ранда станоктардыЈ жЇріс винттерінде, супорттарында, я“ни олар кЇш пен жЇрес беретін механизмдерде жиі кездеседі.

Трапециялы б±рандаларда Їйкеліс аз болады, оЈай дайындалады жЩне олар ана“±рлым тйзімді келеді. Диаметрі 8-ден 640 мм-ге дейінгі трапециялы б±рандалар стандарттал“ан. СТ СЭВ 838-78 бойынша м±ндай б±рандалар б±лай белгіленеді. Tr 80Ч10 ЁC м±нда“ы соЈ“ы саны ›адамын кйрсетеді. ОлардыЈ профиль б±рышы 30о. Сол“а б±рылатын б±рандалар белгісі Tr 40Ч6ZH, ал кйп кірмелі б±ранда Tr 40Ч8 (Р4) болып белгіленеді, екі кірмелі, ›адамы Р=4.

Конусты б±ранда. Конусты б±рандалар кйбінесе трубаларды жал“астыр“анда ›олданылады. ийткені олар ты“ызды›ты жа›сы ›амтамасыз етеді. Сондай-а›, жо“ары ›ысым Щсер ететін трубалар конусты б±ранда ар›ылы ›осылады.

Мемлекеттік стандарт бойынша конусты б±ранданыЈ екі тЇрі бар: конустылы“ы 1:16 жЩне дюймдік б±рандалар.

Мемлекеттік стандарт СТ СЭВ 304-76 бойынша конусты б±ранданыЈ профилі трубалы цилиндрлі б±ранда“ы сЩйкес, профильдіЈ б±рышы 55о болып келеді.

Жо“арыда айтыл“ан конусты б±рандадан бас›а м±най йнер-кЩсібінде ›олданылатын конусты б±рандалар да стандарттал“ан.

Б±ранда ›адамын мына формуладан табамыз: P=P` cos µ §, м±нда“ы µ § - конус б±рышыныЈ жартысы. Конусты б±рандалар МК ЁC сырт›ы, М ЁC ішкі, ал ›иылыс›ан жерінде М/МК 20Ч1,5 болып белгіленеді.

Тірек б±рандасы. Б±л б±ранда кЇш бір жа››а ба“ыттал“ан жЇк винттерінде ›олданылады. Мысалы, винтті престерде, домкраттарда, ілгіштерде пайдаланылады.

Пайдалы Щсер коэффициентін жо“арылату Їшін профильдіЈ еЈкіш б±рышын 30о етіп аламыз.

СоЈ“ы кезде кЇш кернеуініЈ концентрациясын азайту Їшін тірек б±рандасыныЈ жаЈа тЇрлері ±сынылып жЇр. Тірек б±рандалары МЕСТ 10177-62 бойынша сызбада былай белгіленеді: S 70Ч10.

Ж±мыр б±ранда. Б±л б±ранда негізінен Їлкен динамикалы› кЇш Щсер ететін винттерде, сондай-а› кйбінесе жиі б±ралып алынатын йрт жЩне гидравликалы› арматураларда кеЈінен ›олданылады. Сонымен бірге электр лампасыныЈ патронында, противогаздарда жЩне т.б. пайдаланылады. Профиль б±рышы 30о-›а теЈ.

Трубалы б±рандалардыЈ ›адамы дюймді б±рандадан майда келеді. СТ СЭВ 1157-78 стандартта трубалы б±ранда Їшін дюймдік йлшемдер ›олданылады. Трубалы б±рандалардыЈ диаметрі Їшін трубаныЈ ішкі диаметрі ›абылдан“ан. Трубалы б±рандалардыЈ профилі ›осылыстыЈ ты“ызды“ын ›амтамасыз ету Їшін ж±мыр, майда ›адамды етіп дайындалады.
Винт ж±птарыныЈ теориясы.Жо“арыда баяндал“андай, б±ранда сызы“ын жазса›, кйлбеу жазы›ты› пайда болады, ал гайканы жазы›ты›та сыр“итын дене ретінде ›арау“а болады. Суреттегі Fa ЁC винтке ось бойынмен Щсер ететін кЇш; µ §- б±ранданыЈ кйтерілу б±рышы; µ §- Їйкеліс б±рышы.

Сонда гайка“а екі кЇш: гайканы б±рау кЇші жЩне гайка тартыл“анда пайда болатын осьтік кЇші Щсер етеді. Гайканы бір айналдырып б±ра“анда, гайка кйблбеу жазы›ты›пен жылжып, бір аралы››а кйтеріледі. Осы“ан орай, механика заЈы бойынша (Їйкелісті есептемесек) істелген ж±мыс пен пайдалы ж±мыс бір-біріне теЈ болады: µ §, м±над“ы µ §- б±ранданыЈ орташа диаметрі; µ § - б±ранда жЇрісі; бір кірмелі б±рандалар Їшін µ §.

µ §,

Р ЁC б±ранда ›адамы.

µ §

Б±рандада“ы момент Їйкеліс кЇшін есептегенде былай табылады: µ §, м±нда“ы µ § - Їйкеліс б±рышы. ®йкеліс б±рышы Їйкеліс коэффициенті ар›ылы табылады µ §, µ §- б±рандада“ы Їйкеліс коэффициенті.

Гайка табанында“ы Їйкеліс моменті. ГайканыЈ жЩне оныЈ ›алпа›шасыныЈ жанасу бетін шамамен шеЈбер ретінде ›арау“а болады. Сонда кілт ›амтитын диаметрді шеЈбер бетініЈ сырт›ы диаметріне теЈ деп, ал винт енетін тесіктіЈ диаметрін ішкі диаметрге теЈ деп ›арау“а болады.