Ылым министрлiгi шщкЩрiм атында

Баббиттер”Б” Щріпімен белгінеді, ал ›±рамында элементтер Н- никель, К- кальций, С- сурьма болып белгінеді.

Баббиттер мынадай топтар“а бйлінеді (18.5-кесте).

љ±рамында ›алайыныЈ мйлшері кйп баббиттер деп, ›алайыныЈ сурьмамен жЩне мыспен ›оспасын айтамыз. Осы ›оспаныЈ ›±рамында ›алайы 70 %-тен асады. Баббиттер мынадай маркалары бар: Б83, Б89, Б91, Б93 жЩне т.б.

љор“асын-›алайылы баббит. ОлардыЈ ›±рамында 5%-тен 20%-ке дейін ›алайы, 15%-ке жуы› сурьма жЩне 65%-тен 70%-тей ›ор“асын (Б16,БН,БТ) болады.

Пластмассалар. Пластмассалар синтетикалы› немесе жо“ары молекулалы таби“и шайырлар“а (полимерлер) толы›тыр“ыш жЩне боя“ыш заттар ›осу ар›ылы алынады. Б±л заттар пластмасса“а сан алуан физикалы›- химиялы› ›асиеттер береді. Пластмасса ›±рамында“ы шайыр толы›тыр“ыштарды байланыстырушы элементтер болып саналады.

Толы›тыр“ыштар, я“ни а“аш ±нта“ы, ма›та ›алды“ы, ›а“аз, ›а“аз-ма›та матасы, асбест, графит, шыны жЩне т.б. негізінен пластмассаныЈ механикалы›, антифрикциялы›, фрикциялы›, электр йткізбеуіштік ›асиетін жа›сарту Їшін ›олданылады.

Байланыстырушы шайырдыЈ химиялы› ЁC физикалы› ›асиеттеріне ›арай пластмассаны ›ыздыру кезінде термореактивті жЩне термопластикалы› деп екіге бйледі.

Жылу жЩне ›ысым ар›ылы Щсер етудіЈ бірінші кезеЈінде жаЈа ›асиеттерге ие болып пластикалы› кЇйге ›айта ауыспайтын пластмассалар термореактивті пластмассалар деп аталады.

љыздыру кезінде пластикалы› кЇйге химиялы› реакциясынсыз-а› ауысатын пластмассалар термопластикалы› деп аталады. М±ндай пластмассаларды ысты› кЇйде бірнеше рет Щр тЇрлі пішінге келтіруге болады.

Толы›тыр“ыштыЈ материалына байланысты пластмассалар толы›тыр“ыштары композиция жЩне ›абатты болып бйлінеді.

Пластмасса жасау Їшін шайыр“а ±нта› талшы› пластика кЇйіндегі толы›тыр“ыш заттар ›осылады. Б±л заттар пластмассаныЈ механикалы› ›асиетін жа›сартып, йзіндік, ›±нын кемітеді. Пластмасса салма“ыныЈ 60 ЁC 70 % - ті толы›тыр“ыштар Їлесіне тиеді. Сондай ЁC а› олардыЈ ›±рамына кЇрделі эфирлер де кіреді. ПластмассаныЈ тЇсін йзгерту Їшін Щр тЇрлі органи›алы› заттар ›осылады.

ПластмассалардыЈ машина жасау йнеркЩсібінде кеЈінен ›олданылатын себебі, оныЈ меншікті салма“ы аз, механи›алы› беріктігі ›ана“аттанарлы›тай, антифрикциялы› ›асиеті жо“ары, шу жЩне дірілі аз, сондай ЁC а› одан жасалатын машина бйлшектері Щлде›айда жеЈіл, Щрі арзан“а тЇседі. Машина ›±растыруда мына пластмассалар кйп ›олданылады: фенопласт, аминопласт, винипласт, этиленпласт, фторпласт, акрилпласт, шыныпласт.

Фенопластар фенол жЩне формальдегид шайыры негізінде жасалады. Б±л шайырды фенол мен формальдегидті поликонденсациялау ар›ылы аладі. Фенол мен формальдегидтіЈ йзара ›атынасын йзгерту жЩне Щр тЇрлі толы›тыр“ыштар ›осу ар›ылы талшы›ты ›абатты жЩне т. б. Рпесматериалдар жасалады. Фенопластар берік, от›а жЩне ›ыш›ылдар“а, органи›алы› еріткіштерге тйзімді, диэлектрик ›асиеттері жо“ары болып келеді.

Волокнит (толы›тыр“ышы ЁC талшы›, ма›та ›алды“ы ж. т. б.) машина бйлшегініЈ кЇш аз тЇсетін жерінде ›олданылады.

АсбоволокниттіЈ(толы›тыр“ышы ЁC асбесті талшы›) ЁC жылу т±ра›тылы“ы жЩне фрикциялы› ›асиеті жо“ары. Ол тежеуші бйлшектерінде, фрициялы› муфталарда, электро машиналардыЈ колекторларын жасауды ›олданылады.

Шыны волокнит (толы›тыр“ышы ЁC шыны тал›ыш) ЁC кЩдімгі волокнитке ›ара“анда берік, диэлекторлы› ›асиеті жо“ары жЩне ыл“аклды т±ра›ты ›асиеті бар.

љабаты фенопластар текстолит, шыны текстолит, гетинакс, абсотекстолит болып бйлінеді.

Текстолит (толы›тыр“ышы ЁC ›а“аз-ма›талы мата) - йте берік, ›ызу“а тйзімді, диэлектрлік ›асиеті жо“ары антифрициялы› материал. Текстолит тісті, червякті дйЈгелектерді дайындауда, подшипник астарларын, электротехникалы› бйлшектерді дайындауда ›олданылады. Шыны текстолит (толы›тыр“ышы ЁC шыны, мата) - йте берік келеді, жылу т±ра›тылы“ы жЩне диэлектрикалы› ›асиеті бар. Б±л механикалы› беріктігі жЩне жылу т±ра›тылы“ы жо“ары электр йткізбейтін бйлшектерде ›олданылады.

Амидопластар ( полиамидтер) ЁC беріктігі жЩне тозу тйзімділігі жо“ары. ®йкеліс коэффиценті жо“ары бол“анды›тан олардыЈ металлдармен ілінісуі жа›сы. Полиамид тЇрлеріне капрон жЩне нейлон жатады. Полиамидтен тісті, червякті дйЈгелек, ›айыс берілестердіЈ шкивтерін, сыр“анау подшипниктерініЈ астарларын, муфта бйлшектерін дайындайды.

Этинопластар (полиэтилендар) этиленді полимерлеу жолымен алынады. Полиэтилен дайындау тЩсіліне, физикалы› ›асиетіне байланысты жо“ары ›асымды полиэтилен жЩне тйменгі ›ысымды полиэтилен болып бйлінеді.

10.1. БЕРІЛІСТЕР

Берілістер деп ›уат пен ›оз“алысты белгілі бір ›ашы›ты››а беру Їшін ›олданылатын жабды›тарды айтамыз. Олар кйбінесе машиналардыЈ ›оз“алт›ышы мен ж±мыс ат›арышу тетіктерініЈ аралы“ында ›олданылады. Берілістер мынадай жа“дайлар Їшін пайдаланылады.

1. Машина ›оз“ал›ыштарыныЈ айналу жылдамды“ы йте жо“ары, ал іс жЇзінде машина ›ызметі Щр тЇрлі жылдамды›ты ›оз“алыспен байланысты. Егер ›оз“алт›ыштардыЈ айналу жылдамды“ын тймендетсек, олардыЈ габариттік мйлшері ±л“айып, ба“асы ›ымбаттайды.

2. БерілістердіЈ кймегімен жылдамды›ты тймендетіп, сЩйкесінше кЇш моментініЈ шамасын жо“арылату“а болады. ЭнергияныЈ са›талу заЈы бойынша берілістердіЈ пайдалы Щсер коэффициентін еркесмесек, жылдамды›ты›анша рет кемітсек, кЇш моментін сонша рет жо“арылатамыз. Ал б±л жа“дай іс жЇзінде барлы› машиналарда пайдаланылады.

3. Берілістер айнымалы ›оз“алысты тЇзу сызы›ты ›оз“алыс›а айналдыру Їшін жЩне машинаныЈ ж±мыс істейтін тетіктерініЈ жылдамды“ын йзгерту Їшін де ›олданылады. Сондай ЁC а› олар бір ›оз“алт›ыштан бірнеше механизмдерге ›оз“алыс беру Їшін пайдалыналады. Берілістер механикалы›, пневматикалы› жЩне гидравликалы› болып бйлінеді.

Машина бйлшектері курсында тек айнымалы ›оз“алысты беретін механикалы› берілістер ›арастырылады жЩне оларды б±дан былай жай берілістер деп атаймыз.

Гидравликалы›, пневматикалы› жЩне та“ы бас›а берілістер жайында арнаулы о›улы›тарда жазыл“ан.

Біз ›арастырып отыр“ан берілістер ж±мыс істеу негізіне байланысты ›оз“алыс пен ›±ат айналмалы денелерліЈ йзара тікелей жанасуы ар›ылы жЩне оларды жал“астыратын Їшінші иілгіш бйлшектін кймегімен берілетін болып екіге бйлінеді. Бірінші топ›а фрикциялы›, тісті жЩне червякты берістілер, ал екіншісіне белдікті, шынжырлы берілістер жатады. Осы аты атал“ан берілістерге то›талудан б±рын оладыЈ негізгі кйрсеткіштерімен таныса кеткен жйн.

БерілістердіЈ негізгі кйрсеткіштері

Барлы› берілістердіЈ негізгі кйрсеткіштері ЁC олардыЈ ›±аты мен жылдамды› шамасы, беріліс саны мен пайдалы Щсер коэффициенті.

Механика теориясы курсынан белгілі, айналмалы бйлшектердіЈ сызы›ты› немесе шеЈберлік жылдамды“ын олардыЈ айналу осінен ›ашы›ты“ына жЩне б±рышты› жылдамды“ына байланысты табу“а болады:
х = µ §,
м±да“ы D - айналмалы дененіЈ диаметрі, щ ЁC айналу немесе б±рышты› жылдамды›.

Осы сызы›ты› жылдамды› векторынын бойымен шеЈберге жанама (радиус›а перпендикуляр) Щсер ететін кЇшті шеЈберлік кЇш деп атаймыз. ОныЈ ›±ат жЩне сызы›ты› жылдамды›пен арасында“ы байланысын тймендегіше йрнектеуге болады:

P = Ftх (Вт),
М±нда“ы Ft - шеЈберлік кЇш, Н; х ЁC сызы›ты› жылдамды›, м/с.

Егер білікке Щсер ететін кЇш моменті белгілі болса, онда шеЈберлік кЇш:

Жо“арыда айтыл“ан берілістердіЈ негізгі кйрсеткіштерініЈ бірі олардыЈ беріліс саны. БерілістердіЈ беріліс саны деп жетекші жЩне жетектегі дененіЈ айналу жылдамды›тарыныЈ ›атынасын айтады.

БерілістердіЈ пайдалы Щсер коэффициенті Щдеттегідей пайдалы ›±аттыЈ (жетектегі денеге Щсер етуші) ж±мсал“ан ›уат›а (жетекші денеге Щсер етуші) ›атынасынан аны›талады

µ §
Саталы орналас›ан бірнеше тісті берілістердіЈ жалпы пайдалы Щсер коэффициенті олардыЈ Щр›айсысыныЈ пайдалы Щсер коэффициенттерініЈ кйбейтіндісіне теЈ болады
µ §,
м±нда“ы зж - берілістердіЈ жалпы пайдалы Щсер коэффициенті; з1, з2, з3,..., зж ЁC жеке тісті берілістердіЈ пайдалы Щсер коэффициенті. Енді берілістердіЈ жалпы беріліс санын да осылай табу“а болады
uж = u1, u2, u3,..., un,
uж ЁC берілістердіЈ жалпы беріліс саны; u1, u2, u3,..., un - жеке тістердіЈ беріліс саны.

Та›ырып›а байланысты алын“ан с±ра›тар.

1. Машина жасау саласында ›олданылатын негізгі материалдар.

2. љатты ›ортпалар.

3.ТЇсті металдар.

4. Пластмассалар

љолданылатын о›улы›тар.

ТЩжібаев С.Д. љолданбалы механика; 162-180 бет.

Жетекші денедегі ›оз“алыс жетектегі денеге Їйкелес кЇші ар›ылы берілетін берілістерді фракциялы› берілістер дейміз,. љарапайым фракциялы› берілістер біріне ЁC бірі ›ысыл“ан екі дйЈгелектен т±рады.

Фракциялы› берілістердіЈ ›уаты, я“ни бір біліктен екінші білікке берілетін моменттіЈ шамасы екі дйЈгелектіЈ жанасу ауданында пайда болатын Їйкеліс кЇшіне байланысты болады.

Сонды›тан айналмалы дйЈгелектер бірін ЁC бірі белгілі кЇшпен ›ысуы шарт, б±л кйбінесе арнаулы серіппе ар›ылы жЇзеге асырылады.

Фракцмялы› берілістердіЈ ж±мыс істеу шартына байланысты, Їйкеліс кЇші беріліс кЇшінен кйп немесе Їйкеліс кЇшінен пайда бол“ан момент есептегі берілген айналу моментінен кйп болуы тиіс.
µ §FЇйкµ §> Ft.
БЩрімізге белгілі Їйкеліс кЇші:
Ft = FNf,
м±нда“ы FN ЁC жанасу ауданына тЇсетін ›ысым кЇші; f ЁC Їйкеліс коэффициенті.

Кйрсетілген теЈдеу бойынша ›ысым кЇші мен Їйкеліс коэффициентініЈ шамасы не“±рлым Їлкен болса, со“±рлым фрикциялы› берілістер беретін кЇштіЈ шамасы да жо“ары болады.

®йкеліс коэффициентініЈ шамасы аз болатынды›тан ›ысым кЇшініЈ шамасы есептегі кЇштен бірнеше есе арты› болады. Мысалы, ›±р“а› бетті болаттар Їшін Їйкеліс коэффициенті f=0,1 жа“дайда ›ысым кЇші пайдалы кЇштен 10 есе арты› болады.

Осы“ан байланысты фрикциялы› берілістерде біліктер мен тетіктердіЈ йлшемдері Їлкен болады, сонды›тан олар ар›ылы берілетін еЈ Їлкен ›±ат шамасы 10-30 ат кЇшінен аспайды.

Фрикциялы› берілістердіЈ мынадай арты›шылы›тары бар:

Конструкциясы ›арапайым айналу денесіне тіс жасаудыЈ ›ажеті жо›;

љоз“алыс бір›алыпты беріледі, сонды›тан ол жо“ары жылдамды›пен айналатын механизмдерде жЩне аспаптарда ›олданылады. Мысалы, тісті дйЈгелектіЈ дЩлдігін есептейтін аспаптар фрикциялы› берілісті ›олдану негізінде жасал“ан;

Айналыс сандарын сатысыз реттеуге мЇмкіндік береді;

Олар конусты дискілі тЇрде жасалып, берілісті б±рышпен беруге мЇмкіндік т±“ызады.

Ал фрикциялы› берілістердіЈ кемшіліктері:

Фрикциялы› берілістерде подшипник пен білікке кЇш кйп тЇседі;

Фрикциялы› берілістердіЈ пайдалы Щсер коэффициентініЈ шамасы аз (з = 0,8ЎK0,92). Фрикциялы› берілістердіЈ ж±мыс істеуі кезінде сыр“анау пайда болады. Сонды›тан беріліс ›атынасы жЩне фрикциялы› дискілер бетініЈ тозуы бір›алыпты болмайды;

Айналмалы денелердіЈ ›ысылып т±руы ›ажет, сонды›тан ›осымша ›ысу жабды›тарын ›ажет етеді.

ФРИКЦИЯЛЫљ БЕРІЛІСТЕРДІ ТиЗІМДІЛІККЕ ЕСЕПТЕУ

®гітілу. ®гітілу кйбінесе жа›сы майланатын берілістерде кездеседі.

Тозу. Тозу кйбінесе дискілерді майламай ж±мыс істегенде кездеседі.

Жо“арыда айтыл“ан бЇліну тЇрлерініЈ барлы“ы жанасу ауданында“ы кернеу шамасына байланысты болады. Жанасу кернеудіЈ шамасын Генрих ГерцтіЈ формуласымен аны›таймыз (теЈселу бйлшектері, цилиндрлер, конустар, Пуассон коэффициенті м=0.3 бол“анда).

Сызы›ты жанасуда, я“ни жанасу бйлшектері бір сызы› бойымен жанас›анда:
µ §
М±нда“ы b ЁC жанасу ауданыныЈ ені; Е ЁC материалдардыЈ келтірілген серпімділік модулі:µ §; скел ЁC келтірілген ›исы›тар радиусы;

µ §.
НЇктелі жанасуда (екі шар жанас›анда):

µ §,
m=0.388 сфералы› бйлшектер Їшін.

љысым кЇші:

Роликтерді беттік беріктігіне есептеу кезінде, олардыЈ мЇмкіндік кернеуін тймендегіше алады. Шыны›тырыл“ан болат Їшін жа›сы майла“анда HRC=60. Б±л жа“дайда

[у]H = 800ЎK1200 МПа ЁC сызы›ты› жанасу;

[у]H =1200ЎK2500 МПа ЁC нЇктемен жанасу.

Кйбінесе, шыны›тырыл“ан ›атты µ § болат алынады.

Цилиндр дискілі ›арапайым фрикциялы› берілістердіЈ осьаралы› ›ашы›ты“ын тймендегіше аны›таймыз

µ §
Осьаралы› ›ашы›ты“ы белгілі бол“ан соЈ дискініЈ диаметрі былай аны›талады:

µ §

11.Тісті берлістер. Тісті берлістердіЈ ілісу теориясы.

Тісті берілістер машиналарда йте кйп кездеседі. Мысалы, жеЈіл автомашиналарда тісті дйЈгелектердіЈ саны 30ЎK35 болса, жону станоктарында 70ЎK80-ге дейін жетеді. Тек ›ана автотрактор шаруашылы›тарында жылына 30 млн тісті дйЈгелектер дайындалуы керек. Барлы› тісті берілістерді бірнеше тЇрге бйлуге болады (

Біріншіден, тісті дйЈгелектер біліктерініЈ геометриялы› осьтерініЈ орналасуына байланысты:

осьтері йзара параллель орналас›ан берілістер, о“ан цилиндрлік тісті беріліс жатады;

осьтері йзара ›иылыс›ан берілістер, о“ан конусты тісті берілістер жатады;

осьтері йзара ай›ас›ан берілістер, о“ан червякті тісті берілістер жатады;

осьтері бір тЇзудіЈ бойында орналас›ан берілістер, о“ан планетарлы› берілістер жатады.

Екіншіден, тісті берілістер ілінісулеріне ›арай екіге бйлінеді: 1) сырттай ілінісетін тісті берілістер; 2) іштей ілінісетін тісті берілістер.

®шіншіден, тістердіЈ профильдері бойынша: 1) эвольвент профильді тісті берілістер; 2) циклоид профильді тісті берілістер; 3) профилі шеЈбер до“асымен шектелген тісті берілістер, о“ан Новиков ілінісі; 4) тол›ынды ілініс.

ТістердіЈ орналасуына байланысты: а) тік тістілер; б) ›и“аш тістілер; в) шеврон тістілер; г) дйЈгелек тістілер; д) ›исы› тістілер болып бйлінеді.

Арты›шылы›тары. 1. Тісті берілістер кймегімен йте Їлкен ›уат беруге болады (100000 атты› кЇш) жЩне олар бас›а берілістерге ›ара“анда ы›шамды, габариті шамалы келеді. 2. Бас›а берілістерге ›ара“анда біліктерге жЩне тіректерге аз кЇш тЇседі. 3. Тісті берілістер йте шыдамды келеді. Жа›сы кЇтсе олар онда“ан жылдар бойы ж±мыс істейді. 4. Пайдалы Щсер коэффициенті жо“ары (бір сатылы редукторлар Їшін з=0,97...0,98) болады.

Кемшіліктері. 1. Дайындауы кЇрделі. 2. Ж±мыс кезінде шу кйп болады. 3. љатаЈды“ы йте жо“ары бол“анды›тан динамикалы› кЇштерді ›абылдау ›абілеттілігі нашар болады.

Салыстырмалы ›асиеттері. 1. љи“аш тістілер бір›алыпты, шусыз ж±мыс істейді, біра› ось кЇштері пайда болады. 2. Шеврон тістілердіЈ ось кЇштері бірімен-бірі теЈеседі жЩне ж±мыс кезінде шу болмайды, иілуге шыдамдылы“ы 25,30%-ке дейін йседі, біра› дайындауы ›иын. 3. Конусты тісті берілістер ›ымбат. Конструкциясы мейлінше дЩлдікті талап етеді. ТістіЈ бойында кернеу шо“ырлануы пайда болады.

ЭВОЛЬВЕНТА ПІШІНДІ ТІСТІ БЕРІЛІСТЕРДЕН љЫСљАША МШЛІМЕТ

Тісті берілістердіЈ геометриялы› йлшемдерін есептеу жЩне олар“а тЩн кинематикалы› байланыстар машина механизмдерініЈ теориясы пЩнінде ›арастырылады. Осы“ан байланысты біз б±л жерде тек негізгі ±“ымдарды “ана айтып кетпекшіміз.

Тісті берілістіЈ пішініне ›ойылатын бірінші талап, оныЈ лездік беріліс саны т±ра›ты болуы ›ажет. Екіншіден, оны дайындау технологиясы кЇрделі болмауы ›ажет. Осы екі талап›а эвольвента пішінді тиісті ілініс сЩйкес келеді (20.2-сурет). Суреттегі µ § жЩне µ §- ілінісу кезіндегі ал“аш›ы шеЈберлер диаметрі, осы шеЈберлер бірімен-бірі сыр“анаусыз жанасып айналады деп есептейміз, б±лар бастап›ы шеЈбер деп аталады. Ал µ § жЩне µ §- негізгі шеЈберлер диаметрі; жанама NN тЇзу сызы“ы осы шеЈберлерді сыр“анаусыз домала“анда эвольвента пішіні пайда болады.

Эвольвента пішінді тістерді ›арапайым тЇзу ›±ралдармен кесіп дайындау“а болады. Осы кесу кезінде тЇзу сызы›ты пішінді кескіш ›±ралдыЈ орта сызы“ына сЩйкес келетін шеЈберді немесе кескіш ›±рал кесу кезінде жылжитын шеЈберді бйлгіш шеЈбер деп, ал олардыЈ диаметрі µ § жЩне µ §-ні бйлгіш шеЈбер диаметрі дейміз, тЇзетілмеген тісті берілістер Їшін µ § жЩне µ §.

µ § ,

м±нда“ы р- ілінісу ›адамы; µ §-тістіЈ шы“ып т±ратын бйлігін ›амтитын шеЈбердіЈ диаметрі; µ §- тістіЈ ш±Ј›ырын ›амтитын шеЈбердіЈ диаметрі; т- ілінісу модулі негізгі параметр деп саналады. Ол ілінісу ›адамына (р) тура пропорционал болады

Ілінісу ›адамы деп, ›атар т±р“ан екі тістіЈ бйлгіш шеЈберімен йлшенген аттас нЇктелер ара ›ашы›ты“ын айтады.

Ілінісудегі дйЈгелектердіЈ ›адамы бір-біріне теЈ болуы керек. љадам шеЈбердіЈ ±зынды“ымен р ар›ылы байланысады, сонды›тан шеЈбер диаметрін есептеу йте ›олайсыз. Осы“ан орай ілінісулердіЈ негізгі параметрі деп модулін санайды.

µ §, µ §;

µ §, µ §. µ § . (20.2)

МодульдіЈ шамасы СТСЭВ 310-76 стандарты бойынша алынады (20.1-кесте).

Тісті кесудіЈ екі Щдісі бар: а) кйшіріп алу Щдісі, б) айналу Щдісі.

Кйшіріп алу Щдісі ойпат профильді ›±ралдармен: дискілі сауса› тЩрізді фрезамен орындалады. Б±л Щдіс тіс кесетін станоктары жо› жйндеу шеберханаларында ›олданылады.

Негізгісі- айналу Щдісі. Б±л Щдіс тісті берілістердіЈ дЩлдікпен жЩне жо“ары йнімділікпен кесілуін ›амтамасыз етеді. Тіс кескіш рейканыЈ бастап›ы профилі 20.3-суретте кйрсетілген. М±нда“ы µ §- тістіЈ биіктігі; µ §µ §- тістіЈ бас жа“ыныЈ биіктігі; - тістіЈ ая› жа“ыныЈ биіктігі.

µ §,

ТЇзетілмеген дйЈгелектер Їшін:

h=2,25т, h’=т, h’’=1,25m.

с=0,25т- тісті дйЈгелектердіЈ радиалды› саЈылау коэффициенті.

20.2-кестеде тЇзетілмеген цилиндрлі тісті дйЈгелектердіЈ сырт›ы ілінісуініЈ негізгі йлшемдерін табу“а арнал“ан формулалар берілген.

ТЇзетілмеген тісті дйЈгелектердіЈ негізгі йлшемдерін аны›тау

Атауы

Белгіленуі

Тіс ойы“ы шеЈберініЈ диаметрі

µ §

µ §

µ §

µ §мм

мм

мм

град

µ §
µ §

µ §

µ §

µ §µ §

µ §

µ §-шевронды

µ §

ТІС ПРОФИЛІН Т®ЗЕТУ

Тіс профилін тЇзету тісті ілінісулердіЈ ›асиеттерін жа›сартады (20.4-сурет).

Егер кескіш рейканыЈ орта сызы“ы шеЈбердіЈ ал“аш›ы диаметрімен сЩйкес келсе, тЇзету болмайды (х=0).

Егер кескіш ›±рал дайындама центрінен сырт›а жылжытылса, онда тЇзету коэффициенті оЈ таЈбалы болады (x>0) жЩне тістіЈ пішіні йзгереді. Тіс Щсіресе табан жа“ына ›арай жуандайды. Сонымен ›атар тістіЈ ±шына ›арай Їшкірленеді.

Егер кескіш ›±рал центрге ›арай ы“ысса, тіс ая“ыныЈ ›алынды“ы жіЈішкереді жЩне тЇзету коэффициенті теріс таЈбалы болады (x<0). Іс жЇзінде тіс пішіндерін жо“ар“ы жЩне б±рышты› тЇзету ар›ылы жЇзеге асырады.

Жо“ар“ы тЇзету. Егер кескіштіЈ жалпы, жылжу шамасы нйлге теЈ болса, я“ни шестерня Їшін оЈ таЈбалы, ал тісті дйЈгелек Їшін теріс таЈбалы болса, онда жо“ар“ы тЇзету деп аталады.

µ §

Былайша айт›анда, шестерсия Їшін µ §, ал дйЈгелек Їшін µ §, сонда µ §.

µ §

µ §

µ §

µ §

µ § ЁC тЇзетілмеген іліністер Їшін осьаралы› ›аша›ты›: µ §ЁC тЇзетілген іліністер Їшін

µ §

µ §

ТЇзетілмеген дйЈгелектер Їшін

µ §, µ §

Тісті берілістер тЇзету жанасу беріктігін 20%-ке, иілу беріктігін 100%-ке арттырады, тістіЈ ›иылып тЇсуін жояды жЩне сонымен ›атар стандарттал“ан осьаралы› ›ашы›ты››а келтіруге мЇмкіндік береді.

Ілініс кезінде есепке алынатын кЇш пайдалы кЇшпен бірге ›осымша жЩне айнымалы кЇштен т±рады. Б±л ›осымша жЩне айнымалы кЇштер біліктердіЈ йзара ›исы› орналасуынан жЩне Щзірлеу кезіндегі ›ателіктерден пайда болады. Есептеулерде пайдалы кЇш тіс бойымен бір›алыпты тарал“ан деп ›араймыз.

Сонымен, есепке алынатын пайдалы кЇшті жЇк коэффицентіне кйбейту ар›ылы табады.

µ §

µ §

Б±л коэффиценттер тйменде жеке ›аралады. Алдын-ала есептеулер Їшін К=1,3ЎK1,5 деп алынады. Егер дйЈгелек біліктердіЈ ортасына жа›ын орналасса, онда К=1,5.

КЇштіЈ таралу коэффиценті тік тісті берілістер Їшін µ §=1, ал ›исы› тісті берілістер Їшін олардыЈ дЩлдік дЩрежесіне байланысты график немесе кесте бойынша аны›талады.
ТІСТЕРДІў ІСТЕН ШЫ’УЫ ЖШНЕ ОЛАРДЫў Ж°МЫС ІСТЕУ љАБІЛЕТТІЛІГІ

Тісті берілістер кйбінесе тістіЈ б±зылуынан істен шы“ады. Ал тістіЈ б±зылуы бірнешеге бйлінеді.

ТістіЈ сынуы. ТістіЈ сынуы йте ›ауіпті. Себебі тіс сын“анда, оныЈ сын“ан бйлшектері ілінісу аралы“ына жЩне подшипниктерге еніп, оларды тез істен шы“арады. Тістер кйбінесе тЇбінен сынады, себебі сол ›имада, біріншіден, иілу моменті кйп болса, екіншіден, кернеу шо“ырлануы пайда болады.

ТістіЈ негізінен сынуына мына жа“дайлар себепші болады:

а) Тісті дйЈгелектерді жасау кезінде жЩне жина“анда кеткен ›ателіктерден жЩне кЇш кернеуініЈ бір жерге шо“ырлануы;

б) ТістердіЈ тозуынан олардыЈ кйлденеЈ ›имасыныЈ беріктігі азайып, динамикалы› кЇштердіЈ артуына байланысты сынады.

Айналу кезінде тісті дйЈгелектерді ж±мыс›а ›ос›анда сыну ›аупі болмауы Їшін оларды иілуге есептеу керек.

Тісті берілістер белгілі ›ораптыЈ ішінде орналасып майланатын болса, онда жабы› тісті беріліс деп атаймыз. Ашы› тісті беріліс деп, ›орабы жо›, жа›сы майланбайтын тісті берілісті айтамыз.

Тістер Щлсіреген кезде олардыЈ сырт›ы ›абаты Їгіледі. Б±л жа“дайда еЈ алдымен тістіЈ бетінде йте кішкентай жары›ша› пайда болып, одан кейін ол жерге май кіріп оныЈ Їлкеюіне себепші болады.

ТістіЈ Їгілуі белгілі бір жа“дайда “ана то›тауы мЇмкін. Б±л жа“дай кйбінесе дйЈгелектер ж±мса› материалдан жасал“анда бай›алады, себебі ж±мса› материалдан жасал“ан дйЈгелектіЈ тістері ж±мыс істеу кезінде белгілі бір уа›ыт йткеннен кейін бір-бірімен жа›сы жанасатын болады.

Егер дйЈгелек ›атты материалдан жасал“ан болса, тістіЈ сын“ан бйлшектері оныЈ одан Щрі б±зылуына Щкеп со“ады, б±л кезде Їгілу одан Щрі ›арай жал“аса беру мЇмкін.

Абразивтік тозу. ТістердіЈ абразивтік тозуы деп, ілініске ›атты бас›а кішкене бйлшектер тЇсіп, одан тістердіЈ ›ажалып тозуын айтады. Б±л ластан“ан жерде ж±мыс істейтін ашы› жЩне жабы› тісті берілістердіЈ істен шы“уына себепші болады. Кйбінесе кен-тау, ›±рылыс, ауыл шаруашылы“ы салаларында пайдаланылатын механизмдерде кездеседі.

Жанасу кернеуі ЩртЇрлі болатынды›тан профилініЈ тозуы да Щр›илы келеді.

Біра› ж±мыс кезінде ›исы›ты› радиусыныЈ йзгеруі тозуды бір ›алып›а келтіреді. Тоз“ан тістер Їшкірленіп, динамикалы› кЇштерді жЩне пайдасыз дыбыстарды кйбейтеді. Б±л тісті Щлсіретіп, оныЈ сынуына Щкеліп со“ады.