«Ислам және қазақтың мәдени дәстүрлері» «Мәдениет және дін»

жүктеу/скачать 131.22 Kb.

бет	18/24
Дата	11.12.2023
өлшемі	131.22 Kb.
	#486160
түрі	Сабақ

1 ... 14 15 16 17 18 19 20 21 ... 24

Ислам және қазақтың мәдени дәстүрлері

«Шәкірт сұрады: талдауларың қандай жақсы! Енді иман дегеніміз не? Соны түсіндір,-деді.
Ұстаз: Иман – тасдиқ (жүрекке бекіту), мағрифат (таным), йақин (айқын), иқрар (ерік) және Ислам. Адамдар тасдиқ жағдайында үш дәрежеде: Бірі – Алладан келгенді жүрегімен қабыл етер, тілімен айтар; екіншісі – тілімен айтар, жүрегімен сенбес; үшіншісі – жүрегімен қабыл етер, тілімен сенбес.
Шәкірт: Мен бұл жауабыңыздан бұл сұрақтың жауабын таба алмадым.Бұл мәселені ашыңыз. Маған дәрежелердің иесі кімдер? Соларды түсіндір.
Ұстаз: Кім де кім Алладан келгендерді жүрегімен де, тілімен де бекітіп, мойындаса, ол Аллның қасында да, адамдардың қасында да мүмин. Кім тілімен мойындап, жүрегімен қабыл етпесе, Алланың алдында ол кәпір. Ол адамдардың арасында мүмин болар. Бірақ адамдар оның жүрегінде не барын біле алмас. Олар оның калима-и шахадатты айтқанына қарап, оны мүмин дер. Олардың жүрегінен орын алған басқа нәрселерді білмей, оларды мүмин ретінде қабылдау дұрыс емес. Енді біреулері Алланың қасында мүмин де, адамдар арасында кәпір. Олар адамдардың арасында өзінің кәпірлігін жариялап, шын сенімін жасырар. Олардың өздерінің шын иманын жасырып жүргендерін білмегендер оларды кәпір дер. Алайда, олар Алланың қасында мүмин-дүр.
Шәкірт: Тура жолды ашықтадың. Иманның тасдиқ, мағрифат. Иқрар, Ислам мен йақиннен тұратынын айтып, бір сөзді көп қайталадың. Оларды ашықтап бересің бе?
Ұстаз: Алла сені өзі түзесін! Асықпа. Пәтуа бергенде абай бол. Егер шын болса, саған түсіндірген нәрселерден көңіліңе жақпағандар болса, мәнін сұра. Адам қаншама сөз есітер. Оларға қанағат етпесе, ашықтамасын сұраса, көңілі жайланар. Сен сөзді сұрап, бірақ көңіліңе жақпаған соң, сөз иесін айыптау үшін, халық арасына жайған сияқты болма. Бәлки, бұл сөздің бір түсіндірмесі, тура жорамалы бар шығар. Досымнан түсіндірмесін сұрасам ба екен? Мүмкін ол сөз байқамай ауыздан қашты. Менің асықпағаным дұрыс. Мағынасын білмей тұрып, досымды масқара қылмайын және ренжітпейін демес.»¹⁰
Демек, иман діндегі бар амалдың алдында тұр. Иман жоқ жерде дін де жоқ. Бірақ дінде зорлық та жоқ. Адам баласының иман келтіруі, келтірмеуі еркіндегі мәселе. Жалпы Абу Ханифа бұл мәселені «Ал-фихқ ал-Акбар» кітабында да нақтылап көрсеткен болатын. Ол былай дейді: «Ол [Алла Тағалаға] жаратылғандардың ешқайсысын күпірлікке немесе иман келтіруге мәжбүрлемейді. Оларды мүмін немесе кәпір адам етіп жаратқан жоқ. Бірақ оларды адам етіп жаратты. Иман келтіру мен күпірлік – пенделердің ісі. Кім Алла Тағаланы жоққа шығарса, Ол, оны сол қалпында «кәпір» деп біледі. Одан кейін [Алла Тағалаға] иман келтірсе, сол күйінде оны мүмін деп біледі. Мұндай жағдайларға байланысты Алла Тағаланың ілімі де, сипаты да өзгермейді. Пенделердің әрекет үстіндегі немесе тоқтап тұрған халде жасаған істері, [Алла] бағынышты кезінде жасағандары немесе қасарысушылықтары – ақиқатында адамдардың өздері тапқан істері.»¹¹ Басқаша айтқанда, дінде зорлық жоқ. Қабылдау, қабылдамау адам баласының еркіне берілген нәрсе.
Абу Ханифаның дін, шариғат, иман туралы тұжырымдары Ислам дінінің қанатын кеңінен жайып, шалғай аймақтарға жайылуына ықпал еткен басты фактор болды десек артық айтқандық емес. Ол ұсынған бұл принцип, кез келген халықтың Исламда бола тұрып өзінің дәстүрлі мәдениетін сақтап қалу мүмкін екендігін көрсетіп берді. Жалпы Абу Ханифа мазхабының негізгі принциптерін профессор Сөнмез Құтлы былайша топтастырады:
-адамдар туғаннан күнәсіз және исламды қабылдайтындай мойынұсынылған күйде жаратылады. Бірақ соңынан өзінің жеке қалауымен мүмин немесе кәпір болар. Әрбір адамның өзінде және төңрегінде болған нәрселерді және адал мен арамды айыра білмесі керек;
-дін мен шариғат бірінен бірі бөлек дүние. Дін Алланың барлық пайғамбарларына жіберген хабарының өзгермеген бөлігі-дүр. Мұнда (дінде) сенім, ғибадат, исламдық ахлақ-дүр. Мұның сыртындағы әлеуметтік жағдайларға қатысты үкімдер мен ғибадат формасы бөлек. Діннің бұл бөлігін шариғат дейді. Алланың діні бір. Ислам бүкіл пайғамбарларға келген діннің аты болатын.
-иман тілмен айтылып, жүрекпен бекітілер. Иманның белгілі бір ілімге ие болмағын қажет етер. Үлкен күнә жасау мүминді діннен шығармайды. Діннен шығаратын тек Аллаға серік қосу мен Алладан бас тарту. Мұсылмандар иманда бір-біріне тең. Тек, амалда бір-бірінен жоғары бола алар. Бірақ көп амал жасағанмен иман артпас, аз амал етсең де иман азаймас. Тек жауап пен жазаға әсер етер.
-Алла адамдарға күші жетпейтін нәрселерді жүктемейді. Күші жетпегенді адамдарға жүктеу, адамдарды жауапкершіліктен қалдырар. Дінде күш жеткізе білу, оңайлату және оңайластыру негіз болып табылады.
-адамдардың ортаға қойған көзқарасына байланысты кәпір болмас, кәпір деп қуылмас. Ол жорамалдарды шығару, аяттарды жоққа шығарған болып табылады. Сондай-ақ бағзы бір аяттар бар. Олардың тек бір жорымы бар. Мұндай аяттардың жорымын қабыл етпеу, терістеу аятты терістеген болып шығады.»¹²
Абу Ханифаның сенім-ақидалық ұстанымдарын ары қарай дамытқан, оны ғылыми тұрғыдан негіздеген Имам Матуриди болды. Оның қаламынан шыққан деп есептелетін «Шарх Фихқ-ул Акбар» атты шығарманы осы Абу Ханифаның «Фихқу-л Акбар шығармасына» жазылған түсіндірме деп есептейтіндер бар. Сонымен қатар, ол шығарманы басқа ғұламалар жазды дейтіндер де баршылық¹³. Алайда, Имам Матуридидің «Китабу-т-Таухид» кітабын Абу Ханифаның «Фихқ ал-Акбарына» жазылған түсіндірме деп есептеуге болады. Олай дейтініміз Абу Ханифаның «Фихқ-ул Акбар» шығармасындағы көтерілген мәселелер «Китабу-т-Таухидте» толығымен талданғанына көз жеткізу қиын емес.
Имам Матуриди адам баласы үшін діннің қаншалықты маңызы барлығын терең сезінді. Адамзат қоғамының дінсіз өмір сүре алмасын, өмір сүрген күннің өзінде ол қоғамның өмірі ұзақ болмасын көре білді. Өйткені, адам баласы дін арқылы өзінің кім екенін, мына әлемдегі орны мен қоршаған ортамен арадағы қатынасының қандай болу керектігін танып білді. Және ол діннің адам баласы жаратқан қағидасы еместігін де айқын сезінді. Ол өзінің «Китаб ат-Таухид» атты кітабын осы адам мен табиғат, бүкіл болмыс арасындағы сабақтастық пен осы жаратылғандардың барлығын жаратудағы Тәңір Тағаланың мақсатын көрсетуге арнады. Сол құдіретті адам баласына сезіндіру арқылы адамның жүргегінде иман негіздерін ұялатуды басты мақсат етті. Ол өзі өмір сүрген дәуірдегі Ислам қоғамындағы қайшылықтардың шығу себептерін көре отырып, сол қайшылықтардың шығу негіздерін реттеуді өзіне парыз санады. Ол сол кезеңдегі Ислам қоғамындағы қайшылықтардың шығу себептеріне былайша талдау жасайды: «Адамдардың діндерге және мазхабтарға бөлінуі жағдайында олардың түрлі ұстанымдары мен көзге көрініп тұрған ерекшеліктері жаңа дінді қабылдауда түрлі айырмашалықтарға ұшырататыны анық. Өйткені, әрқайсысы өздерінің тұтынатын жолын дұрыс, басқалардың жүрген жолын қате деп түсінетінін көріп жүрміз. Сонымен бірге, олардың барлығы бұрынғы өткен ұлыларының жолымен жүруді дұрыс көруінде оларды біріктіретін ұқсастық бар еді.»¹⁴ Демек, кез-келген халық өзге дінді қабылдағанның өзінде өз ата-бабаларының жолы мен ұлыларын ұмыта алмасын алға тартады. Ол бұл жіктелушіліктің жолын – дін негіздерін уағыздап, түсіндіруде нақты дәлелдерге сүйену керектігін, нақты дәлелдерге сүйенбеген жағдайда жіктелушіліктің жолын кесу мүмкін еместігін ескертеді. Нақты ақылды дәлелдер арқылы дінді қабылдамаған адамның иманы кәміл болмасын айтады. Ол «діннің негізі мен ол туралы түсінікті талдап берген, ақылға жүгінген кісі ғана қоғамның сеніміне ие бола алады,» -деген ойды алға тартып, ондай тұлғаның Пайғамбар болғандығын меңзейді.¹⁵
Сонымен қатар, Имам Матуриди діннің мақсат-мұратын адам баласына сезіндіру үшін алдымен ақыл мен нақылдың ролін танытуға баса мән береді. Ол бұл туралы былай дейді: «Барлық адамдардың өздерін бірлестіретін діндері мен сыйынатындарының негіздерін білуі керек болғандықтан, дінді үйреніп-таныту құралдарын қолдануға деген қажеттігі туады. Олар – Нақыл мен Ақыл.»¹⁶ Демек, адам баласының дінді танып білуі үшін қажетті құралдар осы екеуі. Бұлардың арасында қандай айырмашылықтар бар? Бұл екі құрал бірі-бірінсіз қызмет ете алады ма?-деген заңды сұрақ туары анық. Міне, осы мәселелерді талдауда Имам Матуридидің қаншалықты еңбек еткенін, осы кітабын талдағанда түсінетін боламыз. Ол Нақыл туралы былай дейді: «Нақыл мен хабар ешбір қоғамның қауіптенбей қолдана алатын және өзгелерге еркін ұсына алатын амалдарының бірі. Осылайша заттардың жаратылуы мен шындығын қабылдағандар былай тұрсын, данагөйлердің (философ) барлығы да бір дәле лді бөлісуде. Дейтұрғанмен, дүниедегі билеушілердің басқару жүйесі осы негіз (ағыс) аясында қалыптастырылып, олардың әрбір қоғамды тура жолмен жүргізу үшін жасаған амалдарының бәрі осы негіз шеңберінде жасалып, халықтың рухани бірлігі осы негіз саясында біріктіріледі. Осы негіздің рухани қайнары мен химетін тапқандар түрлі өнер салаларының тууына ықпал етуі де билеушілердің елді басқаруына ұқсайды.»¹⁷ Матуридидің бұл пікірі діннің адамзат қоғамындағы ролі қаншалықты маңызды екендігін, діннен тыс халықтардың мемлекеттік жүйесі де, халықтың рухани болмысы мен өнері де болмайтынын, олардың барлығы осы дінмен сабақтастықта туындайтынын көрсетіп берді. Расына келгенде адамзат қоғамындағы бүкіл мемлекетті басқару жүйесі де, рухани дүниесі де, өнері де осы дінмен, діннің негізі болып табылатын нақылмен бірге сабақтастықта дамығаны, ол үрдістің XIX- ғасырға дейін жалғасып келгендігі шындық болатын.
Алла Тағаланың адамзат баласын жаратуда оған ақыл беріп, өзге жаратылыстардан ерекше етіп жаратуының өзінде хикмет барлығын көп адам сезіне бермейді. Ал, адамзат қоғамының дұрыс өмір сүруі үшін жіберілген Алла Тағаланың дінін қабылдау мен оны ақыл таразысына салып, қоғам игілігіне жаратуда ақыл құралының маңыздылығы және жетекші роль атқаратындығын ешкім жоққа шығара алмайды. Адам баласын да өзге жаратылыстардан ерекшеліп тұрған да осы ақыл. Алла Тағаланың дінді өзге жаратылыстарға емес, адам баласына беруінің өзі ақылға байланысты екендігін кейбір мазхаб өкілдері мойындағысы келмейді. Алайда, Құранда ақыл туралы, оның дінді түсінудегі және өзгелерге түсіндірудегі ролі туралы мынадай аят бар: «Ант болсын! Сендерге ішінде ескертулерің(үгіттерің) жазылған кітап түсірдік. Сонда да ақылдарыңды жұмсамайсыңда ма? Бірақ та, адамдардың көпшілігі білмейді.»[Рум сүресі, 30/30]. Демек, ақыл Алланың кітабын түсініп, амал қылу жолындағы басты құрал. Дінді, діни негіздерді қабылдауда ақылды қолданбайынша адам баласының иманы толық болмақ емес. Өйткені, адамның иманы толық болуы үшін оның алдымен Алланың хикметін танып, ұлығын мойындауы керек. Ол үшін ақыл құралының Алланы танытуда атқаратын рөлі шексіз.
Түріктердің көне жазба ескерткіштерінде ақылдың адамзат қоғамындағы рөлі туралы жазылған ойлары түріктің көне діни танымында да ақылға баса мән берілгенін көруге болады. Мысалы, «Адамдар Тәңірден келген құттың идеясына сәйкес әрекет етсе, өмірі жақсарар және бұл құтпен хан болар. Ақыл да Тәңрінің берген бір құты. Қағандар адамдарға басшылық жасағанда ақылды қолданар болса, қоғам жақсарады. Ақылды қолданбаса, қоғам жоқ болар.»¹⁸ Тоныкөк ескерткішінде «Одан кейін Көк Тәңрісі ақыл бергендіктен мен оны қаған қылдым,» - деген сөздер ақылға түріктер көне дәуірден қаншалықты мән бергенін көруге болады.¹⁹ Бұл айтылғандар түрік халықтарының көнеден келе жатқан діни танымында ақылға баса мән берілгендігін көрсетеді. Түріктердің Исламды қабылдауында да сол ақыл құралына жүгінгендігін, ақыл таразысына салып, бұл діннің дұрстығын мойындап барып, Ислам діннін қабылдағанын айғақтайды. Мұны біз Түркістан жеріне алғаш ислам дінінің келу тарихына назар салғанда да көруімізге болады. Түркістан жеріне Ислам дінін Хорасан жерінде Омеяйдтар билігіне қарсы күрескен шиаларға жәрдемге барған түрік билеушілерінің сол жерде ислам дінін қабылдап, Түркістан жерінде алғаш Түрік-ислам мемлекеттерін тарих сахнасына шығарды. Түріктің көне дәуірлерден қалыптасқан осы тарихи жады түбі түріктен шыққан Абу Ханифа мен Имам Матуридидің ақылға негізделген бағытын қалыптастыруға негіз болды деп шамалауымызға болады. Жалпы, ақылдың адамзат қоғамы тарихындағы орны мен оның дінмен сабақтастығын көрсету жолындағы Имам Матуридидің рөлі ерекше екендігі оның мына төменде жазылған пікірлерінен көруімізге болады.
Имам Матуриди: «Ақылға салып ойланар болсақ, ғаламды жоқ болып кету үшін жаралған деп ойлау хикмет тұрғысынан дұрыс емес. Ақылы-есі дұрыс адам өзінің мінез-құлқы, іс-әрекетімен хикмет жолынан алыстауы ол адам үшін дұрыс жағдай емес. Демек, ақылдың бір бөлшегін қалыптастырған ғаламды хикметтен тыс, негізсіз немесе жөн-жосықсыз жаралған деп айтудың өзі артық. Дәлелденген бір айғақ – әлемнің жоқ болу үшін емес, үздіксіз өмір сүруі үшін жаратылғандығын көрсетер.»²⁰- дейді. Демек, ақыл осы жаратылыстың құрамдас бөлігі және осы жаратылған әлемді жоқ болудан сақтап қала алатын басты құрал. Өйткені, «Әлемнің негізі түрлі табиғаттар мен бір-біріне қарсы жаратылыстардан құралғандықтан, олардың бірлесуге тиістілерін бір жерге топтастырып, айырылуға тиістілерін ажыратуда ақылды басшылыққа алған жаратылыс иесі бар: Ол хикмет иелерінің «кіші әлем» деп атаған жаратылыс иесі – адам баласы.»²¹ Бұл жерде Матуридидің әлемнің жаратылуында адам баласының орны қандай болғандығын айқындап көрсетіп тұрғанын көреміз. Адам баласы әлемнің жаратылысында ерекше, өзге табиғи жаратылыстарға ықпалын жүргізіп, басқара алатын, ақыл иесі ретінде өзге жаратылыстардан ерекшеленетінін көрсетеді. Ал, осы таным қазақ халқы санасының тереңінен орын алған және қазақ халқының ойшылдары еңбектерінде кеңінен жырланған тақырып десек артық айтқандық емес. Мысалы, Абай атамыздың мына өлеңіндегі жолдар бұған толық дәлел бола алады: «Әуелде бір суыз мұз ақыл-зерек,
Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек,
Тоқталылық, талапты шыдамдылық-
Бұл қайратттан шығады, білсең керек.²²
Ал, Шәкәрім қажа болса, Абайдың бұл ойын одан ары тереңдете түседі. Ол былай дейді: «Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр,
Сол нұрды тән қамы үшін жан жұмсап жүр.
Тағдырдың қиын, сырлы сиқырымен
Жан тәнге, ақыл жанға матаулы тұр.»²³
Демек, ақыл адам баласының бар іс-қимылының басты басқарушысы. Ақылсыз адам баласы ешнәрсені іске асыра алмайды. Және басқаруы мүмкін де емес. Өйткені, адамды өзге жаратылыстан ажыратып тұрған да осы ақыл. Алайда, сол ақылды көп жағдайда адам баласы өз орнында пайдалана алмайды.
Имам Матуриди осылай Алланың хикметін танытатын жол ақыл екендігін дәлелдеді. Ол Абу Ханифаның «Фихқ-ул Акбарындағы» әр мәселені терең талдап, Алланың бірлігі мен барлығын, Құдіреті мен Жаратушылық және тағы басқа сипаттарына ақыл арқылы танытуды мақсат етті және ол өз мақсатына жетті де. Оның соңынан оның қаншама ізбасарлары «Матуридилік» деп аталатын жолды қалыптастырды. Алайда, Имам Матуриди кезеңі де, одан кейінгі ғасырларда да оның ой-пікірінің көп таралуына мүмкіндік бермеді. Өйткені, бұл дәуірде Ислам әлемінде «ахл ал-сунна уа-л жамағаның», басқаша араб дәстүршілдігін ұстанушылардың ыпалы басым болып тұр еді. Тек, Имам Матуриди ғана емес, Абу Ханифаның да жолының кең қанат жаюына мүмкіндігі болған жоқ. Әсіресе, оның сенім-ақида мәселесіндегі ой-пікірлері мүлде қолданыста болған жоқ десе болады. Бұл екі ұлы ғұламаның ұстанымдарын іске асырған, бар халықтың иман-сеніміне айналдырған сопы Қожа Ахмет Йасауи болды. Әрине, бұл жерде шариғат өкілдерінің сопылыққа қаншалықты қатысы бар деген сұрақ тууы мүмкін. Оның үстіне Имам Матуридидің сопылыққа байланысты айтқан теріс пікірі де бұл сұрақтың салмағын ауырлататыны даусыз. Соған қарамастан Қожа Ахмет Йасауи осы ғұламаның ой-пікірлерінің кеңінен таралып, миллондаған халықтардың санасынан орын алуына ықпал еткен тұлға болды. Ендігі кезекте осы мәселені талқылауға арнамақпыз.
Қожа Ахмет Йасауидің тарих сахнасына шыққан кезеңі Ислам әлемінің рухани тоқырауға түсіп, өзара ішкі қақтығыстардың белең алған, соны сезген сыртқы күштердің Ислам жерлеріне жорықтарының басталған кезеңі болатын. Біз оны сол кезеңдердегі Батыста крестшілер жорығы, қарақытайлардың Ислам әлемінің шығысындағы Қарахандық мемлекеттерді толығымен тізе бүктіруі осы тоқыраумен байланысты болды. Мұсылман қоғамының бұлай азғындауын Қожа Ахмет Йасауи өз хикметтерінде былайша сипаттайды:
Ораза, намаз, иман, ислам қолдан кетті.
Күннен күн бетер деген хадис жетті.
Пайғамбар айтқандарды келіп жетті,
Бұл дүниені қараңғылық басты достар.

Дінсіз, ұстаздарға еш қауіп жоқ.

Дүние малын жиып, еш тояры жоқ.
Ұшып, қонып, өлімнен еш хабары жоқ.
Ол жанның діні дүние болды көргін.²⁴
Немесе:
Ақыр заман болған-дүр, патша залым болған-дүр.
Харам, шүбә толған-дүр, қайран болар Қожа Ахмет²⁵.
Міне, осылай ол өз дәуірінің рухани ахуалына бағасын берді. Баға беріп қоймай, ол осы тығырықтан шығудың жолын іздеді және ол жолды тапты да. Ол жол – Исламға Иманды қайтарып беру еді. Ол бар өмірін осы мақсатты іске асыру үшін жұмсады. Ол үшін Қожа Ахмет Йасауиге қыруар білімді игеру қажеттігі туды. Ол өзіне дейінгі бар ілімді игерді және сол жиған ілімдері ішінен Абу Ханифаның рухани мұрасы мен Имам Матуридидің ақидасына баса мән беріп, сол екі ғұламадан қалған Иман, Ислам жолын толығымен қайтадан қалпына келтірді. Алайда, ол шариғат шеңберімен шектеліп қалған жоқ. Тариқатқа қадам басты. Бұл оның Исламды жаңа даму сатысына көтерген үлкен бет бұрысы еді. Бұл мәселені таратып айту үшін алдымен сол кезеңдегі Орталық Азиядағы діни бағыттарға қыцсқаша тоқталып өткеніміз абзал.
Орталық Азияда X-XII ғасырларда ахл ал-сунна уа-л жамағаның ықпалы басым болды. Мауараннахрда ханафи мазхабының ролінің басым болғандығы туралы айтылғанымен,²⁶ Түркістан өлкесінде шафи‘ийлар ықпалы басым болғандығы туралы тарихи деректер бар. X ғасырда Түркістан жеріне келген ал-Муқаддаси шафи‘ийлар ықпалында болған жерлер ретінде Шаш, Илақ, Сығнақ, Тараз аймақтарын көрсетеді.²⁷ Ал, Насаб-нама нұсқаларында Бакр ад-дин Қаффал Шашиді (978 ж.қ.б.) Түркістан жеріне алғаш ислам дінін таратушылардың бірі «Исхақ бабтың тубба‘ таби‘ны еді»²⁸- деп жазылады. Демек, бұл жерлер, Түркістан жері Қожа Ахмет Йасауи ілімі тарих сахнасына шыққанға дейін шафи‘ийлар ықпалында болғандығын көрсететін айғақтайды. Демек, бұл жерлерде араб дәстүршілдігі басым болды,- деп айтуға толық негіз бар. Ал, араб дәстүршілдігінің сол Түркістандағы түріктердің рухани-мәдени болмысына қаншалықты теріс ықпалы болғандығын айтып жеткізудің өзі қиын. Оны мынадай айғақтардан-ақ көруімізге болады. Мысалы, Қарахан мемлекетін құрған рулық-тайпалардың XII ғасырда толығымен ыдырағанының, мемлекеттің басқару жүйесінің өзгеріп, парсылық сипат алғанына куә боламыз.²⁹ Егерде Қарахан мемлекетін құрған түрік тайпалары толығымен араб-парсы дәстүрін қабылдамаған болса, ру-тайпалардың ыдырауы, мемлекеттік жүйенің парсылық сипат алуы мүмкін емес еді. Оған дәлел ретінде Шыңғыс хан шапқыншылығынан кейін Қарахан мемлекетін құрған рулық, тайпалық одақтардың аттарын кездестіре алмауымызды алға тартуға болады. Бұл олардың ислам дінінің араб дәстүршілдігі бағытын ұстанған шафи‘ийлар ықпалымен некелік қатынастардың өзгеруіне байланысты ыдырағанын көрсетеді. Сонымен қатар, Түркістандағы түріктердің тілі де қолданыстан шыға бастағанының куәсі боламыз. Оның дәлел ретінде Қожа Ахмет Йасауиге дейін бары-жоғы үш шығарманың ғана түрік тілінде жазылуы, атап айтқанда: Махмуд Қашқаридың «Диуан луғат ат-турк», Жүсіп Баласағунның «Құтты білік», Ахмет Йугнекидің «Ақиқат сыйы» атты шығармалардың жазылуы болатын. Міне, бұл деректердің барлығы X-XII ғасырлар аралығында ислам дінінің шафи‘ийа мазхабының келумен түріктердің өздерінің дәстүрлі мәдениетінен қол үзуге жақын қалғандығынан хабар береді. Осы кезеңде дүниеге Қожа Ахмет Йасауи сынды ұлы тұлғаның келуі түрік халқын тарих сахнасынан кетуден сақтап қалды. Ол өз жолын қалыптастыруда Абу Ханифа мен Имам Матуриди ілімдерін кеңінен пайдаланды. Ол алдымен Абу Ханифаның «Дін біреу, шариғаттар әртүрлі. Өйткені, пайғамбарлар әртүрлі» деген ұстанымын негізге алды. Ислам дінінің сенімдік негіздерін Абу Ханифаның «Фиқх ал-Акбар» шығармасы негізінде алып, қоғамдық қатынастарды реттеуді толығымен түрік дәстүріне берді. Басқаша айтқанда, өзіне дейінгі «Ислам дінін қабылдау, араб болу» деген түсініктен арылуға, түрік болып та, түріктің дәстүрлі мәдениетін сақтай отырып та, мұсылман болу мүмкін екендігін толығымен дәлелдеп шықты. Ол дін тілін түрік тілінде сөйлетті. Ол былай дейді:
Қоштамайды ғалымдар біздің айтқан түркіні,
Арифтардан есітсең ашар көңіл мүлкіні.
Аят, хадис мағынасы түркі болса лайық,
Мағынасына жеткендер, жерге қояр бөрігін, ³⁰
Ханафи мазхабы осылай түріктер арасына кеңінен тарала бастады. Қожа Ахмет Йасауи Абу Ханифа жолымен қоса, Имам Матуридидің ақидасын, оның Алланы тану жолын толығымен қабылдады және оны дамыта отырып, халық санасына құя білді. Имам Матуридидің ақылды құрал ете отырып, Алланың хикметтерінің сырын ашқан «Китабу-т Таухид» кітабындағы барлық танымды Қожа Ахмет Йасауи де қайталады деп айтуға негіз бар. Ол біріншіден, - Қожа Ахмет Йасауи кітабының «Диуани хикмет» аталуы, бұл кітаптың да мақсаты Алланың даналығын таныту, сезіндіру болғандығын көрсетеді. XII ғасырдан кейін Қожа Ахмет Йасауидің рухани мұрасы арқылы Ислам негіздерімен таныс болған түрік жұртының Имам Матуридидің де рухани мұрасымен Қожа Ахмет Йасауи шығармалары арқылы таныс болғандығы анық. Алайда, Йасауи «Хикметтерінің» бізге толық жетпеуі бұл сабақтастықты толық ашып көрсетуге мүмкіндік бермей отыр. Соған қарамастан Имам Матуриди танымының толығымен ешқандай ауытқусыз қазақ ойшылдары шығармаларынан кездесуі және олардың арасындағы үндестіктің 100% сай келуі Йасауи шығармаларында Матуриди ой-пікірінің толық қамтылғанына дәлел бола алады. Өйткені, олардың арасындағы алтын көпір Қожа Ахмет Йасауи болатын. Имам Матуридидің «Хикмет және Ілім Иесі Бір Жаратушыны қабыл етпегендерге жауап» аталатын тақырыпта материалистердің ұстанымына берген жауабын бұған мысал ретінде келтіре аламыз. Имам Матуридидің бұл тақырыпты талдауы екі мақсатты көздейді: Біріншісі Алланың Хикметі мен Ілімнің шексіздігін дәлелдеу болса; екіншісі, Алланың барлығын мойындағысы келмейтін түрлі көзқарас иелерінің қателерін көрсету, әлемдегі кез-келген нәрсе Оның ықпалымен ғана жаратылып, оның белгілеп берген уақыты мен мекенінде өмір сүре алатыны, Оның белгілеп берген шеңберінде ғана әрекет етіп, өзінің еркінен тыс дүниеден кетуі сияқты табиғаттағы сан қырлы жан-жануар мен жансыз табиғаттың Оның еркіне бағынатынын дәлелдеу болатын. Жалпы, сырттай қарағанда, адам болсын, басқа жандылар болсын, ата-анасының ықпалымен, солардың қатысуымен дүниеге келеді. Алайда, жанды организмнің дүниеге келтірген ата-анасының бұл жердегі қатысы қанша, олардың сол дүниеге келетін балаларының қаншау болатынын, олардың қандай болып өсетінін, оларды қандай тағдыр күтіп тұғанын біле алмайды. Ал, олардың барлығын білетін, ол жанды организмнің қашан, қай жерде дүниеге келетінін, қашан дүниеден кететінін белгілеген Дана да, шексіз ілім Иесі болған Ұлы Алла. Қазақтың дәстүрлі дүниетанымы осы шеңберде қалыптасты, осы негізде Алланың барлығы мен бірлігіне иман келтірді десек, артық айтқандық емес. Оған мысал ретінде Шәкәрім қажының мына өлеңін келтіре аламыз:
«Өсімдік күннен алады ас,
Күн суық болса, түпке қаш.
Дым тиіп, нұр кеп жаратса,
Өс-тағы жайнап, көңіл аш!»-
Дейтұғын жанда мән болар.

Жұмыртқада ұрық жатпай ма?

Олар да тамақ татпай ма?
Жалынса, яки егілсе,
Онан да таңы атпай ма?
Орсаң да өлмес бидайды.

Жандықта шаһуат болмай ма?

Жатынға барып қонбай ма?
Құбылып қаннан тән жасап,
Түзеліп, әбден толмай ма?
Сіздерге мәлім әр жайы.

Анықты білмес діншілдер,

Өзімшіл, ойсыз, күншілдер:
«Жаныңды жолдан қосты», - деп,
Шариғат айтып, күңкілдер.
Ойында биттей сәуле жоқ.

Дін айтты: «Маған нан»,-дейді,

Адасқан дінді пән дейді.
Мағынасын анық біле алмай,
Рух деген сөзді жан дейді.
Осыдан жаман әуре жоқ.

Рух деген – дінсіз таза ақыл,

Мінсіздің ісі шын мақұл.
Айуандағы ақыл ол емес,
Аз ғана сөзім – аз тақыл.
Құранды оқы нанбасаң

Аз ондай көпте бар,

Айуанда айла, еп те бар.
Өсімдіктерде сезім көп,
Көбелек жейтін шөп те бар.
Әлемнен сұра алдасам.³¹
Шәкәрім қажы бұл жерде әлем заңдылықтарына Матуриди ізімен талдау жасай отырып, соңғы ғасырларда халық санасында сырттан келген діни ағым ықпалымен мұнарлана бастаған шындықты қайта шығарып, әлемнің ортақ заңдылықтарына талдау жасайды. Сол арқылы халыққа діннің мәні мен мазмұнын түсіндіруге тырысады. Өз дәуіріндегі молдалардың дінді догмаға айналдыруына қарсы шығып, олардың діни таным негіздеріне бойламай, үстірт дінді қасаң қағидаға айналдырғандарын сынға алады. Осындай мысалды біз Имам Матуридидің әр пікіріне сай келетін қазақ ойшылдарының пікірлерін көптеп келтіріп бере аламыз. Бұл мысалдар Абу Ханифа мен Имам Матуридидің рухани мұраларын Қожа Ахмет Йасауидің қайтіп іске асырғанын көрсетеді. Бірақ Қожа Ахмет Йасауи өзінің Иман мен Исламды қайта қалпына келтіру жолындағы ұмтылысында шариғат шеңберімен шектеліп қалған жоқ. Ол өзіне дейін жинақталған сопылық ілім тәжірибелерін жинақтап, сопылық ілімді жетілдіре отырып, сопылықты тариқат дәрежесіне, үлкен доктрина деңгейіне көтерді. Қожа Ахмет Йасауиге дейін сопылық жеке тұлғалардың немесе белгілі шайхтың айналасына шоғырланған топтың рухани жетілу тәжірибесі болса, Йасауи оны жалпы қоғамның иман-сеніміне айналдыра білді. Бұл адам баласының таным аясын кеңейтті. Йасауиге дейін Абу Ханифа, Имам Матуриди Алланы тануда нақыл мен ақылды, сезім мүшелерін құрал етсе, Қожа Ахмет Йасауи бұлардың қатарына жүректі мекен еткен рухты қосты. Ол өзінің «Мират ал-Қулуб» атты еңбегінде «Шариғат сырт ағзалармен амал ету болса, тариқат – «қалб-жүрекпен», яғни көңілмен амал ету деген сөз, ал хақиқат дегеніңіз – сырмен (жүректің түбіндегі субстанция, көңіл) амал ету болып табылады, - дейді.³²Ал, жүректі амал еттіретін жол - біреу. Ол – Алланың зікірі. Йасауи зікір ғибадаты туралы былай дейді:
Алла жады нұрын кімге тарту қылса,
Қу нәпсі, мемендікпен қалады екен.
Пенде егер, зікірші болып, Алла десе,
Кірлеген көңіл татын ашар екен.

«Фәзкуруни әзкуркум» есітіп нада.

Зікірін айтып, әмірін ұстап мушаһада,
Кіріп көрге, тартып түрлі мужаһада,
Ғашық жандар сыр шарабын ішер екен³³.
Осы зікір ғибадаты жүрек көзін ашты, иманнан ажыраған халықты иманға қайтарды. Ол да Абу Ханифа сияқты иманды бар ғибадаттың алдына шығарды. Ол иман туралы айтқан мына Хикметі иманның маңызының діндегі орны қаншалықты екендігін көрсетеді:
Хикмет бірлән әууал адам дін бар айлады,
Он сегіз мың қамуғ алам қайран ерур.
«Қалу бала» деген құлдар үлес алды.
Сакут еткен құлдар діні ойран болур.

Хақ тағала иман ата (сыйлады) қылды бізга,

Аууал Мұстафа расулы айды бізге.
Друд етсак қууат берар дінімізга,
Йоқ ерса, қылғанларым ойран ерур³⁴.
Иман болмаса, дін де жоқ. Дінді ақылмен емес, жүрекпен қабылдау қажет. Олай болмаған жағдайда иман кәміл болмайды. Қазақ халқының иман-сенімі Йасауидің осы ұстанымы негізінде қалыптасты. Иманды бәрінен жоғары бағалады. Қазақта «Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы» деген аталы сөз бар. Демек, қазақ үшін иман малынан да, жанынан да артық. Ал, Абай болса:
Алла деген сөз жеңіл,
Аллаға ауыз жол емес.
Ынталы жүрек, шын көңіл,
Өзгесі Хаққа қол емес,³⁵-дейді.
Немесе
Ақылмен ойлап білген сөз
Бойыңа жұқпас сырғанар.
Ынталы жүрек білген сөз
Бар тамырды қуалар.³⁶
Бұл жолдар қазақ халқының не нәрсе болса да, жүрекпен қабылдайтынын білдіреді. Демек, қазақ халқының діни дүниетанымы тариқат жолы арқылы қалыптасқандығын көрсетеді. Мысалы, рух, әруах, әулие туралы түсініктер негізінде Йасауи дүниетанымы жатқанын аңғару қиын емес. Қожа Ахмет Йасауи әулиелер туралы былай дейді:
Шын ғашықтар дәйім тірі өлген емес,
Әруақтары жер астына кірген емес.
Заһид, абид бұл мағынаны білген емес,
Шын ғашықтар халайықтың Қызыры болар³⁷.
Немесе
Алла үшін жанын берген зая қалмас,
Екі әлем оған бостан, әркез өлмес.
Шын ғашықтың сыры құпия халық білмес,
Көз жасын куә қылып жүрер болар³⁸.
Йасауидің бұл Хикметтері әулиелер туралы Құран Кәрімнің «Юунус» сүресіндегі «Алланың достарына еш қауіп-қатер жоқ, әрі олар қайғырмайды»³⁹, -деген Құран аятымен мағыналас екендігін көруге болады. Сондай-ақ, Йасауи Хикметтерінде әулиелердің Алламен байланыса алатыны туралы да айтылады:
Хақ уәсіліне жетейін десең зары қылғын,
Зікірін айтып, жарандарға жары бергін.
Жапа тартып, жарандардан үлес алғын,
Үлес алмай дидарын көрер ме екен?⁴⁰
Бұл Хикмет те әулиелердің Алла мен адам арасын байланыстыра алатын қуаты барлығын көсетіп тұр. Ал бұған Құран Кәрімнің «Маида» сүресінің отыз бесінші аятында «Ей, иман келтіргендер! Алладан қорқыңдар және оған жақын болатын жолды іздеңдер және оның жолында күресіңдер, сонда, әрине құтыласыңдар», - дейді. Олай болса, қазақ халқының көне дәуірлерден бері жыр-дастандарында жырланып келген, әлі күнге дейін жалғасып келе жатқан әулиелерге зиарат жасау, олардан жәрдем сұрауы Исламға қайшы келмейді. Бұған мысал ретінде «Алпамыс батыр» жырындағы мына үзіндіні келтіре аламыз. Байбөрі мен кемпірінің Алладан бала сұрап, әулиелерге зиарат жасап, ең соңында Баба түкті шашты Азиз басына барып қонғанда, түсінде сол әулие келіп былай дейді:
Ей, бейшара мүгедек, жаныңызға не керек?
Дейсің ғой маған ұл керек. әулиені қыдырдың,
Жердің жүзін сыдырдың, маңдайыңды төбелеп.
Әрқайсысының әр түрлі, мәртебесі бір бөлек.
Сен үшін бәрі қиналды, бір жерге тегіс жиналды.
«Бір ұл бер»- осыған, Бір Жаратқан Құданың,
Дәргейіне жылады. Мен де тұрдым ішінде,
Әулиенің күші де, Жаратушы жалғыз-ақ,
Дәргейіне ұнады. Ұнағанын содан біл,
Бір қыз қосып сыйлады. Сексен сегіз мың сәруар,
Тоқсан тоғыз мың машайық, бәрінің көңлін қимады.⁴¹
Қазақ халқының дәстүрлі діни танымындағы әулиелердің ролі осындай. Бірақ, бұл дәстүр шариғат шеңберінде қарастырылуы мүмкін болмағандықтан, діни танымы шариғат шеңберімен шектелген халықтарда әулие, әулиелерге зиарат мәселесі Исламға сай келмейтін дәстүр есебінде қабылданады. Ендігі кезекте рух, әруах мәселесіне тоқталып көрелік.
Йасауи ілімін философиялық тұрғыдан зерттеген Досай Кенжетай Йасауидің «кемел адам» тұжырымдасына талдау жасай отырып: «Өзін өзі тану» ұстанымы өзінің ішкі әлемінің жеті қырын анықтап, тереңдеп тану арқылы адамның Аллаға ашылуын мақсат етсе, «Өлмес бұрын өл» ұстанымы – адамның моральдық-этикалық және сопылық рухани-тәжірибелік талаптар шеңберінде тәрбиеленіп, Алланың сипаттарымен сомдалуына негізделген. Бұл екі ұстаным бірін-бірі толықтырып тұратын теориялық және тәжірибелік қырлар емес, екеуі біртұтас. Ясауи ілімінде осы тұтастықтың мәні «йақин», яғни абсолюттік таным категориясы арқылы ашылған⁴²,» - дейді және бұл абсолюттік танымның жеті сатыдан тұратынын айтады. Олар: исм-ул-йақин, расм-ул йақин, ‘илм-ул йақин, ‘айн-ул йақин, хаққ-ул йақин, хақиқат-ул хаққ-ил йақин, Аллаһ-ул хаққ-л йақин.⁴³ Бұл қабаттардың әрқайсысы он мың пердеден тұратынын, барлығы жетпіс мың перде барлығын, сол жетпіс мың пердеден өткен адамның әулиелік дәрежеге көтерілітінін Йасауи бабамыз өзінің «Пақыр-нама» атты шығармасында жазған болатын. Осы танымдық қабаттарды қазіргі күні кванттық физиканың сұйық денелерді зерттейтін саласы адам рухының(жанының) да қабаттары екендігін дәлелдеп отыр. Сол жеті нәзік қабаттан тұратын адам жанын былай атайды: 1.Эфирлі дене. 2. Астральді дене. 3.Ментальді дене. 4. Каузальді дене. 5. Интуитивті дене. 6. Аспан денесі. 7. Тәж дене.⁴⁴ Осы нәзік жеті қабаттан тұратын денелердің адамның жаны мен тәні ажырағаннан кейінгі қозғалысын былайша сипаттайды. Эфирлі дене – адам қайтыс болған күннен кейін тоғызыншы күні өледі. Астральді дене – адам қайтыс болған соң қырқыншы күні өледі. Ментальды дене адам қайтыс болғаннан кейін тоқсаныншы күні өледі⁴⁵. Егерде біз осы кванттық физика ғылымының ашқан жаңалықтарын қазақ халқының қайтыс болған кісіні жөнелтуге қатысты әдет-ғұрыптарымен салыстыра қарайтын болсақ, онда екеуінің арасында тікелей сабақтастық барлығын көруімізге болады. Қайтыс болған кісінің жетісі беріледі, қырқы беріледі, одан кейін жүзі беріледі, жылы беріледі. Демек, қазақ халқының әдет-ғұрыптары қайтыс болған кісінің рухының қозғалысын негізге алып, олардың қозғалысына байланысты рухтың әр қабатымен қоштасу рәсмін өткізеді. Мұның өзі қазақ халқының рух-әруахқа қатысты салт-дәстүрлерінің қиялдан шығарылмағандығын, діни негізі барлығын және ислам діні негіздерімен сабақтастықта қалыптасқандығын көрсетеді. Бұларға қоса қазіргі күні қолданыста бар, бірақ себебі белгісіз қаншама қазақтың әдет-ғұрыптары бар. Мысалы, жаңа туылған нәрестені қырқынан шығару, бейсенбі, жұма сайын әруақтарға арналып жеті нан берілуі, тағы сондай ғұрыптардың да осы рухтың қозғалысына байланысты қалыптасқан айтуымызға болады. Бұл Йасауи негізін салған тариқат жолының аясы тым кең, танымы терең, ғылыми негізі болғандығынан, екі дүниенің ісінен хабары болғандығын көрсетеді. Бұл мысалдар қазақ халқының діни дүниетанымы мен исламдық салт-дәстүрлері тек шариғат шеңберімен шектелмейтінін, тариқат жолы арқылы да қалыптасқандығын көрсетеді. Сол себепті, шариғат шеңберінде ғана білім алып, халық алдына шығып жүрген имамдардың қазақ халқының дәстүрлі діни танымы мен әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінің түпкі мәнін түсіне алмауы заңды құбылыс. Өйткені, ол имамның оған білімі де, өресі де жетпейді.
Түрік халықтарының исламдық діни таным негіздерін қалыптастырған осы үш ұлы тұлғаның тарихта атқарған қызметтері осындай. Абу Ханифа дін мен шариғаттың, Иман мен Исламның араларын нақтылап көрсетіп берді. Имам Матуриди болса, Алланы танту үшін нақыл мен ақылды, сезім жүйесін қоса отырып, Алланың даналығын танытты. Ал, Қожа Ахмет Йасауи болса, Абу Ханифа мен Имам Матуридидің салған жолдарын пайдалана отырып, дін мен шариғат арасындағы ерекшеліктің ішкі мазмұнын ашып, әр халықтың араб дәстүршілдігін қабылдамай-ақ, өзінің салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыпын сақтап қалу мүмкіндігін көрсетіп берді. Ол нақыл мен ақылға, сезім жүйесіне жүректі мекен қылған рухты қосты. Сөйтіп, адам баласының Алланы тану мүмкіндігін одан ары кеңейтті. Ислам әлемі өз дамуының жаңа сатысына қадам басты. Абу Ханифа мен Имам Матуриди жолы Йасауидің сопылықты тариқат дәрежесіне көтергеннен кейін кеңінен таралды. Өйткені, Ислам әлемі халықтары ислам дінінде бола тұрып та, әр халық өзінің дәстүрлі мәдениетін сақтап қалуы мүмкіндігі бар екендігіне көз жеткізген болатын. Қожа Ахмет Йасауи ислам дініндегі Иманға қатысты бес парызды алып, шариғатты-қоғамдық қатынастарды реттеу жолын толығымен түріктердің көнеден келе жатқан дәстүріне берді. Өйткені, бұл ұзақ ғасырлар бойына сынақтан өткен, түрік қоғамының өзіндік ерекшелігін сақтауға мүмкіндік беретін жол еді. Одан кейінгі кезеңде бұл жолды Ислам тарихында «Мұхаммедтің діні, Ахметтің жолы»⁴⁶ дейтін болды. Қожа Ахмет Йасауидің бұл тәжірбесінен өзге халықтардың өкілдері де үлгі алып, жеке тариқаттар құрып, өз халықтарының рухани-мәдени болмыстарын қайтадан қалпына келтіре бастады. Бұл бір түрік халқының ғана емес, бүкіл ислам дінін қабылдаған халықтардың өзінің тілі мен дәстүрлерін қайта қалпына келтіріп, рухани тәуелсіздігін қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Осылай Абу Ханифа мазхабы мен Имам Маутриди мазхабтары Ислам әлеміне кеңінен таралуына мүмкіндік алды. Ендігі кезекте Қожа Ахмет Йасауидің түріктің рухани дербестігін қайтіп қалпына келтіргендігі туралы мәселеге кеңірек тоқталып көрелік.
Біз жоғарыда Қожа Ахмет Йасауидің рух-әруаққа қатысты ұстанымы қазақ халқының дәстүрлі діни дүниетанымына салт-дәстүр ретінде енгенін және олардың артында нақты рухани тіректер болғандығына көз жеткіздік. Түріктердің бұдан басқа да көне дәуірден келе жатқан салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары бар болатын. Ол салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың қалыптасуы, тілдердің пайда болуы өздігінен бола салған жоқ. Оларды үйреткен, қалыптастырған түрік халқының өзіне келген пайғамбары болғандығына күмән келтіре алмаймыз. Өйткені, Құран Кәрімдегі «Ей, мүминдер, әр біріңе бір шариғат, бір жол бердік. Алла қаласа, сендердің барлығыңды бір үммет жасар еді.[Маида, 5/48]», «Әр үммет үшін бір ескертуші болған еді. [Фатыр,35/24]») аяттар жер бетіндегі барлық халықтарға пайғамбарлар жіберілгенін көрсетеді. Имам Матуриди жалпы пайғамбарлық мәселесіне талдау жасай келе, адам баласы жаратылғаннан кейін оның өздігінен жабайы өмір сүрмей, жануарлар әлемінен ажырауына ықпал етіп, бір-бірімен түсінісу үшін тіл беріп, табиғат құбылыстарын таныту, ол құбылыстарға ат қойып, сан түрлі өсімдіктерді пайдалану жолдары мен жануарларды қолға үйрету сияқты адамға қажетті әрекеттердің барлығы Алла тарапынан және әр топқа жіберілген пайғамбарлар арқылы іске асқандығына талдау жасайды. Абу Ханифа болса, жаратылған қаншама заттардың кейбір халық үшін адал болса, Алла Тағала оларды басқа халық үшін арам еткенін айтады. Сансыз заттар бар, оларды қолдану үшін адамдарға әмір етті. Ал, бағзы адамдарға оларды қолдануға тыйым салды. Алла Тағаланың бұл хикметінде, даналығында қаншалықты мән бар екендігін осы мәселені кеңірек талдап көретін болсақ, Оның назарынан ешбір зәредей нәрсенің тыс қалмағанына көзіміз жетеді. Мысалы, қазақ халқының сүйікті тағамының бірі – жылқының еті. Қазақ халқын жылқының еті мен қазысы, қымызысыз көзге елестету мүмкін емес. Ал, арабтар үшін жылқы еті арам. Арабтар бұл тағамды жей алмайды. Арабстанның ми қайнатқан ыстығында жылқының етін жеу, олар үшін өздеріне қастық жасағанмен бірдей болар еді. Өйткені, олардың табан астында қан қысымдары көтеріліп, өліп кеткен болар еді. Ал, қазақ халқы қысты күндері жылқының етісіз күн көре алмайды. Әсіресе, Арқаның ұйтқыған бораны мен аязында жылқының етін жемей күн көру мүмкін еместігін әр қазақ түсінеді. Сондай-ақ, күріш егіп, ала жаздай судан шықпайтын корей халқы үшін иттің етін жеуі де табиғи ерекшелік екендігін түсінуге тиіспіз. Бұл ерекшеліктерге қарап отырып, он сегіз мың ғаламды жаратқан Ұлы Алланың құдіреті мен ғалымдығына, Ол білмейтін жарық дүниеде еш нәрсенің жоқтығына, Ол өзі жаратқан әрбір жаратылысты өзіндік ерекшелігімен жаратқандығына көзіміз жете түседі.
Адамзат қоғамы белгі бір деңгейге жеткен кезде, оларға белгілі бір жолмен жүруі, белгілі бір заңдылықтарға мойынұсыну қажеттігі де туындады. Оларды да адам баласына үйреткен де, жол көрсеткен де, пайғамбарлар арқылы іске асырған да Алла Тағаланың өзі болатын. Бұл кез-келген халықтың тілі де, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі де өзгертуге болмайтын киелі, қасиетті құндылықтар екендігін көрсетеді. Өйткені, бұл қасиетті құндылықтарды әр халық өздігінен тапқан жоқ. Бұлар әр халықтың өзіне арнайы, Өзінің пайғамбарлары арқылы берген Алланың нығметтері еді. Сондықтан, басқа дінді қабылдадым деп, ол нығметтерден бас тарту, Алланың өзіне қарсы шығу болар еді. Қожа Ахмет Йасауи Алла Тағаланың даналығына мойынұсына отырып, Абу Ханифа көрсетіп берген жолды, дін мен шариғаттың екі бөлек дүние екендігін негізге алып, Құран аяттарына сүйеніп, түрік халқының көнеден келе жатқан салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын өзіне қайтарып берді. Ол бұл мәселені өзінің «Фатава-и танбих»(Пәтуалар көрсеткіші) атты еңбегінде жазған болуы керек деп топшылаймыз. Ендігі кезекте қазақы салт-дәстрлердің шығу негіздеріне талдау жасап, олардың ерекшеліктеріне қысқаша тоқталып көрелік.
Бұл мәселеге жеке жеке тоқталмас бұрын осы әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің өзіне қысқаша тоқталып, олардың мазмұнын ашып көрелік.
Салт – кәсіпке, сенімге, тіршілікке байланысты әдет-ғұрып, дәстүр. Ол ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады. Уақыт өткен сайын салтқа өзгеріс еніп, өзгеріп, қоғамға байланысты бейімделіп келеді. Жаңа қоғамдық қатынасқа сай келмейтін дәстүрлер ығысып, өмірге қажетті жаңалары дамып отырады.

жүктеу/скачать 131.22 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 14 15 16 17 18 19 20 21 ... 24