және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| оқ лимфа баеаны — ігипсиз Іушрһаіісиз йехіег — мен дененін қалған бөлігіндегі лимфа қүйылатын көкірек өзегі — сіисіиз Іһогасісиз
жатады. Үсақ лимфа тамырларының қабырғасында қан капиллярлары то- рынан қүралған тамырлар тамыры (ѵаза ѵазогат), ал ірі лимфа та- мырлары мен өзектер қабырғасында артериялар мен веналар болады. Лимфа түйіндері — Іутрһопосіиз — дененің белгілі бір бөлігінен немесе мүшелерден лимфаны жинайтын лимфа тамырларының жо- лында орналасқан паренхималы мүше. Оларда лимфаға сорылған әр түрлі бөгде заттар, клетка қалдықтары, микроорганизмдер мен олар- дың улары (токсиндері) жойылып, залалсыздандырылып отырады; қан клеткалары — лимфоциттер, сонымен қатар қорғаныс қызметін атқаратын антиденелер түзіледі (60-сурет). 59-сурет. Қан және лимфа айна- лым схемасы. I — жүрск; 2 — артерия; 3 — қан капиллярала- ры; 4 — вена; 5 — дене тканьдері; 6 — лнмфа капилларлары; 7 — лимфа түйіндері; 8 — көкі- рек лимфа езсгі; 9 — ткань суйықтыры Лимфа түйіні лобия тәріздес, сүр немесе сары-сүр түсті келеді. Оның қабықпен қапталған дөңес жағынан кептеген әкелгіш лимфа тамырлары (шошқада керісінше әкеткіш) енеді. Бүған қарама-қарсы' жатқан ойыс беті лимфа туйінінің қақпасы — һііиз — деп аталады.1 Одан әкеткіш лимфа тамырлары мен веналар шығып, артериялар мен жүйкелер түйінге еніп жатады. Әрбір лимфа түйіні лимфаны белгілі. Р аумақтан жинайды. Мүңдай аумақты лимфа гүйінінің түбірі деп атайды. Лимфа түйіні дәнекер ткамццы строма мен парен- кимцдан түрады. Оның I іромасын тығыз дәнекер іклиьңен түзілген түйін Мбыгы мен одан мүше қарай торлама тарап *.ітқан| перделіктер (тра- (Ѵкулалар) қүрайды. Лимфа түйінінің парен- кимасы негізгі торлы ік.шьнен түратын шеткі ► мртысты және ортаңғы Гіоиилт аумақтарға Гівлінеді. 60-сурет. Лимфа түйінінің құрылысы: I — әкелгіш лнмфа тамырлары; 2 — шеткі койнау (синус); 3 — лнм- фа баданалары (фолликулдары); 4—фолликулярлық баулар; 5 — орталык синуе; 6 — перделіктер; 7 — капсула; 8 — артерия; 9 — вена; 10 — вкеткіш лимфа тамырлары. Қыртысты аумақта /тмфоциттер мен моноцит- іср дамитын пішіні дөңгелекше келген лимфа баданалары (фолли- кулдары) орналасады. Осы фолликулдардан түйіннің ішкі жағындағы гіч ігылт аумаққа қарай фолликулярлық баулар кетеді. Олар әр түрлі дорсжеде жетілген лимфоциттердің, макрофагтардың және плазмати- і іілық клеткалардың жиынтығы болып табылады. Фолликулдар және фопликулярлык баулар аралығындағы тек торлы тканьнен түратын і.тылаулы кеңістіктерді қойнаулар (синустар) деп атайды. Лимфа іүііінінің қыртысты аумағындагы қабық пен фолликулдар аралығында іисткі синус, ал бозғылт аумақтағы өзара торланып жатқан трабеку- лл.іар мен фолликулярлық баулар аралығында орталық синус орнала- сады. Синус қабырғасы торлы тканьнен түзілген. Әкелгіш лимфа 61-сурет. Сиырдыц беткей лимфа түйііщері мен лимфа тамырлары: I — бетией иойын лимф» түйіні; 2 — шаптын беткей лимфа туйіні; 3 — шонданай лнмфа түйіні; « — то- бықасты лимфа түйіні. тамырлары арқылы осы синустармен сүзіле аққан ткань сүйықтығы қүрамындағы бөгде заттар мен микроорганизмдерден арылып түйіңде түзілген лимфоциттер мен моноциттерді, антиденелерді қабылдап, лимфага айналады. Лимфа түйіндерінен ол әкеткіш лимфа тамырла- ры арқылы агып шығады. Лимфа түйіндері өздерінің түбірлеріне (лимфа жинайтын аумақтарына) байланысты ішкі мүшеліқ бүлшықеттіқ терілік болып бөлінеді. Денедегі орналасу орнынан қарай терең және беткей лимфа түйіндерін ажыратады. Беткей лим- фа түйіндері тері астында орналасқандықтан оларды тірі жануарларда сипап зерттеуге болады. Тексерудің нәтижесіндегі алынган мәлімет олардагы әр түрлі ауруларды анықтап тануға мүмкіңдік береді (61- сурет). Жануарлардың лимфа түйіндерінің саны мен көлемі әр түрлі бо- лып келеді. Жылқы лимфа түйіндерінің саны 8 мыңға жуық болады. Олар үсақ келеді, топтасып орналасады. Ірі қара және үсақ малдарда лимфа түйіні ірі келеді, олардың саны 300-дей. Шошқада 200, ал ит- те тек 60 шақты болады. Бас лимфа түйіндері Шықшыт лимфа түйіні — Іп. рагоіісіеиз — самай-төменгі жақ буынынан төмен, шықшыт сілекей безінің астында орналасады. Лим- фаны бас аумагынан жинап, жүтқыншақтан кейінгі латеральды лим- фа түйіне қарай агызады. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл түйіннің саны 6-11-ге дейін жетеді. Ірі қара малда оның үзындығы 5-7 см-дей, үсақ малдарда көлемі кішірек болып шықшыт сілекей безінің астында орналасады. Шошқада бүл түйіннің үзындығы 3—6 см. Ол 2—3 майда түйінен түрады. Лимфа мойынның беткей лимфа түйініне ағады. Итте шықшыт лимфа түйінінің үзындығы 2,5 см. Ол лимфаны жүтқыншақтан кейінгі медиальды түйініне еткізеді. Төменгі жақ лимфа түйіні — Іп. шапёіЬиІагік — төменгі жақаралық кеңістікте, төменгі жақ сүйегінің тамырлы ойыгының артқы жагында, төменгі жақ сілекей безінің алдында орналасады. Лимфаны бас аумагының терісінен, бүлшықетінен және онда орна- ласқан мүшелерден жинап, жүтқыншақтан кейінгі түйінге немесе мойын лимфа түйіндеріне өткізеді. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл түйіннің үзындыгы 0,2—3,5 см, са- ны 35—75-ке дейін өте майда лимфа түйіндерден түрады. Ірі қара малда лимфа түйінінің үзындығы 3—5 см-дей болып, теменгі жақ безінің үстінде орналасады, ал үсақ малдардың түйіні ірі қара мал түйініне үқсас, бірақ мелшері кіші келеді. ПІошқада түйін саны 2—3, мөлшері 3—5 см-дей болады. Итте ол төменгі жақ сүйегінің бүрыштық өсіндісінен каудолатеральды бағытта орналасады. Түйін са- ны 2—5-ке дейін, ал көлемі 1—5,5 см болады. Жүтқыншақтан кейінгі медиальды лимфа түйіні — Іп. геігорһагупееиз тесііаііз — жүтқыншақтың дорсальды қабыргасында орналасады. Лимфа түйінінің түбірі: бас, жүтқыншақ, өңеш және иимгкей аумақтары. Бүл түйіннен лимфа кеңірдек лимфа өзегіне ИІІ4П отеді. Крекшеліктері. Жылқыда үсақ, 20—40 шақты лимфа түйіндері Гпрпім лимфаны мойындағы терең краниальды лимфа түйініне «нм <еді. Ірі қара малда түйіннің мөлшері 3—6 см, үсақ малдарда 2— см дейін жетеді. Шошқада бүл түйін болмайды, ал итте оның молшері 1,8—8 см. Жұтқыншақтан кейінгі латеральды лимфа түйіні — Іп. м ігорһагупбеиз Іаіегаііз — шықшыт сілекей безінің астында, атлант- іың қанат шүңқырына жақын орналасады. Лимфаны бас аумағынан «иііап, әр түрлі лимфа түйіндеріне өткізеді. 1 рекшеліктері. Жылқыда бүл түйінді үзындыгы 0,3—1,5 см 8—15 'іммфа түйіндері бірігіп қүрайды. Лимфаны бастан, мойынның ал- >іыі(гы бөлігінен жинайды. Лимфа мойынның терең краниальды лим- ф.і түйініне агып өтеді. Ірі қара малда оның үзындыгы 3—5,5 см-ге дгйін жетеді. Үсақ малдарда мөлшері кішіреқ орналасу орны мен іүбірі сиырдікіне үқсас. Бүл түйіннен лимфа кеңірдектің лимфа шгі іне агады. Шошқада лимфа түйінінің көлемі 1—3 см, лимфа мо- Иынның беткей лимфа түйініне өтеді. Итте бүл түйін сирек (30%) ><• ідеседі. Лимфа жүтқыншақтан кейінгі медиальды лимфа түйініне агады. Ростральды тіласты лимфа түйіні — Іп. һуоісісиз говігаііз — пласты сүйегінің үлкен мүйіздігінің латеральды бетінде жатады. Лим- фа жүтқыншақтан кейінгі лимфа түйіндерге агады. Каудальды тіласты лимфа түйіні — Іп. һуоісіеиз саисіаііз — ііласты сүйегінің ортаңгы бунағының латеральды бетінде орналасады. Лимфаны жүтқыншақтан кейінгі лимфа түйіндеріне өткізеді. Мойынның лимфа түйіндері 1. Мойыннық беткей лимфа түйіні — Іп. сегѵісаііз зирегйсіаіік — иық буынының алдыңғы жағында орналасады. Сыртынан иық-бас (іулшықетімен жабылган. Лимфа түйінінің түбіріне мойынның артқы Оолігі, көкірек керегесінің алдыңгы жартысы және алдыңғы аяқтың кгйбір аумақтары жатады. Лимфа оң жағында кеңірдеқ ал сол «.агында көкірек өзегіне қүйылады. Ерекшеліктері. Жылқыда үсақ лимфа түйіндерінің саны 60—130- га жетеді. Лимфаны мойыннан, алдыңғы аяқтан, иық бедцеуінің булшықеттерінен жинайды. Лимфа мойынның каудальды лимфа і үйіндері мен оң лимфа түйініне өтеді. Ірі қара және малдарда бүл іимфа түйіні желкеде трапеция тәрізді бүлшықеттің астында орна- ласқан 5—10 дорсальды лимфа түйіндері де кіреді. Шошқада лимфа іүйіні дорсальды және вентральды болып екі топқа бөлінеді. Олар мойындырық сайында, иық буынынан шықшыт сілекей безіне дейін созылып жатады. Лимфаны қосымша бас лимфа түйіндерінен қабылдайды. Лимфа вентральды топтан дорсальды топқа, одан крани- альды қуысты венаға тікелей қүйылады. Итте бүл түйіннің мөлшері 7,5 см-ге дейін жетеді. Саны 1—4. 2. Мойынның терең лимфа түйіндері — Іпп. сегѵісаіез ргоҒигнІи — үш топтан түрады. Олар: көмекей мен жүтқыншақтың артқы жағында кеңірдекте орналасқан краниальды, кеңірдекте — ортащы, бірінші қабырғаның алдыңғы жағында орын тепкен каудальды тои тар. Лимфа көкірек өзегі мен оң лимфа бағанына қүйылады. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл түйіндердің краниальды тобыңді үзындығы 0,4—2,5 см 30—40 үсақ лимфа түйіндері болады. Ортангн топта кейде жекеленген, кейде 15—30 лимфа түйіндері бірігіп тізбек қүрайды. Кадуальды топ 20—30 лимфа түйінін біріктіреді. Ірі қара және үсақ малдарда краниальды топта 4—6, ортаңғы 1—7, каудальды 2—4 лимфа түйіні болады. Шошқада краниальды және ортаңғы топ тағы лимфа түйіндерінің саны түрақты емес, ал каудальды топ 2—6 лимфа түйінінен түрады. Итте мойынның терең, лимфа түйіндері өтс майда, сандары әр түрлі болады. Алдыңғы аяқтың лимфа түйіндері Қолтық лимфа түйіні — Іп. ахіііагіз — иық буыньгаан каудаль- ды бағытта, үлкен жүмыр бүлшықеттің медиальды бетінде орна- ласқан. Лимфаны алдыңғы аяқтан жинайды. Ерекшеліктері. Жылқыда үзындығы 0,2—3 см болатын 12—30 үсақ лимфа түйіндері бірігіп, ені 3—4 см, үзындығы 4—7 см-дей түйіршек түзеді. Лимфа мойынның каудальды лимфа түйіндерінс қүйылады. Ірі қара және үсақ малдарда лимфа бүл түйіннен бірінші қабырғаның қолтық лимфа түйініне барып қүйылады. Шошқада бүл лимфа түйіні болмайды. Итте қолтық лимфа түйінінің үзындығы 5 см-ге дейін жетеді. Лимфа ағыны оң жақта кеңірдек өзегіне, сол жақта көкірек өзегіне бағытталады. Бірінші қабырғаның қолтық лимфа түйіні — Іп. ахіИагія ргітае созіае — бірінші қабырға жазықтығының бойында, йық буыны- ның медиальды бетінде орналасады. Лимфаны алдыңғы аяқтан, мойынның вентральды бүлшықеттері мен иық белдеуінің бүлшық еттерінен жинайды. Жиналған лимфа кеңірдеқ кекірек өзектеріне өтеді немесе мойынның терең лимфа түйіндеріне қүйылады. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл лимфа түйіндері мойынның терең каудальды лимфа түйіндерімен бірігіп жатады. Ірі қара малда үзын- дыгы 1—2,5 см, үсақ малда — 0,8—1 см болып келген 2—3 лимфа түйінінен қүралады. Шошқада бүл түйін бірінші қабырғаның төс сүйегімен байланысқан жерінде жатады. Итте болмайды. Қосымша қолтық лимфа түйіні — Іп. ахіііагіз ассеззогіиз — кейде тек итте ғана кездеседі. Ол арқаның тым жалпақ бүлшықеті мен терең кекірек бүлшықетінің аралығында, шынтақ есіндісінің үстінде орналасады. Лимфа қолтык түйіндеріне қарай ағады. Шынтақ лимфа түйіндері — Іпп. сиһііаіез — шынтақ буыны маңында, иықтың екібасты бүлшықеті мен үшбасты бүлшықеттің медиальды басы аралығында орналасады. Тек жылқыда ғана кезде- седі. Лимфаны алдыңгы аяқтан жинап, қолтық түйіндеріне қүяды. 244 Артқы аяқтын, лимфа түйіндері Тобықасты лимфа түйіні — Іп. роріііеиз — балтыр (»ү ішықетінде орналасады. Оны сыртынан санның екібасты бүлшықеті .іуілп жатады. Лимфа түйінінің түбірі сирақ пен бақай аумақтары. ІІпмфаны мықын лимфа түйіндеріне өткізеді. Ерекшеліктері. Жылқыда келемі 0,3—25 см болатын 3—12 үсақ іимфа түйіндері бірігіп, үзындығы 3—5 см дейін жететін бір түйіншек үрайды. Ірі қара малда түйін шамасы 3—4,5 см, үсақ малдарда ішірек болады. Шошқада бүл түйін беткей және терең болып екіге (мніінеді. Беткей топ түйіндерінің мөлшері 0,5—2 см, тері астында, |мық (сафена) артериясының бойында, санның екібасты және жарты- /і.ій сіңірлі бүлшықеттердің аралығында орналасқан. Терең топ көп лгдайда (40%) болмайды. Негізінен балтыр бүлшықетінде жатады. Тобықүсті лимфа түйіні — Іп. зиЬіІіасиз — санның жалпақ ш.підырын кергіш бүлшықеттің медиальды бетінде, шамамен сербек іісн тобық аралығының орта түсында орналасады. Лимфа түйінінің іүбіріне қүрсақ қабырғасы мен артқы аяқ терілері, санның жалпақ іплндырын кергіш бүлшықет жатады. Осы аумақтан жиналған лимфа мықын лимфа түйіндеріне барып қүйылады. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл лимфа түйіндері шамасы 6—10 см (юлатын түйіншек түзеді. Ірі қара малда түйін көлемі 6—11 см, үсақ малда 4—5 см болады. Шошқада бүл лимфа түйінінің түбіріне лталған аумақтардан басқа, бел және кекірек қабырғасы (соңғы 3—5 абырға) да жатады. Итте тобықүсті лимфа түйіні болмайды. Шаптын, беткей лимфа түйіні — Іп. іп§иіпа1із зирегйсіаііз — орналасу орны жануарлардың жынысына байланысты. Еркек жануар- чарда қүрсақ қабырғасының вентральды бетінде жыныстық мүшенің (>\ ііірінде, ал үрғашы жануарларда желіннің үстіңгі жағында тері ас- іында орналасады. Лимфаны сыртқы жыныс мүшелерінен, желіннен жинайды. Лимфа сыртқы мықын түйініне қүйылады. Ерекшеліктері. Айғырда бүл лимфа түйіндері енбаудың манайында шоғырланған, екі түйіншек түзеді. Алдыңғы түйіншек ү іындығы 11—13 см, енбаудың алдында, ал артқы түйіншек үзын- дыгы 4—6 см, енбаудан кейін орналасқан. Лимфа түйіндерінің жалпы (лиы 25—100. Биеде келемі 0,3—4,5 см болатын 20—100 түйіндері ү іындығы 10—14 см түйіншекке бірігіп, желін мен күрсақ және жам- бас қабырғаларының аралығында орын тебеді. Бүқада әрқайсысы 3—6 і м екі түйін енбаудан кейін орналасқан. Сиырда олардың саны 1—2, желін негізінен каудальды бағытта, тері астында жатады. Үсақ мал- дарда, бүл лимфа түйінінің орналасу орны сиырға үқсас, бірақ келемі кішірек келеді. Қабанда 2—3 түйін болады. Шошқада олар үзындығы 5 -6 см түйіншек түзіп, жамбастың алдыңғы жағында орналасады. ІІ ітерде бүл түйіндер шат сүйегінен краниальды бағытта жатады. Шаптың терең лимфа түйіндері — Іпп. іп§иіпаІе5 ргоһшсіі — күрсақ қабырғасының медиальды бетінде, сыртқы мықын артериясы- нан терең сан артериясы ажырайтын түста орналасады. Түйіннің іүбіріне қүрсак бүлшықеттері, артқы аяқ, несеп-жыньіс мүшелері жа- гады. Лимфа бүл түйіннен мықынның медиальды лимфа түйіндері мен бел ңистернасына барып қүйылады. Ерекшеліктері. Жылқьвда 16—25 түйін бірігіп, үзындығы 8—12 дейін түйіншек түзеді. Ол сан және терең сан артериясының а лығында, сан өзегінің бастапқы бөлігінде орналасады. Қалған жануа ларда бүл түйіндер түрақты емес. Көкірек қабырғасы мен көкірек қуысы мүшелерінің лимфа түйіндері Қабырғааралық лимфа түйіндері — Іпп. іпіегсозіаіез қабырғалар басына жақын түста, қабырғааралық кеңістікте орналаса ды. Бүл түйіндер лимфаны арқа және мойынның сүйектері меи бүлшықеттерінен, плеврадан және диафрагмадан жинап, көкірек ор тасының лимфа түйіндері мен көкірек өзегіне қүяды. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл лимфа түйіндерінің көлемі 0,3—0,6 см, ірі қара малда 0,3—1,5 см, ал үсақ малдарда кішірек болады Шошқада қабырғааралық лимфа түйіндері болмайды. Итте олар сирек кездеседі (25%). Кекірек ортасының дорсальды лимфа түйіндері — Іпп шссііазіпаіез сіогзаіез — қолқа мен омыртқалардың аралығында орна- ласады. Лимфа түйіндерінің түбіріне арқаның дорсальды бүлшықеттері, омыртқалар, плевра, қолқа, бауыр жатады. Жиналгаіі лимфа көкірек өзегіне қүйылады. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл түйіндер шамасы 3—10 мм, ірі қара малда 0,8—2,5 см, үсақ малдарда 0,5—1,0 см болады. Шошқада 2— 10 тақ лимфа түйіндері түрінде кездеседі. Итте болмайды. Көкірек ортасының краниальды лимфа түйіндері — Іпп. тесііазііпаіез сгаг.іаіез — көкірек ортасындагы жүрек плеврасыныц аралығында кеңірдектің жоғарғы және төменгі жағында жатады. Лимфаны көкірек қабырғасынан, иық белдеуінің бүлшықеттерінен, мойыннан, кеңірдектен, жүректен, қолқадан, жүрекқаптан, плеврадан жинап көкірек бағаны мен оң лимфа бағанына қүяды. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл түйіннің саны 40—100 дейін жетеді. Ірі қара және үсақ малдарда олар өңеш пен кеңірдек маңайында ор- наласады. Шошқада түйін саны 1—3-ке дейін, мөлшері 0,5—1,7 см, ал итте 1—6-ға дейін, көлемі 4 см болады. Көкірекортасының ортаңгы лимфа түйіндері — Іпп. тегііазііпаіез тесііі — жүректің жоғарғы жагында колқа мен өңештін аралығында орналасады. Түбірі-өңеш, кеңірдеқ бауыр. Осы мүшелер- ден жиналған лимфа кекірек ортасының краниальды және бронхиаль- ды лимфа түйіндеріне қүйылады. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл түйіннің көлемі 2—60 мм, саны 4- тен 14-ке дейін болады. Ірі қара малда түйін мөлшері 0,5—5 см, ал үсақ малдарда 0,5—2,5 см. Шошқада мен итте бүл түйіңдер болмайды. 6. Көкірек ортасының каудальды лимфа түйіндері — Іпп. тесИазІіпаІез саисіаіез — көкірек ортасындағы қолқа мен өңештің ара- лығында орналасады. Лимфаны өңештен, плеврадан, бауырдан, көкбауырдан жинап, көкірек ортасының кранйальды және ортанғы лимфа түйіндеріне откізеді. Ерекшеліктері. Жылқыда аталган түйіндердің саны 1—7, әрқайсысының көлемі 25 мм болып, өңештің маңайында орналасады. 246 ІрІ қара және үсақ малдарда 2—3 лимфа түйіні болады. Шошқа мен и і гс бүл түйін болмайды. Төстіқ краниальды лимфа түйіні — Іп. зіегпаіез сгапіаііз — тес і у і касының дорсальды бетінде жатады. Лимфаны көкірек иі(іырғасының төменгі бөлігінен және диафрагмадан жинайды. К үйылатын жері — көкірек өзегі. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл түйіндер ете үсақ болады (1—8 мм). Ірі қара малда түйін көлемі 1,5—2 см, ал үсақ малдарда олар- !,іи майдарақ болып келеді. Аталған жануарларда мөлшері 0,5—2 см і> іатын лимфа түйіндері 3—4 және 6-шы қабырғааралық кеңістікте ормаласады. Сонымен қатар, бүл малдарда диафрагма мен үлпер- нісктің аралығында орналасқан төстің каудальды лимфа түйіндері де Кг ідеседі. Шошқа түйіндерінің мөлшері 1,5—2 см, саны 1-2 болады. Итте бүл лимфа түйіні болмайды. Бронх лимфа түйіндері — Іпп. огопсһіаіез — кеңірдек бифур- нщиясының оң, сол және үстіңгі жағында шогырланған. Лимфаны м ңірдектен, өкпеден, жүректен, өңештен және көкірек ортасынан ♦ инайды, Бүл мүшелерден лимфа көкірек ортасының краниальды іи мфа түйіндеріне қүйылады. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл түйіңдердің саны бифуркацияның піл жағында 8—9, көлемі 7—10 см; оң жағында 4—6, көлемі 5—6 і м, үстіңгі жагында 9—20, көлемі 4—6 см болады. Ірі қара малда бүл іүіііндердің орналасу орны мынадай: а) сол жақта 1—2 лимфа түйіні, молшері 2,5—5,0 см; ә) оң жақта 1—2 лимфа түйіні, мөлшері 0,7— /,.*> см; б) лорсальды лимфа түйіні түрақты емес, мөлшері 0,3—1,2 ім; в) 1—2 лимфа түйіні, мөлшері 0,5—3 см өкпенің краниальды Гичіігіндегі бронхтың төменгі жағында; г) кеңірдектің оң вентральды іимфа түйіні, мөлшері 0,5—2 см болып, өкпенің жүрекке жақын ор- ішласқан бөлігі аралығында жатады. Үсақ малдарда бүл түйіндердің п|шлласуы сиыр түйіндеріне үқсас. Шошқада олардың жалпы саны К — 10 болады. Итте дорсальды лимфа түйіндерінің мөлшері 3,2 см. Өкпе лимфа түйіндері — Іпп. риітопаіез — өкпедегі бронхтар і»іпында орналасады. Крекшеліктері. Жылқыда бүл түйіндер 50—60% кездеседі. Ірі иара малда олардың мөлшері 0,5—1,5 см. Үсақ малдарда — 0,3—1,0 і м Шошқада бүл түйіндер болмайды. Итте кеп жағдайда кездеспейді нгмесе өте үсақ, мөлшері 0,1—1 см болады. Ірі қара және үсақ малдарда жүрекқаптың лимфа түйіні — ііі регісагсііасиз — кездеседі. Ол үзындығы 1,5 см болып қолқа жчасының маңында жатады. Қүрсақ және жамбас қабырғаларының лимфа түйіндері I. Белдіқ қолқалық лимфа түйіндері —Іпп. ІитЬаІез аогіісі — сол ».ігынан қолқаның үстінде оң жағынан каудальды қуысты венаның үі гіңгі жағында орналасқан. Кейбір жағдайда омыртқааралық итіктердің маңында орналасады. Гүбірі: бел, несеп-жыныс мүшелері, қолқа. Лимфаны бел өзегі иркылы бел цистернасына қүяды. Ерекшеліктері. Жылқыда түйіңдердің саны 35—90, әрқайсысынын шамасы 0,3—6 см болып шажырқай түбіріне жақын жатады. Ірі қари және үсақ малдарда аталған түйіндер шажырқайдың ащы ішекке бс- китін түсында жағалай орналасады. Саны 30—50. Шошқада лимфл түйіндері краниальды шажырқай артериясы бағанының бойында жата ды, итте бүндай 2 түйін болады. Бүйен лимфа түйіндері — Іпп. саесаіез — жылқыда латераль- ды, медиальды және дорсальды болып топтасып жатады. Латеральды және медиальды түйіндердің саны 1000—1400-ге дейін, бүйен таспа сын бойлай орналасады. Дорсальды түйіндердің саны 4—18 тең. ІрІ қара және үсақ малдарда бүл түйіндер бүйен мен мықын ішек ара- лығында, шошқада ащы ішек шажырқайында орын тебеді. Тоқ ішек лимфа түйіндері — Іпп. соіісі — тоқ ішек ша жырқайында орналасады. Ерекшеліктері. Жылқыда олар үлкен тоқ ішек түйіндер — Іпп. соіі сгаззі — деп аталады. Олар өздерін қоректендіретін дорсальды және вентральды тоқ ішек артерияларының бойыңда орналасады Жалпы саны 6000-ға дейін, мөлшері 1—25 мм. Ірі қара, үсақ малдар мен шошқада бүл түйіндер тоқ ішек иілімдерінің аралығында жатады. Итте олар оң, сол және ортаңғы түйіндерге бөлініп, шажырқайда ор- наласады. Каудальды шажырқай лимфа түйіндері — Іпп. тезепіегісипі сашіаіе — аттас артерияны бойлай, шажырқайда орналасады. Ерекшеліктері. Жылқыда олар кіші тоқ ішек түйіңдері — 2пп соіс Іепиз — деп аталады. Жалпы саны 1600—1800, шамасы 1—52 мм бо- лады. Итте бүл түйіндердін саны 2—5 тең. Тік ішек лимфа түйіндері — Іпп. гесіаіез — тік ішектің үстіңгі бетінде жатады. Ерекшеліктері. Жылқыда мөлшері 2—10 мм, саны 10—30 шақты. Ірі қара малда түйін шамасы 0,5—3 см, үсақ малдар мен шошқада бүл түйіндер өте үсақ келеді. Артқы тесіктіқ лимфа түйіндері — Іпп. апаіез — анустан жоғары орналасады. Ерекшеліктері. Жьілқыда түйіндердің мөлшері 3—12 мм, саны 3—16, ірі қара малда олардың шамасы 0,3—5 см-ге дейін жетеді. Үсақ малдар мен шошқада бүл түйіндер анустың екі қапталында орьга тебеді. Бүйрек лимфа түйіндері — Іпп. гепаісз — бүйрек қақпасы мен бүйрек артериялары бойында орналасады. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл түйіңдердің шамасы 3—20 мм, саны 10—18, ал ірі қара малда тиісінше 2—4 см, 2—5 болады. Негізгі лимфа тамырлары Лимфаны бүкіл организмнен жинап вена қанына күйылуын қамтамасыз ететін негізгі лимфа тамырларына, бел цистернасымен бірге, көкірек өзегі, оң лимфа бағаны, бел, ішек және кеңірдек өзек- тері жатады. Көкірек өзегі — сіисіиз Іһогасісиз — қүрсақ қуысындағы бел цис- рпасынан бастау алатын ең ірі лимфа тамыры болып есептеледі, Ол шмфаны дененің 3/4 бөлігінен жинайды. Көкірек өзегі көкірек қолқасының оң жағыңда жатады. Қолқа логасының алдында ол өңеш пен кеңірдектің сол жақ бетінде шығып N тәрізді иілім жасайды. Бүдан соң ол бірінші кабырғаның алдыңғы исгінде кеңейіп краниальды қуысты венаға немесе күретамырға калгасады. Бел цистернасы — сізіегпа сһуіі — диафрагма аяқшаларының ара- іміында, қолқаның үстіңгі жағы мен оң қапталында, алғашқы бел чмыртқаларының астында орналасқан. Оның пішіні үзынша келген со- ц.ік қапшық тәрізді. Бел цистернасына бел, каудальды шажырқай » >не медиальды мықын лимфа түйіндерінен лимфаны жинайтын бел іимфа бағандары — Ігипсі ІитЬаІез — мен ішек бағаны — Ігипсиз нііс.чііпаііз — қүяды. Ішек бағаны лимфаны қарын мен ішектің лимфа түйіндерінен қабылдайды. Оң және сол кеқірдек өзектеріне — сіихіиз ігасһеаііз ёехіег еі •.Іпіхіег — жүтқыншақтан кейінгі лимфа түйіндерінен шыққан лимфа күйылады. Оқ лимфа бағаны — Ішпсиз Іутрһаіісиз сіехіег — лимфаны мой- ынның оң жақ жартысында орналасқан лимфа түйіндерінен және мжірекортасының краниальды лимфа түйіндерінен алып шығады. Ол бірінші қабырға түсында краниальды қуысты венага немесе күрета- мырға ашылады. Ерекшеліктері. Жылқыда бел цистернасы 1—3 бел чмыртқаларының астында орналасады. Оның үзыңдығы 11—18 см, ди.іметрі 1,5—2,5 см. Көкірек өзегінде 10—15 жүп және тақ ► іқпақшалары болады. Кеңірдек езектері мен оң лимфа бағаны лим- флны мойынның терең краниальды лимфа түйіндерінен жинайды. Олардың диаметрі тиісінше 3—5 мм және 8—10 мм. Ірі қара және үсақ малдара бел цистернасы соғ' .пігашқы бел омыртқаларының астында орналасады. диаметрі, 7,5—10 мм-ге жетеді. Бел лимфа баганы диаметрі 8—12 см болып, қолқа мен қуысты венаның астында орналасады. Үсақ малдар- да бүл көрсеткіштердің шамасы біршама аз болады. Шошқада бел цистернасы 1—2 бел омыртқаларының астында орын тебеді. Кеңірдек өзектері лимфаны мойынның дорсальды және г үткыншақтан кейінгі медиальды лимфа түйіндерінен қабылдайды. Итте бел цистернасы 1—4 бел омыртқалары мен қолканың астын- да орналасады. Оң лимфа баганы лимфаны оң бүғанаастылық венаға күяды. ҚАН ЖАСАУШЫ МҮШЕЛЕР т соңғы көкірек және Ішек бағанының Қан клеткалары өз қызметтерін организмде белгілі бір уақытқа дсЙін атқарады. Жойылған клеткалардың орнын қан жасаушы мүше- іерде дамып жетілген жаңа клеткалар басады. Бүндай мүшелерге кызыл сүйек майы, көкбауыр, лимфа түйіндері, тимус (айырша без), бадамша бездері, ішектегі және басқа да мүшелердегі лимфа қүры- іымдары жатады. тығының нәтижесінде іске асады. Былайша айтқанда, жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездері дене мүшелері қызметтерін үйлесімді рет- теу кезінде бір-бірін толықтырып,. керек болган жагдайда белгілі-бір ағзалардың жүмысын күшейтіп немесе әлсіретіп отырады. Яғни бүлар мүшелер жүмысын реттеуде тығыз байланыста қызмет атқарады. Сондықтан, организмдегі аталған жүйелер қызметтерінің тығыз бай- ланыста іске асуын — нейрогуморальды реттелу деп аталады. Ішкі секреция бездері қызметтерін реттейтін орталық аралық мидың гипо- таламикалық бөлігінде орналасады. Гипоталамустың сүр заты орта- лықтарындағы биологиялық белсенді секреттер бөлетін нейроциттер өздерінің инкреттері арқылы гипофиз тканьдеріне әсер етіп, оныц гормондарының көмегімен бүкіл эндокриндік жүйе бездерінің қызметтерін басқарып реттейді. Жануарлар дүниесі дамуындағы үлкен биологиялық жетістіктердіц бірі — олардың организмдері ішкі ортасы қүрамының белгілі бір дәрежедегі түрақтылығы. Міне, аталған түрақтылықты реттеу бары- сында осы процесті іске асыру бағытында денеде кейбір тканьдер меи мүшелер инкреттерді бөлуге маманданады. Сөйтіп, олар ездерінің гормондарының көмегімен организмнің қалыпты тіршілік жағдайының жануарлардың түріне, түқымына, жасына, жынысына, қоршаған орта- сына байланысты өзгеруі мен бейімделуін қамтамасыз етуге ат салы- сады. Қүрылысы жағынан ішкі секреция бездері паренхималы мүшеге жатады. Дегенмен, олардың тек өздеріне тән қүрылыс ерекшеліктері болады. Бүл бездердің шығару өзектері болмайды. Сондықтан, олар инкреттерін дененің ішкі сүйық ортасына бөледі. Осыған байланысты қан және лимфа тамырларына бай келеді. Қан капиллярларының қабырғалары мен без паренхимасы аралықтарында, басқа ағзалардағыдай, дәнекер тканьді қүрылымдар мен негіздік жарғақ (мембрана) болмағандықтан, ондағы эндотелий клеткаларына безді эпителий клеткалары тығыз жанаса орналасады. Кей жағдайда эпите- лий клеткалары капиллярлар қуысына қарай эндотелий клеткалары аралықтарымен еніп те түрады. Ішкі секреция бездерінің қан капил- лярлары — негізінен қуысы кең синусоидты (қойнау тәрізді) капил- лярларға жатады. Эндокринді бездерді даму тегіне байланысты бірнеше топқа бөледі. Бранхиогендік топқа жататын қалқанша, қалқаншамаңы және айырша (тимус) бездері іштөлі жүтқыншағының желбезек доғалары қалташаларынан дамиды. Бүйрекүсті тобына жататын бездер екі түрлі қүрылымнан жетіледі. Бүйрекүсті безі қыртысты аумағын түзетін интерренальды қүрылым — мезодермадан (екінші дене қуысы — целома эпите- лиінен), ал бозгылт аумақтың адренальды заты — эктодермадан (сим- патикалық жүйке элементтерінен) дамиды. Жүйке бездері тобына, жататын гипофиздің артқы бөлігі (нейрогипофиз) мен эпифиз — нейроглия элементтерінен қалыпта- сады. Ас қорыту жүйесі бездер тобына гипофиздін алдыңғы және лралық бөліктері (аденогипофиз) мен үйқы безі аралшықтары жата- ды. Олар эндодермадан жетіледі. Жыныс бездері тобына ен мен жүмыртқалықтың аралық ткань- дері және сары дене жатады. Аралық ткань мезенхимадан, ал сары дене клеткалары мезодермадан жетіледі. Қызметіне байланысты ішкі секреция бездері екі топқа бөлінеді. Олар: 1) таза ішкі секреция бездері (қалқанша безі, қалқаншамаңы безі, гипофиз, эпифиз, бүйрекүсті безі) және 2) қосарлы қызмет атқаратын бездер (тимус, үйқы безі, ен, жүмыртқалық, бүйреқ іштөлі жолдасы — плацента). Қалқанша без Қалқанша без — §1апсіи1а Іһугоісіеа көмекейдің кеңірдекке өтетін түсында, кеңірдек қабырғасының сыртқы екі бүйірі мен төменгі бетінде орналасатын қоңыр-қызыл түсті без. Оның оң және сол бөліктері — ІоЬиз сіехіег еі яіпізіег — және оларды өзара байланы- стырып түрған мойыншыеы — ізіһтиз — болады. Қалқанша безі боліктері үсақ без бөлікшелерінен — ІоЬиІі — түрады. Бөлікшелердің паренхимасын пішіні мен мөлшері әр түрлі (0,02—0,5 мм) үсақ көпіршіктер (фолликулдар) — Гоііісиіі — қүрайды. Фолликулдардың қабырғасы бірқабатты куб тәрізді эпителийден түрады. Бүл эпителий клеткалары — тиреоциттер қүрамында йод элементі бар тироксин және үшйодтиронин гормондарын түзеді. Ал фолликулдардың ара- лығындағы эпителий клеткалары — эпителиоциттер қүрамында йод жоқ тиреокальцитонин гормонын жасауға қатысады. Бүлар дененің ішкі ортасы арқылы организмдегі зат алмасуды қалыпты деңгейде үстап, дене қызуын (температураны) реттеп отырады. Бүнымен қатар, дененің өсуін, сүйектер гистогенезін қамтамасыз етеді, фаго- цитозды күшейтеді. Қалқанша безі қызметінің төмендеуі (гипофункция) миксидема ауруының, ал оның қалыптан тыс күшеюі (гиперфункция) базед ауруының, өрбуіне ықпалын тигізеді. Ерекшеліктері. Жылқыда қалқанша бездің сыртқы беті тегіс пішіні деңгелек-сопақша болып келеді. Оның үзындығы 4 см, сал- мағы 20—25 г. Без мойыншығы нашар жетілген. Ірі қара және үсақ малдарда без бөліктері жақсы дамыган, сыртқы беті бүдырлы болып келеді. Сиыр қалқанша без бөлігінің үзындығы 7 см, қойда 3—4 см; ал салмағы сиырда 30—40 г, қойда — 6—7 г. Без мойыншығы ірі қара малда жіңішке болып келеді, ал үсақ малда жетілмеген. Шошқада, керісінше без мойыншығы күшті жетіліп, оның бөліктері өсінділер түрінде көрінеді. Қалқанша без кеңірдектің төменгі бетіңде орналасады. Бездің үзындығы 4—4,5 см, салмағы — 25—40 г. Итте без мойыншығы нашар дамыған. Без бөліктерінің үзындығы 2—5 см, салмағы 1—25 г. Қалқаншамаңы бездері Қалқаншамаңда бездері — £Іапди1ае рагаіһугоісіеае — сары қоңыр түсті, пішіні дөңгелек немесе сопақша келген үсақ тыгыз эпителийлі денешіктер — согризсиіі ерііһеііаіез. Бүл денешіктер қалқанша безінің оң және сол бөліктері маңында орналасады. Орналасу орнына қарай сыртқы қалқаншамаңы безі — рагаіһугоісіеа ехіегпа — және ішкі қалқанша мақы безі — рагаіһугоісіеа іпіегпа — болыи бөлінеді. Сыртқы қалқаншамаңы безі қалқанша бездің сыртқы бетінде, үйқы артериясының екіге ажырайтан түсыңда орналасады. Ол үшінші желбезек қалташасынан дамиды. Ал, ішкі қалқаншамаңы бс:іі қалқанша безінің ішінде орын тебеді. Ол төртінші желбезек қалташасынан қалыптасады. Қалқаншамаңы безі сыртынан жүқа дәнекертканьді қабықпен қапталган. Одан без ішіне қарай дәнекертканьді аралықтар өтіп, без паренхимасын қүрайтын эпители- оциттер жиынтыгын бөлікшелерге бөледі. Дәнекертканьді қабық пен аралықтар без стромасын түзеді. Осы без стромасы аркылы паренхи- мага қан, лимфа тамырлары мен жүйкелер етеді. Без эпителиоциттері қан қүрамындагы кальцийді кебейтіп, фос- форды азайту арқылы кальций-фосфор алмасуын реттейтін паратгор- монды түзеді. Қалқаншамаңы бездерінің гиперфункциясы кезінде жануарларда остеодистрофия ауруы өрбиді. Олардың сүйектері тез сынгыш келеді, тері түктері нашар өседі, жалпы енімділігі төмендейді. Ал бездердің гиперфункциясы жагдайында қаңдагы кальций деңгейінің төмендеуіне байланысты бүлшықеттер еркісіз де, ретсіз тырыспалы жиырылып (тетания), организмді өлімге душар етеді. Ерекшеліктері. Қалқаншамаңы бездерінің орналасу орындары бар- лық жануарларда бірдей ёмес. Жылқыда сыртқы бездің үзьіндығы 1,0—1,5 см, ішкі без — 0,5—1,0 см, салмагы 290—310 мг. Ірі қара және үсақ малдарда сыртқы қалқаншамаңы безі қалқанша безден бөлек орналасады. Оның үзындыгы сиырда 0,8—1,2 см, қойда — 0,8 см. Салмагы сиырда 300 мг, қойда — 200 мг. Шошқада тек ішкі қалқаншамаңы безі болады. Оның салмагы ор- та есеппен 100 мг. Итте сыртқы бездің үзындығы 0,2—0,4 см, ішкі без — 0,7 см. Салмагы 50—120 мг. Гипофиз Гипофиз — һурорһузіз — көптеген ішкі секреция бездері қызметтерін реттеуге қатысатын, эндокриндік мүшелер жүйесінің ор- талық безі. Пішіні жүмыртқа тәрізді болып келген бүл без ми сауы- тындагы сынаша сүйектін түрік ершігі сайында орналасады. Қүрылымдық жагынан аралық ми гипоталмусы қүрамына кіретін ги- пофиз эпифизбен бірігіп, организм тіршілігі үшін қажетті негізгі бе- локтік гормондар түзілетін гипоталамо-гипофиз-эпифиз жүйесін түзеді. Бүған қоса қүрылысы жағынан мидың қүрамдық бөлігі болғандықтан, ол жүйке жүйесі мен эндокриндік мүшелер жүйесінің қызметтік байланысын қамтамасыз етеді. Гипофиз үш бөліктен түрады. Олар: алдыңғы безді бөлік — асіепоһурорһузіз; аралық бөлік — рлгл іпіегшесііа және артқы жүйкелік бөлік — пеигоһурорһузіз. Ллдыңғы және аралық бөліктер жүтқыншақ эктодермасынан і і іыгітасатын эпителий клеткаларынан (эпителоциттерден) түрады. Сондықтан бүл екі бөлікті біріктіріп, безді гипофиз (аденогипофиз) деп те атайды. Ал, гипофиздің артқы бөлігі жүйке ткані эктодеома- і ынан, дәлірек айтсақ, үшінші ми қарыншасы түбінен дамиды. Осыган Гі.піланьісты бүл бөлікті нейрогипофиз деп атайды. Гипофиздің аддыңгы бөлігі пішіні мен мөлшері әр түрлі эпители- оциттерден (хромофобты, базофилді, ацидофильді т. б.) түрады. Бүл (ю ііктен дененің басқа мүшелері қызметтерін басқарып, реттеп оты- ратын көптеген гормондар бөлінеді. Атап айтқанда, бүнда дененің «н уін қамтамасыз ететін — соматропты, жүмыртқалықтагы сары де- іи ііің жетілуі мен сүт безінен сүттің белінуіне әсер ететін лактотроп- іы, қалқанша безінің қызметін күшейтетін — тиреотропты, * умьіртқалықтагы фолликулдардың пісіп жетілуін реттейтін — гона- лотропты, жүмыртқалықтагы сары дененің жетілуі мен ендегі жыныс юрмондарының түзілуін жеделдететін — лютеотропты, бүйрекүсті безі «үмысын күшейтетін — гликокортикоидты және адренокортикотроп- іы, үйқы безінің жүмысын реттейтін — панкреотропты гормондар жа- і ллмнады. Гипофиздің аралық бөлігі әр түрлі фолликулдар қүрайтын эпите- чноциттер жиындыгынан түрады. Бүл клеткалар организмдегі пиг- мгнт (боягыш зат) алмасу процесін басқарып отыратьш — интермедин (міуіанотропин) гормонын түзеді. Бүл гормон көру мүшесінің і іраңгыга бейімделуіне де көмектеседі. Гипофиз артқы бөлігі нейроглия мен нейроциттер арал- іиықтарынан қүралган. Нейрология — питуициттерден, ал нейроцит- гс[) аралшықтары — денелері гипоталамус орталықтарында орна- і.кқан нейросекретті нейроциттер аксондарынан (нейриттерінен) іүрады. Аталган нейросекретті нейроциттер вазопрессин және оксито- цин гормондарын түзеді. Вазопрессин қан тамырларындагы қан и.ісымын арттырып, бүйректе несептің түзілуін реттейді. Окситоцин жі-ліндегі сүттің бөлінуін арттырып, жатыр қабыргасындагы етті кабықтың жиырылуын қамтамасыз етеді. Бүл гормондар гипоталаму- і глгы нейросекретті нейроциттер денелерінен бөлініп, олардың аксон- длры бойымен гипофиздің артқы бөлігіне жетіп, сонда жиналып одан юң қанга сіңіріледі. Сондықтан, гипофиздің артқы бөлігін аталган юрмондардың жиналатын қоймасы ретінде қарастыруға болады. Ерекшеліктері. Гипофиздің мөлшері мен салмағы жануарлардың і үріне, жасына, өнім беру бағытына, ягни түқымына және физиологи- млық жағдайына байланысты. Үрғашы жануарларда еркек жануар- ларга қарағанда үлкендеу келеді. Оның массасы әсіресе буаз мллдарда, төлдердің белсенді өсуі кезеңінде, жыныс, қалқанша, (іүйрекүсті бездерін сылып алып тастағанда ауырлайды. Былайша айтқанда, аталған бездердің қызметін белгілі дәрежеде алмастырып, организмге нүқсан келмеу багытында өз жүмысын өзгертеді. 257 Гипофиздің орташа салмагы жылқыда 2,5 г; сиырда — 3,8 г; койда — 0,5 г; ешкіде — 0,5—1 г; шошқада — 0,3—0,5 г. Ч -3946 Эпифиз Эпифиз — ерірһузі» — аралық ми эпиталамусына кіретін пішімі алмүрт тәріздес без. Ол керу төмпектері мен төрт төмпек ар.і лығындағы сайға жүгеншік арқылы жалғасады. Оң және сол көру төмпектеріне аттас аяқшалармен байланысады. Эпифиз үшінші ми қарыншасының артқы қабырғасынан дамыған. Оның негізін нейроі лия қүрайды. Эпифизден серотонин және мелатонин деген гормон дар түзіледі. Серотонин қан тамырлары қабырғасының жиырылым, олардың арналарының тарылуына әсерін тигізеді. Осымыц нәтижесінде қанның қысымы артады. Ішектегі перистальтикалык қозғалысты күшейтеді. Мелатонин жыныстық жетілу процесін тс- жейді. Ерекшеліктері. Жылқыда, сиырда, шошқада эпифиздің пішіні ци линдр, ал қой мен ешкіде көк бүршақ тәріздес болып келеді. Онии орташа салмағы жылқыда — 4000—1300 мг, сиырда — 70—150 мг, қойда — 40—100 мг, шошқада — 100—200 мг. Бүйрекүсті безі Бүйрекүсті безі — §1ап(іи1ае зиргагепаіез — пішіні бүйрекке үқсас сопақша келген қара-қоңыр түсті жүп без. Ол бүйректің алдыңғы ме- диальды жағында орналасады. Бүйрекүсті безі сыртынан дәнекер тканьді қабықпен қапталған. Ол бір-бірінен айқын айырылатыи сыртқы қыртысты және ішкі бозғылт заттардан түрады. Тығыз да қоңыр түсті қыртысты заты эпителий тканінен, ал бозғылт затм жүйке тканінен қүралған. Бүйрекүсті безінің қыртысты затынан су, түз алмасуын реттейтін — минералокортикоид, белоқ май, көмірсу алмасуын қамтамасыі ететін — глюкокортикоид және жыныс гормондары бөлінеді. Зат ал- масуды реттейтін гормондар денедегі ыдырау өшмдерінен түзілген улы заттарды бейтараптайды. Сүр-қызыл түсті бозғылт заты жүйкенің симпатикалық бөлігінен дамыған хромаффинді нейроциттер- ден түрады. Хромаффинді нейроциттер адреналин және норадреналии гормоңдарын бөледі. Адреналиннің әсерінен қан тамырларының қабырғасы жиырылып, қанның қысымы артады. Жүректің соғуы жиілейді, ішек перистальтикасы баяулайды, бауыр мен бүл- шықеттердегі гликоген глюкозаға ыдырайды. Норадреналин гормонм қан тамырларының арналарын тарылтып, қан қысымын артырады. Ерекшеліктері. Жылқыда бүйрекүсті безінің салмағы 20—44 г; сиырда — 25—35 г; қойда — 2,6 г; ешкіде — 1,7 г; шошқада — 6,5 г. Үйқы безі Үйқы безі — рапсгеаз — негізінен ас қорыту сөлін беледі. Осы сөлді бөлетін көпіршікті-түтікшелі без аралықтарында эпителий тканінен түратын аралшықтар — инсулдар орналасады. Инсул эпите- лиоциттері инсулин гормонын бөледі. Бүл гормонның көмегімен қандағы глюкоза қоршаған тканьдерге өтіп, одан бауыр мен (іу пиықеттерде гликоген түзіледі. Инсулин гормоны жеткіліксіз Гнілінген жагдайда қантты диабет ауруы өрбиді. Инсулиннен басқа й|>длшық эпителиоциттерінде екінші — глюкагон гормоны түзіледі. Ол ии іметі жагынан инсулинге қарама-қарсы әсер етеді, ягни глюкозаны іі іпьнен қанга өткізеді. Тимус (айырша без) Тимус — Іһутиз — қан жасаушы мүшелер жүйесіне жатады. Ол і.іқ көкірек және жүп мойын бөліктерінен түрады. Мойын бөліктері м-ңірдектің екі бүйірінде, көкірек бөлігі жүректің алдында, көкірек ► ѵисында орналасады. Айырша деп аталуының себебі пішініне байла- нысты. Тимус іштөлі мен жас төлдерде жақсы жетілген. Мысалы, 8 ніігіілық бүзауда оның салмагы — 1050 г, 7 апталық қозыда — 42 г, 9 •пталық торайда — 93 г. Ересек жануарларда без майлы өзгеріске ййналып, жойылып кетеді. Тимус тимозин гормонын бөледі. Ол жас организмнің өсіп жгтілуін қамтамасыз етеді. Гормон, әсіресе сүйектердегі кальцийдің міі ішерін көбейтіп, аяқ жіліктерінің өсуін жеделдетеді. (Жыныс бездерінің гормондарын кобею мүшелерінен қарыңыздар). ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІ — ^ЕШОШСІА Жүйке (нерв) жүйесі — дене мүшелері қызметтерінің біртүтас- тығьш және олардыц белгілі бір ортаға бейімделуін реттейді. Мал ма мандары, оның ішінде мал дәрігерлері, жануарлар органнзмі жүйкс жүйесінің қүрылысы мен қызметін жете білуі қажет. Себебі жануар ларда ербитін аурулардың көбі сыртқы немесе ішкі орта факторлары- ның әсеріне дене мүшелері қызметінің толық бейімделе алмауын.і байланысты дамиды. Жүйке жүйесі организмдегі мүшелер жүйелері қызметтерінің бір- бірімен үйлесімді реттелуін және организм мен сыртқы ортаның арақатынасын, олардың өзара байланысьш қамтамасыз етеді. Яғни ол бүл жүйенің негізгі қызметі — рефлексті іс жүзіне асырады. Рефлекс деп сыртқы немесе ішкі орта әсерлеріне организмнің жауап беру ре акциясын айтады. Жүйке жүйесі мүшелерін негізінен жүйке ткані қүрайды. Өз кезегінде жүйке ткані жүйке клеткаларынан — нейро- циттерден (нейрондардан) және жүйкелік глиядан (нейроглия) түра- ды. Нейроглия клеткалары нейрондар арасында аралық орын алыл, оларды дәнекерлей отырумен қатар тіректіқ қорғаныс және қоректік (зат алмасу) қызмет атқарады. Жүйке жүйесі мүшелерінің қүрылымдық (структуралық) және қызметтік (функциональдық) бірлігі — нейроцит (нейрон — пеигоп) болып саналады. Нейроциттер орналасу орны мен атқаратын қызметіне қарай әр түрлі болып келеді. Қүрылысы жағынан нейро- циттер тармақты өсінділі клеткалар. Нейроциттің ядросы орналасқан денесі және одан жанжаққа тарайтын өсінділері болады. Қүрылысы- ның бүлай болуы, оның атқаратын қызметіне байланысты. Нейро- циттің денесі жүйке мүшелерінде, мысалы айталық, мида, яки жүлында белгілі бір орталық түзуге қатысатын болса, ал одан тар- мақталатын өсінділер үшы қызметіне қарай сезім немесе атқару мүшелерінде аяқталады (62-сурет). Аталған мүшелердің жүйке орталыгына алыс не жақын орналасу- ына байланысты нейроцит өсінділерінің үзындығы да әр түрлі больіп келеді. Олардың үзындығы жануарлардың дене пішініне де байланы- сты болады. Мысалы, ірі жануарлар организмінде нейроцит өсінділерінің үзындығы 1—2 метрге дейін жетуі мүмкін. Өсінділерінің санына қарай нейроциттер бір, екі және көп өсіңцілі нейрондар болып үш топқа бөлінеді. Нейроцит денесінен таралатын өсінділер қызметіне қарай дендрит- тер және нейриттер (аксондар) болып екі топқа ажырайды. 260 Дендриттер — тыстан келетін жүйкелік тітіркеністі (импульс) Н ідерінің үштарымен қабылдап, нейроцит денесіне жеткізетін іи шділер. Дендриттер сыртқы жүйкелік үштары арқылы сезім мүше- лсрінде пайда болған қозуды немесе басқа нейроциттер нейриттері мрқылы келетін тітіркеністерді қабылдап, олардың денелеріне огкізеді. Нейриттер (аксондар) — нейроциттер денелеріндегі өңдеуден (қозу немесе тежелу) өтқен жүйкелік тітіркеністерді өздерінің жүйкелік үштары арқылы басқа нейроциттер дендриттеріне, болмаса жүйкелік тітіркеністің әсерімен қызметі реттелетін атқару мүшелеріне ткізеді. Басқаша айтқанда, дендриттер нейроциттің қабылдаушы, ал нс йриттер — өткізуші өсінділері болып есептелінеді. Қызметіне байланысты нейроциттер сезімтал, аралық және ко ігалтқыш болып үш топқа бөлінеді. Сезімтал нейроциттер өздерінің . ыртқы сезімтал үштары — рецепторлары арқылы сезім мүшелерінде іыртқы немесе ішкі орта әсерлеріне байланысты түзілген жүйкелік і гі іркеністерді қабылдап, өз денелерінде оларды өңдеп, нейриттерінің юмегімен аралық нейроциттер дендриттері үшына еткізеді.^ Нейро- ңиттер өсінділері үштарының бір-бірімен жанасу арқылы байланыса- гын жерін синапс деп атайды. Сезімтал нейроциттердің денесі мсгізінен жүлын мен ми маңында орналасқан сезімтал жүйке гүйіндерінде (ганлийлерінде) жинақталған. Бүлардан шығатын нейрит 62-сурет. Рефлеиорлық доға: А — нсйронныц қурылысы; Б — жулыннын көдаснсн кссіндісі жөнс рсфлскторлық дог». I — ДС- нтриттср; 2 — нейрнт қоллатсралвдары; 3 — нсйрит; 4 — миелинді қаВық сегмситі; 5 — миелинді қабықтын калденен байлауы; 6 — нейрон денесі; 7 — нейрит қабыгы; 8 — миелинді қабық; » — нси- ролеммоиит; 10 — эффскторлык жуйке талшыгы; II — булшықет талшыгы. будалары жүлын мен мига дорсальды түбіршіктер арқылы еніп, ара- лық нейроцит дендриттерімен жанаса байланысады. Аталган мүше- лердегі аралық (ассоциативті) нейроциттердің саны рефлекстің күрделілігіне байланысты. Өз кезегінде аралық нейроциттер сезімтал нейроциттерден жеткізілген жүйкелік тітіркеністі дендриттері арқылы өздерінің денесіне еткізіп, оны не күшейтіп немесе тежеп, нейрит- терінің көмегімен осы тітіркеніске жауап беруші (атқарушы) денс мүшелеріне жеткізеді. Аталган мүшелер жеткізілген жүйкелік тітіркеніске өз қызметін белгілі дәрежеде өзгертіп, жауап береді. Аралық және қозгалтқыш нейроциттер жүлында, мида, жүйке түйіндеріңде ораналасады. Сөйтіп, қызметі әр түрлі нейрондар бір- бірімен тізбектеле байланысып, түрлі күрделі рефлекстерді іске асы- рады. Жүйкелік тітіркеністің пайда болган нүктесінен бастап, жогарыдн баяндалган нейроциттер тізбегі арқылы жауап беру мүшесі аумагына дейінгі жүретін жолын — рефлекторлық дога дейді (62-сурет). Рефлекторлық дога сезім мүшелеріндегі сезімтал нейроциттіц сезімтал жуйкелік уіиынан (рецептордан) басталады. Тітіркеңдіргіштің ықпалы әсерінен рецепторларда қозу процесі жүреді. Осының нәтижесінде пайда болган тітіркеніс сезімтал нейро- циттің дендриті, денесі, нейриті арқылы жүлын мен мидағы аралық нейроциттерге жеткізіледі. Аралық нейроциттер тітіркеністі ез ке- зегінде нейроциттер денелері жинақталган жүйке орталықтарына өткізеді. Бүдан кейін ол орталықтан тепкіш нейроциттер өсінділері арқылы қозғалтқыш нейроциттерге беріледі. Қозғалтқыш нейроциттің нейриті (эффектор арқылы) тітіркеністі жауап беруші, яғни атқарушы мүшеге (агзага) жеткізеді. Рефлекторлық догадағы нейро- циттер бір-бірімен өзара синаптикалық байланысты болады. Бір ре- флекторлық доғаның іс жүзіне асуына көптеген нейроциттер қатысады. Ғалымдардың түжырымдауынша бір нейроциттің деңдриті 4 мыңнан астам басқа нейроциттермен, ал нейриті 27 мың нейроцит- термен жанаса байланысады екен. Нейроцит денелері жүйке жүйесінің орталық бөлімінде (мида, жүлында) милық сүр затты — зиЬзіапІіа £ГІ8еа, ал оның шеткі бөлімінде жүлындық және автономдық жүйке туйіндерін (ганглий- лерді) — £ап£Ііоп — түзеді. Нейроцит өсінділері сыртынан қабықпен қапталып, жүйке тал- шықтарына айналады. Бүл талшықтар жүйке жүйесінің орталық бөлімі мүшелерінде милық ақ затты — зиЬзіапІіа аІЬа, ал оның шеткі бөлімінде — жуйке тубіріиіктерін — пегѵі және жуйке тораб- тарын қүрайды. Сонымен, жүйкелер бір-бірімен дәнекер ткань арқылы біріккен жүйке талшықтары будаларынан түрады. Қызметіне қарай сезімтал, қозғалтқыш және аралас жүйкелер болып үш топқа бөлінеді. Сезімтал жүйкелер тітіркеністі дененің шеткі аумақтарынан жүйке жүйесінің орталық бөліміне өткізеді. Олар орталыққа тепкіш жүйке- лер, сезімтал (афференттік) жүйке талшықтарынан қүралған. Қозғалтқыш жүйкелер тітіркеністі керісінше, орталықтан шетке қарай өткізеді. Сондықтан оларды орталықтан тепкіш жүйкелер деп атайды. Олар қозгалтқыш (эфференттік) жүйке талшықтарынан үралган. Ал, аралас жүйкелердің қүрамында тітіркеністерді қарама- арсы екі бағытта өткізетін аффереттік және эфференттік жүйке тал- шмктары болады. Қүрылысы мен денедегі орналасу орнына (топографнясына) қарай жүйке жүйесін орталық және шеткі бөлімдерге бөледі. Жүйке лүйесінің орталық бөлімін жүлын мен ми қүрайды. Ал, шеткі (юліміне жүлын мен мидан дененің шеткі аумақтарына тарайтын- жүйке түбіршіктері, түйіндер, жүйкелер, жүйке торабтары және жүйке талшықтарының үштары жатады. Атқаратын қызметіне байланысты жүйке жүйесін үш бөлімге боледі. Оларға жүйке жүйесінің сомалық, симпатикалық және пара- і импатикалық бөлімдері жатады. Сомалық бөлім — тірек-қимыл және тсрі жабыны мүшелерінің, симпатикалық немесе жүрек-тамырлық (н)лімі — тамырлар жүйесі мүшелерінің, ал парасимпатикалық немесе иисцеральды бөлімі — ішкі мүшелердің қызметтерін реттейді. Симпа- і икалық және парасимпатикалық белімдерді біріктіріп, жүйке жүйесінің вегетативті бөлімі деп те атайды. ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСШІҢ ДАМУЫ Тірі организмдерге тән қасиеттердің бірі — дененің тітіркенгіштігі, чгни оның тітіркеністі қабылдап, оған белгілі дәрежеде жауап беру абылеттілігі. Жүйке жүйесінің денедегі қалыптасуы мен жетілуі, да- му кезеңіндегі тітіркенгіштік қасиетке тікелей байланысты. Жүйке жүйесінін, филогенезі. Бірклеткалы қарапайым организм- дсрде тітіркеністерді қабылдайтын және оларды өткізетін арнайы мүше болмайды. Қарапайымдылар қоршаган ортадағы өзгерістерді де- несінің сыртқы бетімен қабылдап, оған қимылымен үйлесімсіз жауап кайтарады. Жәндіктердің әсер етуші тітіркеністердің белгілі бір і үріне жауап қайтару реакциясын таксис деп атайды. Бүған мысал ретінде жасыл эвгленаның күн сәулесіне, инфузорияның түз кмшқылына немесе түз ертінділеріне қимыл-қозғалыс түрінде кайтаратын жауабын келтіруге болады. Демеқ бүл қүбылыс аталған карапайымдылардың дене қүрылысында тітіркеністерді қабылдауға мамандана бастаган қүрылымдардың қалыптасып, одан әрі жетілгендігінің айғағы. Атап айтқаңда, жасыл эвгленадагы көзше мен инфузория цитоплазмасындағы өткізгіштікке бейімделген жіңішке іалшықтарды осыңдай қүрылымдарға жатқызуға болады. Көпклеткалы қарапайым жәндіктер дене қүрылысында, мысалы іущы су гидрасында, тітіркеністерді қабылдау (рецепторлық) және откізу (эффекторлық) қызметтерін іске асыратын арнайы клеткалар- дың пайда болып, қалыптасқандығын айқын байқауға болады. Ьүларға эпителий-бүлшықет клеткалары жатады. Бүл клеткалардың сезімтал талшықшалармен жабдықталған сыртқы рецепторлық (юліктері эктодерма жабыны клеткаларының ішінде, ал цитоплазма- і ында жиырылғыш миофибрилл жіпшелері бар эффекторлық бөліктері эктродерманың астыңғы жағында орналасады. Сөйтіп, эпи- і елий-бүлшықет клеткалары рецепторлық (қабылдағыш) және эф- с{)екторлық (өткізгіш) бөліктерден түрады. Клетканың рецепторлық г бөлігі езінің сыртқы талшықшаларымен тітіркеністерді қабылдап, ци топлазмасы арқылы эпителий-бүлшықет клеткасының ішкі — эффе к торлық бөлігіне өткізеді. Гидра денесінде эпителий-бүлшықет клст- каларынан басқа да, сезім мүшесі қызметін атқаратын клеткалар кеа- деседі. Оларға сезімтал — жүйке және нейрондар, нейроциттер жатады. Эволюциялық дамудың нәтижесінде қүрылысы күрделенген орга- низмдерде тітіркенгіштікті іске асырушы жүйке клеткалары — нейро- циттер дененің белгілі бір бөлігінде топтаса жинақталып, болашак қызметіне байланысты қалыптасады. Нейроциттердің топтасу қүбы- лысы дене қимылы біркелкі үйлесімді іске асатын кейбір ішекқуыстыларда, мысалы коралл полиптері мен медузаларда байқалады. Дене қүрылысы бірбіліктілік және екіжақты симметриялык заңдылықтарына сәйкес күрделене дамыған организмдерде нейроцит тердің топтасуы айқын көрінеді. Мүндай организмдерде нейроциттер топтасып, дененің үзьша бойымен орналасқан жүйкелік баган түзеді Бүл нейроциттер бағанының алдыңғы үшы дененің болашақ бас жағындағы сезім мүшелерінің қызметін қамтамасыз ететін жүтқыншақ маңындағы жүйкелік сақинаға айналады. Бүл сақина жа- нуарларда мидың қызметін атқарады. Орналасу орнына қараіі жүйкелік сақина жүтқыншақүсті және жүтқыншақасты жүйке түйіндеріне ажыратылады. Жүтқыншақүсті жүйке түйіні дененің бас аумағында дамыған сезім мүшелерінің (иіс сезу, көру) қызметін үйлестіріп басқарып отырады. Жүтқыншақасты жүйке түйіні ішек түтігімен тікелей байланыста дамиды. Жүйке жүйесінің осыпдай қүрылысы насекомдарда жақсы жетілген. Ал, олардағы дене сегмент- терінің пайда болуы түтас жүйке баганының түйіндер тізбегіне ыды- рауына ықпалын тигізеді. Сөйтіп жүйке бағаны ішектің төменгі жагындағы тақ немесе жүп қүрсақтың жүйке түйіндері тізбегіне айна- лады. Нейроциттер жүйке түйіндерінің шеткі жағында орналасады. Ал, олардың орталығында жүйке талшықтары жатады. Насекомдар- дың езінде жүйке жүйесінің орталық және шеткі бөлімдерін ажыра- туға болады. Жүйке жүйесінің орталық бөліміне мидың қызметін атқаратын жүтқыншақүсті жүйке түйіні және қүрсақтың жүйке түйіңдер тізбегін жатқызады. Ал, оның шеткі бөлімін осы аталған түйіндерден денеге таралатын жүйкелер мен жүйке талшықтары қүрайды. Организмнің қүрылысы күрделенген сайын нейроциттердің топта- сып, жүйке жүйесі қүрылысының күрделенуі де одан әрі жүреді. Дене қүрылысы жоғары қүрылымды насекомдарда, мысалы етке қонатын көк сүр шыбындарда, қүрсақтың жүйке түйіндері бір-бірімен бірігіп үлкен бір көкірек жүйке түйініне айналады. Ал, жүтқыншақүсті жүйке түйіндері аталған жәндіктерде жақсы жетілген. Бір айта ке- тетін жәйт, жүтқыншақүсті жүйке түйінінің көру бөлігі үшатын насе- комдарда, ал иістік белігі жерде тіршілік ететін жәндіктерде жақсы жетілген. Бүлармен қатар, жүтқыншақүсті жүйке түйінінде орталық және оның алдыңғы жағында орын тепкен саңырауқүлақ тәрізді дене- лері болады. Міне, осы денелерде насекомдардың күрделі инстинк- терін (бал арасы, қүмырсқа т. б.) басқаратын аралық орталықтар орналасады. Хордалыларда жүйке жүйесі негізінен эктодермадан және мезен- мімадан дамиды. Мысалы, хордалылардың ең қарапайым түрі лан- цстникте, жүйке жүйесінің орталық белімін эктодермадан ► .і іыптасқан жүйке түтігі қүрайды. Ол денедегі біліктік мүшелер — Ішек түтігі мен хордадан жоғары орналасады. Жүйке түтігі үрықтық /іамудың алгашқы кезеңінде эктодерманың орталық белімінен Гіолінген жүйке пластинкасынан жетіледі. Жүйке пластинкасының екі жагы жоғары қарай иіліп, жүйке сайына айналады. Оның екі жи- і і шде жүйке білеуліктері қалыптасады. Жүйке сайы одан әрі жоғары иі ііп, оның екі жиегі бір-бірімен жанасып, ішінде орталық езегі бар жүйке түтігіне ауысады. Ланцетник дамуының соңында жүйке түтігі жүлынға айналады. Жүлынның орталық езегінің ішкі жағы нейроцит (ііі йрон) денелерінен қүралған сүр заттан, ал оның шеткі жағы жүйке алшықтары түзетін —ақ заттан түрады. Ланцетниктің жүйке жүйесі дснедегі орналасу орнына қарай орталық және шеткі белімдерге Гмлінеді. Жүйке жүйесінің орталық белімін — жүлын, ал шеткі (II)лімін — жүлыннан дене сегменттеріне таралатын жүйкелер, жүйке іалшықтары және жүйке үштары қүрайды. Хордалылар типіне жататын омыртқалы жануарларда дене қүры- -іысының күрделенуіне сәйкес, жүйке жүйесі қүрылысында да күрделі іпгерістер жүреді. Омыртқалы жануарлардың даму сатыларына бай- /іаиысты (балықтар, қосмекенділер, бауырмен жорғалаушылар, к үітар, сүтқоректілер) жүйке жүйесінде организм қызметтерін үіілестіруші, басқарушы қүрылымдар жетіледі. Жүйке жүйесі орта- і.і қ және шеткі белімдерге айқын ажырайды. Орталық белімді — ми мгн жүлын, ал шеткі белімді — ми және жүлын жүйкелері мен веге- іа гивті жүйкелер, олардың жүйке талшықтары мен үштары қүрайды. Жүйке жүйесінің орталық белімінде нейроцит денелерінен түзілген і үр зат мидың бағандық беліктері мен жүлында тереңірек орын те- Гх-ді. Аталған мүшелердің қүрамында жүйке жүйесі жүмысында маңызды қызмет атқаратын — торлы қүрылым дамып жетіледі. Ал, ү ікен ми қыртысының дамуы қүстарда, әсіресе сүтқоректілерде ♦огары деңгейге кетеріледі. Жүлын мен ми сүйықтығының айналы- мын қамтамасыз ететін жүлынның орталық езегі мен ми і арыншалары пайда болады. Жүйке талшықтары, тітіркеністердің оікізу жылдамдылығын арттыруға септігін тигізетін, миелин кабыгымен қапталады. Нейроциттер тізбегіндегі тітіркеністерді өткізу <і ігытын реттейтін нейронаралық байланыстар (синапстер) жетіле ба- ітайды. Осылардың нәтижесінде аталған жануарларда омыртқасыздарға қарағанда сезім мүшелері, әсіресе, олардың сезімтал үштары (рецепторлары) жоғары дәрежеде дамиды. ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ОРТАЛЫҚ БѲЛІМІ Үй жануарлары жүйке жүйесінің орталық бөліміне жүлын мен ми жатады. Аталған мүшелер сүр және ақ заттардан түзілген. Сүр затты кызметіне байланысты топтаса орналасқан нейроцит денелері мен олардың миелинсіз өсінділері қүрайды. Омыртқалы жануарларда сүр іат негізінен жүльш өзегі мен ми қарыншалары маңында, тереңде ор- наласады. Жүлындагы сүр зат негізінен орталық жүлын өзегіи біртүтас қоршай орналасады. Ал, мида ол қызметіне байланысты топ- тасқан нейроциттерден (нейрондардан) түзілген көптеген сүр зат аралшықтарынан қүралган. Оларда жүйке ядролары болады. Бүл сүр зат ядролары бір-бірінен ақ затпен бөлінеді. Мидағы жүйке ядролар қызметі жагынан үлкен ми қыртысына тікелей багынышты және оныц астында жатады. Сондықтан, мидағы барлық жүйке ядроларыныц жиынтыгы — қыртысастылық ядролар немесе мидын қыртысастылық сүр заты деп аталады. Жогары сатыдағы сүтқоректілердің ми қүрылысындагы бір ерек- шелік — олардагы үлкен ми қыртысы мен мишық қыртысының жақсм жетілуі. Бүл қыртыстар біртүтас сүр заттан түзіліп аталған ми бөліктерінің шеткі сыртқы жағында орын тебеді. Жүлын мен мидың қүрамындағы ақ зат — миелинді жүйке тал- шықтарынан қүралған. Ақ зат негізінен тітіркеністер өткізу қызметін атқарады. Сонымен қатар, маңызды қызмет атқаратын торлы қурылым (ре- тикулды формация) болады. Бүл қүрылым мөлшері мен пішіні әр түрлі нейроциттер мен жүйке талшықтары торынан түзілген. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|