Жетписбаев батыр адамович
§. 3. Шыңғыс хан жəне Алтын Орда заманы
жүктеу/скачать 0.87 Mb. Pdf көрінісі
|
| §. 3. Шыңғыс хан жəне Алтын Орда заманы
Мемлекет жəне құқық туралы Евразия көшпелілерінің түсініктеріне іргелі өзгерістерді Шыңғыс хан заманы енгізді. Бірақ зерттеушілер Шыңғыс ханның көшпелілерге енгізген тəртібі өзіне дейінгі дəстүрге сүйеніп жасалғанын ескертеді: “Таким образом очевидно, что Чингис-хан собрал все имеющиеся да него изустные законы, и этот то законодательный акт и составил “Великую Ясу” (23, с. 60). Шыңғыс ханның “Яса”, немесе “Жасақ” заңдарының мəтіні толықтай жиналған жоқ, дегенмен Джувейни, Макризи, Хондемир сияқты араб-парсы тарихшыларынан бірсыпыра деректерді кездестіреміз. Ата-Мелик Джувейни “мұңғыл-татарда өзінде жазу-сызу болмағандықтан, балалар сауаттылыққа үйренсін деп Шыңғыс ұйғырдың ұстаздарын келтірді” дейді. Сонымен бірге “Жасақ” бойынша: “Мемлекет басының əр түрлі жарлықтары хатқа түсірілсін жəне əр түрлі құрылтай кезінде басшылыққа алынсын (əсіресе бір жорық жасарда, көрші елдерді бағындырады” делінеді. “Жасақ” барлық діндерді қатар ұстауды талап етеді. Себебі Джувейнидің жазуына қарағанда “өздері ешқандай да бір дінге сенім білдірмейді” (67, б.63-64). Мемлекеттік құрылысты нығайту үшін Шыңғыс хан түрік дəуірінен қалған əскери-əкімшілік жүйе “ондықты” пайдаланды. Ол үшін əр он адамның ішінен басшы сайлатып, оны жүздің ішіне, жүзді мыңның ішіне мықтап енгізді. Он мыңдықты түркі дəстүрімен “түмен” атады. Əр адам өз ондығына жауап беретін қылды, олардың ішінен бір адам қашса, қылмыс істесе қалған тоғызы жауап беретін қылды. Ұлы империяның бір шеті мен екінші шетін байланыстыратын сауда жəне керуен жолдарын, хат-хабар қызметін реттеді. Ұзын жолдардың бойына жəмші ашып, ол жерде жолаушы дем алып, ат ауыстыратын, ас-уақыт ішіп алатын мүмкіндік жасады. Осындай шаралардың арқасында мемлекеттік билік күшейіп, жергілікті келте билеушілердің мен-мендігі тиылды. Кең байтақ империя ішінде бейбіт тəртіп қалыптасты. “Жасақ” өзіне дейінгі рулық- көсемдік билік жүйесіне аса күшті соққы берді. “Шыңғыс өзінің жарлықтарымен Жасақ деп аталатын кітап қалдырды, - деп жазады араб саяхатшысы Ибн Баттута 1350-шы жалдары. –Кімде-кім “Жасақтың” ережесін қолдамаса, орындамаса орнынан алынады. Жасақтың талабы бойынша, олар жылына бір рет жиналады, оны той немесе мереке деп атайды. Жер шарының əр қиырынан Шыңғыстың тұқымдары, əмірлері, қатындары мен əскер басылары бас қосады. Егер сұлтан Шыңғыстың ережелерін бұзса, басқалары орнынан тұрып: “Сен осы тəртіпті бұздың, мынаны былай істедің, сол себептен сені орныңнан аламыз, тайдырамыз биліктен” деп оны қолынан ұстап тақтан түсіреді де, Шыңғыстың тұқымынан өзге адамды отырғызады. Ал белгілі əмірлердің бірі ережені бұзса қылмысына қарай сол елдің өз ішінде жазасын береді. Сұлтан Тармашырын бұл Жасақты өз елінде жойған еді. Ел бір жағынан соған, бір жағынан Тармашырынның шығыс аймаққа (Жетісу) келмегеніне өкпелі еді. Сол себептен төртінші жыл дегенде Алмалық қаласында Бұзан оғланды ақ кигізге салып хан көтеріп, Тармашырынды биліктен аластады. Бұзан оғлан қалың əскермен Самарқанд пен Бұқараға келіп өз иеліктерін түгендеп, Тармашырынды өлтірді” ( 35, с.86-90). Шыңғыс заманында елдің тəртібін қатаң ұстайтын жаугершілік заңдар күшейіп, жау əскерінен қорқу, қашу үлкен қылмыс саналатын, сүйекке таңба деп есептелінетін еді. Оның бір жарқын мысалын Жошының өмірбаянынан кездестіреміз. 1216 жылы меркіт пен найман елдерін қуа келген Жошы Ырғыз-Торғай даласында Хорезм шах əскерлерімен жолықты. “Құпия шежіре” баяндайды: “Жошы хан Сұлтан Мұхаммедтің қуып жететінін көріп, бектерімен ақылдасты. Олар: “Шыңғыс хан бізді Сұлтан Мұхаммедпен соғысуға жіберген жоқ, шап деген елін шаптық. Жау көп, біз азбыз, сондықтан біз жүре берейік, егер бізді қуып, азғана əскер жетсе, онымен соғысайық” деді. Сонда Жошы тұрып “Ертең елге барғанда əкеме, ағаларыма не айтамын? Алыстан жауды көріп қаштық деймін бе?” деді де, бектерінің сөзін тыңдамай, жаумен соғысуға дайындалды. Жошы хан алдыңғы əскермен Сұлтан Мұхаммед əскеріне қарсы шабуыл жасап, тушыға дейін жетіп, Сұлтан Мұхаммедтің қалқанын үш рет шапты. Шах əскері шегінуге жақын еді…” (62). Хорезм шахтың жүрегіне мəңгі жазылмас үрей Салып кеткен соғыс осылай көзсіз ерліктің арқасында болған еді. Тəуелсіздікті аңсаған елге мемлекет құру үшін де ел намысы деп басын өлімге қиятын ерлер қажет болады. Евразия тарихына “Жошы ұлысы”, немесе Алтын Орда деген атақпен енген ұлыс та ерлік жолын түтынған азаматтардың қажыр-қайратымен құрылды. Қазақ сахарасында өмірге келген бұл ірі мемлекеттік құрылым осы кезеңде дейін қордаланған əдет- ғұрып заңдарына, одан қалды соның құнарлы бөлігі жинақталған “Жасаққа” сүйенді. Алтын Орда хандарының жанынан қара сүйек ішінен шыққан ірі жыраулар мен билерді көреміз. Олардың ішінде Əз Жəнібек ханның ақылшысы Асан қайғы, Тоқтамыспен ренжісетін Едіге би т.б. бар. Шығыс тұқымының билігі əлсіреген тұста қара сүйектен шыққан ел билеушілерінің күшейгенін Қият Мамай, Теңіз Бұқа, Исатай, Жыр Құтлы т.б. мысалынан көреміз. Осылардың ішінде қазақ əдет-ғұрып заңдарының одан əрі даму процесіне тікелей ықпал еткен Едіге би (Ел қамын жеген Едіге) бар. Едіге тек Ноғай Ордасының негізін салған ел басшысы емес, ол көшпелілердің құқықтық көзқарасын əрі қарай дамытқан заңгері. Қазақ аңыздары Едіге жас күнінде-ақ билік айта бастапты – мыс дейді. Сол биліктердің бір мысалы: “Күндердің күнінде екі кісі келе жатыр еді. Қой бағып жүрген балаларды көрді. Едіге балаларға айтты: “Өздеріңіз сəлем бермеңіз, егер сəлем берсе алыңыз. Сəлем бермейсіндер деп сөксе жауабын мен берейін” – дейді. Екі кісі келді. Балалар сəлем бермеді. Балалар неге сəлем бермедіңдер” деді. Едіге “бастан өздерің неге сəлем бермейсіңдер?” деді. Екі кісі айтты: “Біз үлкен бе, жоқ сендер үлкен бе?”. Едіге айтты: “Біз үлкен”. Екі кісі: “Сендер қалай үлкен боласыңдар ?” -деді. “Егер мен тоқсан баланың жасын санап салсам сонда біз үлкен болмаймыз ба ?” - деді Едіге. Екі кісі сөзден жығылды да “бағанағы дауымызды осыған салайық” деді. -“Ей бала, даулы болып Тоқтамыс ханға бара жатыр едік, енді дауымызды саған салғалы тұрмыз. Бітіресің бе ?”-деді. “Егер құдай аузыма салса бітіремін” деді. -Олай болса мынау – Алшын атасы Көкжалды мерген. Мен Кеңестің үлы Кенжанбаймын. Еділ мен Жайық менікі еді. Онан қашқан қоян да менікі еді. Жайықтың жағасында, Ақкөлдің сағасында жатқан ақ қоянды көрдім де, атайын деп мылтығыма кеттім. Мен мылтығымды алып келгенше Көкжалды атып алыпты. Осының төресін беріңіз” деді. “Сен қай жерден аттың?” деп Көкжалдыдан сұрады. Ол қанша жерден атқан мөлшерін көрсетті. “Егер бір төре берсем, екеуіңіз де көнесіздер бе?” деді. Екеуі де “көнеміз” деді. Баланың төресі қоянды алып бір балаға құшақтатты да Кеңестің Кенжанбайына айтты: - Балаға тигізбестен атқан жерден ат, егер балаға тигізсең – құнын бер, оқ далаға кетсе – қояннан бейдамақ бол, тигізсең – қоян сенікі болады” деді. “Бұл төреге көнбеймін. Тоқтамыс ханға барамын” деп Кенжанбай ашуланды. Қайтып келді. “Ұстат балаңа, атамын” деді. Балаға дарытпастан қоянның қалаған жерінен тигізді. Едіге: “Ендеше бұрын көрген қоян сенікі” деді. Көкжалды: “бұл төреңе көнбеймін” – деп ашуланады. Екеуі Тоқтамыс ханға барысты. Хан алдында Кенжанбай: “бір төре болып еді” деді. Тоқтамыс хан “қандай төре” деп сұрады. Кенжанбай баланың берген төресін айтты. Сонда Тоқтамыс хан: “Сол баланың төресі – төре, біз ондай төре алмаспыз да” – деді (24, б.751-753). Едіге бидің мемлекет қайраткері ретінде қызметі осы билігінен кейін басталады. Қазақ заманында Едіге айтқан билік шешімдер үлгі (прецедент) ретінде қолданылғаны қазақтың ауыз əдебиетінен белгілі. |