Жетписбаев батыр адамович
§ 1. Алаша хан мен Уыз хан заманы
жүктеу/скачать 0.87 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 1. Алаша хан мен Уыз хан заманы
Қазақ əдет-ғұрып заңдарының жалпы мазмұнынан көне дəуірлердің елесі атой береді. Ережелердің көпшілігі Алаша хан, Уыз хан сияқты ертедегідей алыс заманның көш басшыларының соңынан ел боламыз, жұрт боламыз деп еріп келе жатқан батыр жауынгерлер сияқты. Кейде бір ережелерден салтанатты көшті, мұнарланған қаланы, салиқалы ақсақалды көргендей боласың, мүмкін Жошы хан мен Əз Жəнібек ханның, Орыс ханның замандары болар. Кейбір ережелер Қасым ханның дəуірінде əдет-ғұрып заңдарының қатарына енген болар, ал Есім хан қай ережелерде жүр екен? “Жеті жарғы” – тек заң ережелері ғана емес, мемлекеттік құрылыс жəне билік нышаны. Қай жағынан келсек те “Жеті жарғы” күрделі ұғым. Оны дұрыс жəне терең түсіну үшін тарихи зерттеулер қажеттілігі анық. “Жеті жарғының” тамыры ғасырлардың қойнауына бастайды. Қазақтың əдет-ғұрып заңдарының тамаша зерттеушісінің бірі А.Леонтьев осы мəселені əдемі айта білді: “Обычное право киргиз (казахов – Ж.А.) живет в памяти народа, выраженное в многочисленных юридических пословицах, которые поражают исследователя своим обилием. Происхождение этих пословиц приписывается обыкновенно или хану Тявке, или какому либо другому хану или бию, выдающемуся по своей мудрости и справедливости. Но конечно – многие из них очень древнего происхождения и составлялись значительно ранее Тявки” (53, с. 115-116). Евразия көшпелілерінің мемлекеттілігі көп мың жылдық тарихында талай рет өрлеу, талай рет құлдырау дəуірін бастан кешірді. Тарихи уақытты қабылдау циклдік жүйеге құрылғандықтан белгілі бір уақытты көшпелілер белгілі бір адаммен байланыстырады. Мəселен, көне заман – Алаша хан, сақ-ғұн кезеңіндегі тарихи оқиғалар – Уыз ханмен, Орта ғасырлар Жошы, Əз жəнібек, Асан қайғы, Едіге аттарымен, бертінгі уақыт Қасым хан, Есім хан, Тəуке ханмен тікелей байланысты жүйеленеді. Түп-тамыры көне дəуірге бастайтын қазақ мемлекеттік құрылысы да, заңдары да ХҮІІІ ғ. Тəуке хан атымен байланыстырылатыны сол себепті. М.-Ж.Көпейұлының жазуы бойынша қазақтың ең алғашқы ұлыс құрған, заң түзеген уақыты Алаша хан заманы: “Алаш – деген атты ұранға қойып, жауға шапқанда “Алаш-Алаш” деп шабыңдар, “Алаш” демегенді əкең де болса ұрып жыға беріңдер” деп бата қылысыпты. “Кеше Алаш-Алаш болғанда, Алаша хан болғанда, үйіміз ағаш болғанда, ұранымыз “Алаш” болғанда, үш жүздің баласы қазақ емес пе едік” деп айтылған сөз содан қалған” (45, б. 6). Шежіре мəтініндегі “бата қылысу”, айтылған “сөз” т.б. ұғымдар Алаш құрамына енген тайпалардың өз ара келісімі, ортақ билігі, ережесі болғанына айғақ. Бұл заман қаншама көне болғанымен қазақ жадында қанатты сөздер, ауыз екі билік үлгілері арқылы жақсы сақталған. Алаш заманы біздің шамалауымызша неолит-энеолит дəуірелеріне сəкес келеді. Хронологиялық межеге салсақ бұл б.э.д. V-ІІІ мыңжылдықтар, ұлы Евразиялық далалық кеңістікте жылқыны қолға үйретіп, бақташы тайпалардың тарих сахнасына шыға бастаған уақыты. Шежіреде “Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы бидің”, Қотан, Қоғам, Қобан сияқты аңыздарда кездесетін мифтік тұлғалардың аталуы осы уақыт межесін көрсетеді. Шежіредегі “ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен ел болуды, жұрт болуды ойлаңдар”, “күндердің күнінде осы бала хан болады, сендер қараша боласыңдар. Хан əділ болса, қарашасы табанды болса, қара жерден кеме жүргізеді”, “үйқыны бұзып жылқы алды, күймені бұзып қыз алды” т.б. нақыл сөздер биліктің жаңа қалыптаса бастағанын, алғашқы дəуірдегі хаостың орнына мемлекет билігі, құқық туралы түсініктердің беки бастағанын тұспалдайды. Қазақ ұғымында елдік дəстүрлердің, əдет-ғұрыптың, адам сүйгіштік пен қайырымдылықтың үлгісі Алашамен байланысты қалыптасқан. Соның ішінде қазақи салттың өзегі “қонақасы” дəстүрі де бар. Қазақ түсінігі бойынша əрбір жолаушы адам “құдайы қонақ”. Оның ас-суын беріп, қондырып, мұқтажын ашу міндет. Ертерек уақытта жолаушы қонақасы жемесе сол елдің биіне барып, арыз айтып, кінəлілердан “ат-тон” айып алатын дəстүр болған. Осы қонақасы “Алаштан қалған бөлінбеген енші” деген ұғымға негізделеді. Л.Ф.Баллюзек (1871 ж.) (Сейдалин деректерінің негізінде) қазақ дəстүрінің қайнар көзін былай баяндайды: “Первый казахский родоначальник Алаш, по старости своих лет, отложив часть имевшегося у него скота себе, остальное разделил между тремя сыновьями, от которых происходят ныне существующие три орды: большая, средняя и малая, назвал доставшуюся каждому из них долю инчою (енші – Ж.А.) т.е. неотъемлемою и неприкосновенною собственностью каждого из них… - Но прибавил он потом, - так как по условиям вашей кочевой жизни, по роду занятия вашего скотоводством и по отчужденности вашей от оседлой жизни с ее торговлею и базаром …то вам вечный завет: не берите при взаимном посещении вашем друг друга платы за съестные припасы, будьте друг к другу постоянно как бы приглашенными в гости, пользуйтесь таким образом друг к другу правом конак-асы …- на что примите от меня еще оставшуюся у меня четвертую долю имущества и считайте ее уже не исключительно которого-либо из вас собственностью, а общим достоянием и как бы неразделенною между вами на веки веков инчою (Алаштан қалған бөлінбеген енші – Ж.А.)… Другое, не менее конак-асы завещанное постомству мудрым Алашем добро – это – жылу, т.е. вспомошествование погоревшим, или разоренным от неприятельского набега, или пострадавшим от суровой зимы родовичам” (13, с.156-157). Біздің пікірімізше бұл баяндалған əдет-ғұрып ережелері қазақ қоғамындағы ең түпкілікті қасиеттер болып табылады. Қазақ қоғамының өзегі рулық қатынастар, туысқанға көмек-міндетті парыз. Жоғарыда көрсетілген “қонақасы”, “ортақ енші”, “жылу” сияқты қайырымдылық нормаларынан бас тартқан адам өзіне бүкіл руды, қоғамды қарсы қойып алады. Мұның бəрі келіп не айып төлеуге, немесе одан да ауыр жаза саналатын өз руластары мен бөгде елдің алдында жексұрын атанмға, тіпті қоғамдық жиын-тойлардан шеттетуге алып келеді. Осы субстраттық дəстүрлер мен құндылықтар беки бастаған уақыт - Алаша хан заманы, қазақ шежіресінде мығым орын алатыны осы себептен. “Қазақтың басын құрап, біріктіріп, орын тептірген-Алаша хан. Сонан бері “Алаш” ұранды қазақбайдың баласы жанжал, ұрыс-төбелес болса, “Алаш-Алаш” деп айғай салса естіген қазақта ес қалмайды” (45, б.7). Қазақ шежіресі сақ, ғұн, ашина-түркілері өз ара жалғасқан көне заманның қараңғы бір кезеңін Уыз ханмен байланыстырады. Рашид ад-Диннің “Жамиғ ат-тауарих” Əбілғазы бахадүр ханның “Түрік шежіресіне”, “Оғыз наме” дастанына қарасақ бұл заман Евразияның ұлы даласында көшпелілердің империя құрған, төрт құбылаға тұтас билігі жүрген, əлем халықтарын тізе бүкітірген өктем шағына ұқсайды. Империялық биліктің қайнар көзі қазақ сахарасын мекендеген көшпелілер дүниетанымы. Əбілғазының айтуы бойынша Уыз ханның əкесі Қара хан, оның атасы Моңғол хан, арғы атасы-Түрік, арғы бабасы-Алаша хан. Шежіреге қарағанда ықылым заманнан бері бұл патшалық əулет жазда қазақ сахарасын мекендейді: “Моңғол хан көп жылдар патшалық құрды, төрт ұлы бар еді. Үлкені – Қара хан, екіншісі - Өз хан, үшіншісі – Көз хан, төртіншісі – Көр хан. Моңғол хан бұл дүниеден өтерінде орнына балаларының үлкені Қара ханды қойып кетті – дейді ұлы шежіреші. Қара хан əкесінен кейін бүкіл елге патшалық құрды. Жазды күні ол Ер тақ жəне Кер тақ деген тауларды жайлар еді, кəзіргі күні бұл таулар Ұлы тау жəне Кіші тау аталады. Ал қыс түскенде Қарақұмды жəне Сыр өзенінің жағасын қыстар еді” (7). Осы Қара ханнан əлемге атағы жайылған Уыз хан өмірге келеді, оның шежіресін қазақ тарихының терең білгірі, ғұлама М.-Ж.Көпейұлы тамылжыта баяндайды. Уыз ханның тарихы-көшпелілердің империялық дəуірге аяқ басқан уақыты: “Əуел баста Нұқ пайғамбардан тарап бөлінгенде Жаппас (Яфет-Ж.А.) деген баласынан Түрік, одан Түтік, одан Қой, одан Еділше, одан Алаша, одан Моңғол мен Татар. Моңғолдан Қара хан, одан Уыз хан. Осы Уыз ханнан өрбіп, өнген нəсілден тарадық. Киіз үй сол Уыз ханның жасатқан үйі. Киіз туырлықты қазақ, уыз үйлі атанғаны содан” – деп жазады М.-Ж.Көпейұлы (45, б.12). Қазақ шежіресі “Уыз өскен соң ұлығ патша болып, дүние жүзіне əмірі жүріп, көп уəлəйаттарды алып, қанша жұртты мұсылман қылды” – деп көшпелі тайпалардың империялық билік сатысына өткенін, адам баласын алға жетелейтін негізгі саяси фактор есебінде күрделі билік институттарын құрғанын мəлімдейді. Шежіредегі “мұсылмандық” - шартты ұғым, тарихи мəліметтер бойынша бұл кезең көшпелілердің адамзат баласының алды болып мəжусилік қараңғылықтан “Бір Тəңірі” деп жаратушыны мойындай бастаған кезеңі. Уыз ханға байланысты тарихи аңыздардың ішінде ерекше назар аударатыны қазақтың “тоғыз” аталатын салтына қатысты деректер: “Киіз үйді осы Уыз жасатып, ызуынан шығарып, соның хақында үлкен той жасап, тоғыз жүз жылқы, тоқсан мың қой сойғызды. Былғарыдан тоқсан тоғыз саба тіктіріп, тоқсанына қымыз, тоғызына шарап толтырып, барлық нөкерлерін шақырып сол киіз үйді тігіп қойған. Сол үшін атамыз Уыз екені анық аталады. Уыз арғы бабам Түріктен өзіме шейін жүктеу/скачать 0.87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|