Кенжебаева Т. Ж. ТӘуелсіздік кезеңдегі қазақ Әдебиеттану ғылымының даму бағыттары
ІІ ҚАЗІРГІ ӘДЕБИ ҮДЕРІС ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ
жүктеу/скачать 150.08 Kb.
|
| ІІ ҚАЗІРГІ ӘДЕБИ ҮДЕРІС ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ
2. 1. Қазақ әдебиеттану ғылымы: тарих пен таным Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымы тамырын тереңге жайған, сала-сала бұтақтары тарамдалған алып бәйтерек іспетті. Әдебиеттің тарихы, сыны, теориясы әрқайсысы өз алдына дамып, бағытын айқындап, жетілу үстінде. Сол сияқты бүгінде жалпы әдебиеттану ғылымының аясында әрқайсысы өз алдына жеке-жеке сала ретінде қалыптасып, дамып жатқан Абайтану, Әуезовтану, Сәкентану, Мағжантану, Шәкәрімтану, Жүсіпбектану, Бейімбеттану т.б. ілімдер де жаңа зерттеу, соны еңбектермен толығуда. Әсіресе, бүгінгі Абайтану мен Әуезовтану ілімдерінің ахуалынан-ақ қазақ әдебиеттану ғылымының өсу өрісін аңғаруға болады. Елуінші жылдары «Абайдың ақындық мектебі бар» деген әдебиетшілердің басы үлкен дауға қалып, қуғынға ұшыраса, кейін Абайтану әдебиеттанудың ішіндегі іргелі салаға айналып, жоғарғы, орта мектептерде жеке пән ретінде оқытылатын болды [17,41] 1995 жылы Абайдың туғанына 150 жыл толуы ЮНЕСКО-ның шешімімен әлемдік деңгейде аталып өтті. Осы айтулы оқиғаға байланысты «Абай» (1995), «Абай елі» (1995) энциклопедияларымен қатар көптеген зерттеу мақалалары, кітаптар жарық көрді. Тәуелсіздік тұсындағы Абайтануға жаңаша ғылыми сипат берген «Абай және қазіргі заман» (Өмірі мен әдеби мұраларының жаңа қырлары. 1994), «Абайды оқы, таңырқа...» (1993), «Абайдың ақын шәкірттері» (1993), З.Ахметовтың «Абайдың ақындық әлемі» (1995), Т.Әлімқұловтың «Жұмбақ жан» (1993), Т.Жұртбайдың «Күйесің, жүрек... сүйесің!..» (Абайдың жан бостандығы... немесе рухани тәуелсіздік. 2001), А.Машановтың «Әл-Фараби және Абай» (1994), М.Мырзахметұлының «Абай және Шығыс» (1994), «Абайдың адамгершілік мұраттары» (1993), «Абайтану тағлымы» (1993), «Әуезов және Абай» (1997), Қ.Өмірәлиевтің «Абай афоризмі» (1993), Р.Сыздықованың «Абайдың сөз өрнегі» (1995), Ж.Ысмағұловтың «Абай: ақындық тағлымы» (1994), А.Көбесовтің «Абайтану дәрістері» (2000), Б.Байғалиевтің «Абай өмірбаяны архив деректерінде» (2000), т.б. монографиялық зерттеу еңбектері соңғы жылдардағы қазақ әдебиеттану ғылымының татымды табыстары қатарынан саналады. Абай даналығынан сусындау, оның тереңіне бойлау – ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса беретін міндет. Себебі, ұлтының тарихи дамуына, әр кезеңнің ұрпағына бағыт-бағдар беретін Абай ақиқаты – ескірмейтін ақиқат. Шындығында абайтану қазақ әдебиеттану ғылымында жеке сала болып қалыптасып, ең көп зерттелгендіктен, ұлы ақын мұрасының айтылмаған сыры, танылмаған қыры жоқ сияқты көрінуі мүмкін, алайда олай емес екен. Қайта Абай зерттелген сайын зейінді тарта түседі, танылған сайын тереңдей түседі. Т.Жұртбайдың «Күйесің, жүрек... сүйесің» (Абай «Жан бостандығы...» немесе рухани бостандық) атты еңбегі осының айғағы. Зерттеуші Абайдың өзі өмір сүрген кезеңнің саяси-әлеуметтік, қоғамдық-мәдени өміріне қатынасын, оның азаматтық ұстанымын шығармалары негізінде айқындауды көздейді. Ұлы ақынның отарлау саясатына, рухани бостандық, идеологиялық тәуелділік, дін мәселелеріне, миссионерлік әрекеттерге көзқарасын әр ойына, әр сөзінің астарына мән бере отырып зерделейді. Сондай-ақ ол Абай мұрасын әрбір өзгерген заманның ырқына ыңғайлап бұрмалап түсіндірудің «оның мұраларын түсіну тәмсілін мүлде жадағайлап жіберуі мүмкін» екендігін ескертеді [17,42] Зерттеуші Абайдың пәлсафалық толғаныстарына аса зор мән беріп, оның көне қытай, ислам, Монтень, Ницше философияларымен ой сабақтастығын саралайды. Еңбектің танымдық маңызды тұсының бірі – Абайдың миссионерлікке көзқарасы. Бартольд, Семенов-Тяньшанский, Щербина, Алекторов, Ильминский, Ядрынцев сынды ХІХ ғасырда қазақ әдебиеті мен фольклорын жинақтап, зерттеу ісіне, яғни қазақ мәдениеті аясының кеңеюіне «мол үлес қосты» деп ғылым тарихында аттары құрметпен аталатын ғалым-миссионерлердің түпкі ойларын, ұлтсыздандыру, сөйтіп барып, орыстандыру саясатын қалың қазақ арасына сыналап таратушы негізгі тұлғалар екендігін нақты деректер, жазбалар мен олардың эпистолярлық мұралары негізінде қызықты әрі дәйекті жазады. Ғалым Ж.Ысмағұловтың «Абай: ақындық тағлымы» аты зерттеуінде ақын мұрасын тың көзқараспен барлап, жаңа қырынан тануға, бұрын көлегейленіп келген соны сырларын ашуға талпыныс жасайды. Еңбектің ерекшелігі - өлеңдегі әрбір сөздің астарын ашуға, әр тіркестің мәнін айқындауға, әр тармақтың бір-бірімен байланысын байыптауы. Кітаптағы негізгі желі – Абай шындығы. Оны зерттеуші «Болмыс шындығы», «Парасат шындығы», «Сезім шындығы», «Әсемдік шындығы», «Даналық шындығы» деп жеке-жеке тақырыптарға бөліп, қоғам мен табиғат құбылыстарынан, адам жанының ішкі иірімдерінен Абай таныған шындықты танытуға ден қояды. Айталық, ғалым «Болмыс шындығы» атты тарауда «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым», «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек», «Мәз болады болысың» т.б. өлеңдеріндегі ақын өмір сүрген кезеңнің әлеуметтік-қоғамдық сипатын ашып, қазақ халқының басына түскен жағдайды көрсетеді. Зерттеуші Абай өлеңдерінің түпкі мәніне, сөз астарында жататын мағынасына үңіледі. Сондай-ақ Абай өлеңдерін талдағанда зерттеуші оған дейін жасаған ақын-жыраулардың қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді арқау еткен шығармаларымен салыстыра талдап, осы тақырыптағы Абай сонылығының мәнін ашады. Адамгершілік мораль мен парасатқа жетелейтін өлеңдерін «Парасат шындығы» тарауында «Балам закон білді деп» қуанып отырған ата-анаға баласының шариғаттан шала болып қалмауын ескертеді. Бұл жерде де терең мағына жатыр Ақын оқыған баланың тек дін жолынан ғана кемшін қалу қаупін айтып отыр ма, әлде бүкіл ата дәстүрінен, ұлттық сана-сезімнен, ана тілінен қол үзіп, солардан жатырқап кетпеуін ескертіп отыр ма – оған ой көзімен үңіліңкірей қарау керек»,- деп ғалым бүгінгі заманда ұрпақ тәрбиесінің өзекті мәселелерін Абай ұлағатымен ұштастырады Кітаптағы «Сезім шындығы» атты тарауда ақынның лирикалық өлеңдеріндегі қазақ әдебиетінде Абайдың өзі ғана бейнелей алған сезім көріністерін әр сөзіне мән бере отырып талдаса, «Әсемдік шындығында» саз өнеріндегі Абай тағылымына ден қояды. Автор «Даналық тағылымында» ақынның адам мен табиғат, өмір мен өлім жайлы терең толғаныстарын дарынды суреткерлігімен ұштастырады. Абайдың шығыс мәдениетіне қатысын зерттеп, танып-білу бағытында жүргізіле бастаған ғылыми жұмыстар БК(б)П ОК 1949 жылы тарихи мұраларды зерттеуге байланысты қаулыларынан кейін мүлде тоқтап қалды. Абай шығармашылығының тарихи тамырын тану соңғы кезге дейін Абайдың нәр алған үш бұлағы туралы М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Бөкейхановтың ғасыр басында жазып қалдырған ойларын ескерместен, жалпылама тұрғыда сөз болса да тереңдей зерттелмей келді. Ал кейінгі жылдары, әсіресе тәуелсіздік алып, қазақ ұлттық мәдениетінің тамырын көне шығыс мәдениетімен, түркі өркениетімен байланыстыру белең алған сәтте, Абай мұрасын шығыс әдебиетімен байланыста зерттеу өзекті мәселе қатарына шықты. Осы бағытта 1994 жылы М.Мырзахметовтың «Абай және шығыс», А.Машановтың «Әл-Фараби және Абай» атты еңбектері жарық көрді. Аталған еңбектің алғашқысында Абайдың шығыс әлеміне қарым-қатынасын, белгілі бір ғылыми жүйеге түсіре отырып, жаңа таным тұрғысынан қайта қарастырады. Абай лирикасындағы, әсіресе, махаббат лирикасындағы шығыстық сарындар, өлең құрылысындағы шығыстық белгілер, Абай дамытқан назирагөйлік дәстүр, Абай-Низами, Абай-Әл-Фараби мұралары арасындағы үндестік сараланады. Сондай-ақ Абайдың имандылыққа, мораль философиясына қатысы сөз болса, екінші зерттеуде Абай мұрасы, әсіресе, философиялық ойының қалыптасуындағы ұлы ұстаздың ықпалы, Абай мен Әл-Фарабидің арасындағы рухани сабақтастық мәселесі жан-жақты талданады [18,43]. «Абайтану тарихы» атты М.Мырзахметовтың оқу құралында ұлы Абай мұрасы, оның зерттелуі туралы жазылған құнды деректер мен мұрағат қазыналары егжей-тегжейлі екшеліп, Абайтану тарихының қалыптасуын кезең-кезеңге бөліп қарастырылады. Енбекте абайтанудың жүз жылдық тарихы, яғни Абайдың 1889 жылы жарық көрген «Семей уезі Шыңғыс елінің қазағы Ибраһим Құнанбаевтың Бақанас өзенінде Көпбейіт деген жерге қонып жатқандағы түрі» («Жаз») және «1888 жылғы май айында Ақшатау деген жерде Семей облысы мен Жетісу облысының төтенше съезі болғанда бір уездің ел билеушісінің түрі» («Болыс болдым мінеки») атты өлеңдеріне Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің «Дала уалаяты газетіндегі» (1989 ж.) білдірген сыни пікірінен басталып, Кәкітай, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров сияқты Абай мұрасын насихаттаушылар еңбегімен жалғасады және ақын мұрасына қатысты ХХ ғасырдың соңындағы ірі-ірі монографиялық еңбектерді (З.Ахметов «Абай и Лермонтов», С.Құспанов «Переводы Абая», Ә.Жиреншин «Абай және орыстың революционер-демократтары», М.Мырзахметов «Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары»т.б.) зерделеумен аяқталады. Атаған еңбектерде Абайдың мұраларына бүгінгі тәуелсіз сана, еркін ой тұрғысынан тұжырым жасалып, әлемдік әдебиеттің контекстінде зерттеушілік байқалады. ХХ ғасырдың басында Алаш ардақтылары бастау салған Абайтану саласы ХХІ ғасырдың басында осындай құнды зерттеулермен толықты. Осының өзі Абай мұраларының қай кезеңде болса да өзектілігін жоғалтпайтын өміршеңдігін айқындайды. Тәуелсіздік жылдары әдебиеттану ғылымындағы орталық мәселелердің бірі – Әуезов шығармашылығы зор қызығушылық тудырды. Әуезовтану ілімінің кең құлашты дамуына 1997 жылы М.Әуезовтың жүз жылдық мерейтойы ЮНЕСКО-ның шешімімен халықаралық көлемде өткізілуі де әсер етті. Бұл айтулы оқиға қарсаңында баспасөз бетінде көптеген материалдар жарияланып, ондаған зерттеу еңбектері, естелік-эсселер жарық көрді. 1997 жылдың аясында ғана М.Әуезовтың өмірі әдеби-ғылыми мұрасына қатысты оннан астам кітап дүниеге келді: «Әуезовтың өмірі мен шығармашылық шежіресі», Р.Бердібай «Мұхтар шыңы», Б.Жақып «М.Әуезов - публицист», З.Қабдолов «Әуезов», Б.Құндақбаев «М.Әуезов және театр», Ә.Молдаханов «М.Әуезов - фольклортанушы», «Мұхтар мұрасы» (ғылыми мақалалар мен зерттеулер), Р.Нұрғали «Әуезов және алаш», «Әуезов және Архив» (құр. З.Ижанова), «Әуезов әлемі» (құр. Ж.Аупбаев), К.Сыздықов «Мұхтартанудың беймәлім беттері: М.Әуезовтың ғылыми-сын зерттеу еңбектері» т.б. Бұған қоса Б.Майтановтың «Әуезов - суреткер» (1996), А.Тайжанұлы «Мұхтар Әуезов – ойшыл, ғалым, ұстаз», Ж.Дәдебаевтың «М.Әуезов» (1991), «Әуезов шығармаларындағы этномәдени дәстүрлер» (2004), т.б. Оның үстіне Әуезов оқулары, М.Әуезов және әлем әдебиеті сияқты халықаралық ғылыми-теориялық конференциялар да Мұхтартанудың биік белестерге көтерілуін қамтамасыз етті. Онда М.Әуезовтің қазақ әдебиетіне енгізген жаңалығы, М.Әуезовтен таралған дәстүр, М.Әуезовтің эстетикалық танымы мен суреткерлік шеберлігі, зерттеушілік қарымы мен ұстаздық ұлағаты қамтылады [18,44]. Соңғы он бес жылдың өзінде М.Әуезовтың шығармашылық мұрасы жайлы ондаған диссертациялық жұмыстар жазылды. Айталық, Т.Әкімов «Өскен өркен» романының творчестволық тарихы» (1992), А.Зекенова «М.Әуезовтың драмалық шығармалары тілі лексикасының квантативтік-стильдік сипаты» (1992), Б.Жақыпов «М.Әуезов - публицист» (1994), А.Тайжанов «М.Әуезов шығармаларының дүниетанымдық өзектері» (1995), С.Тасымова «М.Әуезовтың әдеби-сын еңбектерінің тілі мен стилі» (1995), К.Сыздықов «М.Әуезов еңбектеріндегі әдебиеттану мәселелері» (1997), Т.Жолдасова «М.Әуезовтың «Абай жолы» роман-эпопеясындағы Құнанбай бейнесі» (2000), Т.Жұртбай «М.О.Әуезовтың шығармашылық өмірі мен көркемдік әлемі» (2000), Р.Мұхажанова «М.О.Әуезов өмірі мен шығармашылығының Семей кезеңі» (2003), Л.Серғазы «М.Әуезовтың «Хан Кене» трагедиясының тарихилығы» (2004), А.Болсынбаева «М.Әуезовтың «Қараш-Қараш оқиғасы» повесі: шығармашылық тарихы мен текстологиясы» (2004), т.б. деген тақырыптарда диссертациялық жұмыстар қорғалды[20,81]. М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғалымдары «Мұхтар мұрасы – Наследие Мухтара» (1997) атты ұжымдық ғылыми жинақ дайындап шығарды. Мұнда ұлы суреткердің шығармашылық әлемі әр түрлі қырынан талданады. Абай және Әуезов (З.Ахметов), Мағжан және Мұхтар (Ш.Елеукенов), Әуезов қазақ әдебетінің тарихын зерттеуші (С.Қирабаев), Әуезов қазақ халқының ауыз әдебетін зерттеуші (Р.Бердібаев), Әуезов шығармаларының тілі (М.Серғалиев, Е.Жанпейісов), Әуезов шығармаларының ұлттық бедері (Ж.Ысмағұлов), Әуезов шығармаларындағы табиғат кестелері (Қ.Жүсіпов), Әуезов шығармаларының жанрлық ерекшеліктері (З.Бисенғали, Г.Елеукенова), Әуезов және ұлттық өнер (Б.Құндықбаева, Б.Нөгербек, М.Ордалиева, Р.Ерғалиева, т.б.) сияқты өзекті тақырыптар төңірегінде зерттеу мақалалары жазылды. Мұхтар мұрасын ұлықтауда «М.Әуезов үйі» ғылыми-мәдени орталығының еңбегі зор. Осы ұжым қызметкерлерінің әзірлеуімен «М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық шежіресі», «Мұхтар Әуезов туралы естеліктер», «Мұхтар Әуезов әлемі» кітаптары жарық көрді. Әсіресе көңіл аудартатыны - «М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық шежіресі» кітабының жазушының өз жазғандарын және мұрағаттық әдеби материалдардан алынған деректерге құрылып, соны сипатта жазылғандығы. Бұл еңбекте М.Әуезовтың өмір жолына, саяси қызметіне шығармашылық лабороториясына қатысты ресми, мұрағаттық деректер алғаш рет ғылыми айналымға түсіп оқырманға ұсынылады. Сонымен қатар қаламгердің шығармашылығы туралы кезінде әдеби сын білдірген әр түрлі пікірлердің, зерттеулердің түйінді тұстарының беріліп отыруы, замандастарының естеліктерінен үзінділердің келтірілуі еңбектің ғылыми деректілігін, публицистикалық сипатын арттыра түскен. «Әуезов туралы естеліктер», «Әуезов әлемі» атты жинақтарда жазушы туралы естеліктер мен зерттеулер топтастырылған. Жазушымен араласып, ұстаздығын көрген тұстастары мен рухани інілері суреткерге деген сағыныш сезімдерін жүрекжарды лебіздері білдіреді [19,45]. Ірі әуезовтанушы ғалым З.Қабдоловтың «Әуезов» (1997), «Менің Әуезовым» (1997) атты еңбектері мұхтартануда алатын орны ерекше. Әсіресе, роман-эссе түрінде жазылған соңғысында ұлы жазушының әрбір сөзіне, іс-әрекетіне, шығармасына ойлы көз жіберіп, сыр толғайды. «Абай жолының» қазақ әдебиетіндегі маңызына терең тоқталады. Абай мен Әуезов тақырыбында толассыз еңбек еткен академик З.Ахметовтың бұл бағытта «М.Әуезовтың роман-эпопеясы» (1997) атты монографиясының мәні зор. Еңбекте жазушының роман-эпопеяға қатысты шығармашылық ізденісі, тақырыпқа келу жолы, «Абай жолының» көркемдік-идеялық келбеті кеңінен сөз болады. Бұл мақсатта тарихи шындықтың көркемдік шындыққа айналуы, тарихи тұлғаның көркем бейнеде сомдалуы, халық өкілдерінің көрінуі, көркемдік қиял мен тарихи шындықтың арақатынасы, жазушы шеберлігі жан-жақты сөз болады. Ғалым «Абай жолы» романының поэтикасы жайлы аса құнды пікірлер білдіреді[20,83]. Әуезов пен алаш, Әуезов пен алаш зиялылары тақырыбын оның драмалық шығармаларының негізінде академик Р.Нұрғали «Әуезов және алаш» (1997) атты зерттеуінде кеңінен сөз етеді. Ғалым Әуезовты ұлт-азаттық идеяны ту еткен алаш ұранды әдебиеттің көрнекті өкілі ретінде оның өмірі мен қызметіндегі, мұрасындағы бірқатар ақтаңдақтардың сырына қанықтырады. Әуезовтың көркемдік әлемін жазушының өмір жолы, әлеуметтік ортасымен, дүниетанымымен, әр драмасының шығармашылық тарихымен байланыстыра отырып ашады. Т.Жұртбайдың «Талқы» (1997), «Бесігіңді түзе» (1997) роман-зерттеулерінде М.Әуезовтың өмір жолының тайғақты тұстары деректі құжаттар негізінде қызықты әңгімеленеді. Зерттеуші мұнда жазушының өмірінің көлеңке жақтарын, яғни қудаланған, сотталған кезеңдерін тергеу материалдарына сүйене отырып, көрсетеді. Әуезов пен шығыс әдебиеті тақырыбын белгілі әдебиетші ғалым, қазақ-шығыс әдебиеті байланыстарын зерттеуші Ө.Күмісбаев назарынан тыс қалдыра алмаған. Бұл салада оның «Мұхтар Әуезов және әдебиет әлемі» (1997) атты кітабы жарық көрді. Абайдың ақындығын зерттеу барысында Әуезов те шығыстық поэзияның нәрінен сусындағандығын атап көрсетеді. Т.Әкімовтың «Даналық мәйегі» (1997) атты зерттеуінде М.Әуезовтің шығармашылық лабороториясы әңгіме болады. Жазушының оқу, шығармашылық іздену, көркемдің кемелдікке жету жолы қамтылады. Жазушының жеке кітапханасы мен мұрағатындағы жазбалары, қолжазбалары, басқа да материалдар негізінде ой толғайды. Бұл еңбектің құндылығы да осы – шығармашылық лабороториясына тереңдей ден қоюында. М.Әуезовтің абайтанушылық қызметін М.Мырзахметов «Әуезов және Абай» (1997) атты еңбегінде сөз етеді [19,46]. К.Сыздықовтың «Мұхтартанудың беймәлім беттері» (1997) атты еңдегінде ұлы жазушының публицистикалық, сыншылдық, суреткерлік ізденістері, фольклорлық және әдеби мұра жайлы зерттеулері, көркем әдебиет, әдеби процесс, туысқан халықтары әдебиеті, поэтика хақындағы пікірлері, ұстаздық, қоғамдық қызметі, жазушының мұражайында, түрлі мұрағаттарда, баспасөз беттерінде сақталған деректерге, соңғы зерттеулерге сүйене отырып, жүйелі түрде зерделеген. Бұл кітап та Әуезовтың ғалымдық қырын ұлықтауға арналған. Әуезов пен халық ауыз әдебиеті тақырыбы да ғалымдар назарынан тыс қалмайды. Бұған Ә.Молдаханованың «Мұхтар Әуезов - фольклортанушы» (1997) атты кітабы дәлел. Зерттеуші Әуезовтың фольклор мұралары үлгілерін жинау, насихаттау, жариялау, зерттеу ісіндегі еңбегіне тоқталады. Әуезов тұлғасы тек ғылыми еңбектердің ғана емес, сонымен қатар көркем шығармалардың өзегіне айналуда. Соңғы жылдары белгілі жазушы Д.Досжановтың «Мұхтар асуы» хикаяты, «Жаңғақ» әңгімесі, «Мұхтар жолы», «Алыптың азабы» ромадары дүниеге келді. Аталған еңбектердің маңыздылығы – жазушы еңбегі туралы бұрын көбіне социалистік реализм тұрғысынан берілген кейбір қасаң тұжырымдардың бүгінгі күннің жаңаша көзқарастары тұрғысынан қайта бағалануы. Олар - бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымының, оның ішінде Мұхтартану ғылымының биік өресін аңғартатын еңбектер[20,47]. Тәуелсіздік тұсында әдебиеттануда жеке қаламгерлердің шығармашылық жолы мен әдебиет тарихындағы орнын айқындау мәселелері де назардан тыс қалған жоқ. Бұл бағыттағы ізденістер қазақ әдебиетінің Сәкен, Бейімбет, Ілияс, Жүсіпбек, Мағжан сынды классиктері туралы жалғасып жатқан зерттеулерден басқа, Мұрат Мөңкеұлы (Б.Омарұлы), М.Көпеев (У.Қалижан, С.Көпеев, Г.Көпеева), С.Садуақасов (Д.Қамзабекұлы, Д.Мыңбаев), Ғ.Қарашев (С.Өзбекұлы, А.Исмаилов), Шәкәрім (Ш.Сәтбаева), Ө.Тұрманжанов (Қ.Ергөбек), Ғ.Мұстафин (М.Қараев), Т.Әлімқұлов (Т.Тоқбергенов), М.Мақатаев (Қ.Хамидуллаев, Қ.Алпысбаев), Ш.Мұртаза (Г.Мәмесейіт) туралы зерттеулермен толықты. Әдебиеттің жанрлық ізденістері мен табыстарын ғылыми қорытындылауға арналған еңбектер де аз емес. Айталық, проза саласын зерттеген Р.Бердібайдың «Тарихи роман» (1997), Т.Рахымжановтың «Романның көркемдік әлемі» (1997), С.Шарабасовтың «Қазақ әдебиетіндегі әңгіме жанры» (2001), М.Хамзиннің «Қазіргі қазақ тарихи прозасындағы өнер адамдарының бейнесі» (1993), Ж.Дәдебаев «Қазіргі қазақ әдебиеті», Қ.Әбдезұлының «Қазақ прозасы және ұлттық идея» (2005), Р.Тұрысбектің «Парыз бен парасат», «Жазушы еңбегі және шығармашылық» т.б. еңбектерді атауға болады. Аталған еңбектерді саралай келе, әсіресе, роман жанры, оның ішінде тарихи романға деген ғылыми ықыластың ерекше оянғанын байқауға болады. Қазақ әдебиетінің тарихы оның ұлттық тарихымен тығыз байланысты. Қазақ ұлтының азаттығы, басынан кешкен сан түрлі тарихи оқиғалары көркем әдебиетте көрініс тауып отырған. Осы көркем мұралардың барлығы ең алдымен, ұлттық тұтастығы мен азаттығын, ұлттық тұлғалардың елі үшін жасаған ерен еңбегін, туған ел мен туған жер туралы насихаттау, әспеттеу мақсатында жазылады. Ұлттық идеяның ең басты тірегі – азаттық. Олай болса, қазақ халқының ұлттық тәуелсіздікке қол жеткізуі осы тақырыптың көкейкестілігі мен өзектілігін айқындай түсті. Сондықтан да тәуелсіздік тұсындағы әдебиеттану ғылымы да ұлттық идея, ұлттық руханиятты ұлықтау үшін аянбай ізденді соның бір айғағы - Қ.Әбдезұлының «Қазақ прозасы және ұлттық идея» атты еңбегі. Еңбек өткен ғасырдың 60-80 жылдары дүниеге келген тарихи тақырыпты арқау еткен шығармалардағы ұлттық тақырыптың көрініс табуын саралауға арналған. Еңбекте қазақ прозасындағы өнер тақырыбын, сол өнерді дүниеге әкелген өнерпаздар мен тарихи тұлғалар тағдырын арқау еткен Д.Әбілевтің «Ақын арманы», «Арман асуында», «Баянауыл баурайында» І.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы, Ә.Әлімжановтың «Махамбеттің жебесі», «Отырардан келген сый», «Жаушы», «Ұстаздың оралуы», С.Жүнісовтің «Ақан сері», Ә.Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры», «Үркер», «Елең-алаң», М.Мағауиннің «Аласапыран», З.Ақышевтың «Жаяу Мұса», Қ.Жұмаділовтың «Дарабоз», Ш.Мұртазаның «Жұлдызды көпір», «Тамұқ», «Қыл көпір», Т.Әлімқұловтың «Сейтек сарыны», «Көк қаршыға», С.Бақбергеновтың «Қайран шешем», «Мен сені сүйемін», Ж.Молдағалиевтің «Дала қоңырауы», Х.Әдібаевтың «Отырар ойраны», Қ.Мұхамбетқалиевтің «Бас жұтқан бас», Ә.Сарайдың «Исатай мен Махамбет», І.Жақановтың «Ықылас», Н.Әбуталиевтің «Қайран Нарын» т.б. тарихи шығармаларындағы ұлттық бейне мен ұлттық мінездің, ұлттық идеянының көрінісін жан-жақты саралайды. Ұлттық өнер, ұлттық мәдениет арқылы ұлтымыздың тағдырындағы көкейкесті мәселелерді терең қамтып көрсетуге болатындығын айта келе, автор: «Қазақ қаламгерлері осынау әдеби тұлғалар арқылы қазақ тарихының тереңіне бойлады. Ұлтымыздың, халқымыздың тәуелсіздік, азаттық жолындағы сан тарапты күрес-тартысын нақты тарихи оқиғалар арнасына сыйғызуға мүмкіндік алды. Осынау тағдырымыздың сан қатпарлы , қайшылықты оқиғалардың тарихи белестердің ең маңыздылары көркемдік бағасын алды»,-дейді [20,48] Жалпы автордың мақсаты еңбекте жоғарыда аталған туындылардағы тарихи кезең шындығы мен осы кезеңдерде өмір кешкен тарихи тұлғалар тағдырының ұлттық идеяны насихаттау, оны көркемдік тұрғыдан жинақтау жолындағы мәні мен маңызын таныту болғаны зерттеудің өн бойынан аңғарылады. Ж.Дәдебаев «Қазіргі қазақ әдебиеті» атты кітабында қазақ әдебиетіндегі тарихи прозаның қол жеткізген табыстарына жан-жақты тоқталады. Тарихи деректерде, мұрағаттардағы тарихи сирек қолжазбаларда, ел аузында, халық арасында аңыз болып сақталған құнды мәліметтерге сүйене отрырып, ой толғайтын ғалымның қазақ әдебиетіндегі тарихи романдардың көремдік болмысына ден қоюы еңбектің негізгі құндылығын байқатады. Әдебиетіміздегі тарихи тақырыпты әлемдік деңгейге жеткізген атақты «Абай жолы» эпопеясының көркемдік табиғаты кейінгі қазақ прозасына әсері нақты мәтіндік мысалдармен көрсетіледі. Әуезов дәстүріне сүйенген әрі өзіндік стиль қалыптастырған қазақ қаламгерлері Д.Әбілев («Ақын арманы» романы), І.Есенберлин («Көшпенділер», «Алтын Орда» роман-трилогиялары), Ә.Әлімжанов («Ұстаздың оралуы» романы), С.Жүнісов («Ақан сері» роман-дилогиясы), Ә.Кекілбаев («Үркер» романы), М.Мағауин («Аласапыран» роман-дилогиясы), С.Сматаев («Елім-ай» романы), Ә.Сараев («Исатай мен Махамбет») т.б. тарихи шығармаларындағы суреткерлік шеберлік қырлары нақты тарихи тұлғалар тағдыры арқылы, олардың көркем келбеті арқылы көрінеді Мысалы Ә.Нұрпейісовтың «Қан мен тер» трилогиясының М.Әуезов шығармасымен сабақтастығы туралы ғалым: «Ә.Нұрпейісовтың трилогиясы М.Әуезовті тақырыптық тұрғыда жалғастыруымен бірге, суреткерлік мұрат-нысана тұрғысынан да алға дамытты. Ол М.Әуезов өз алдына мақсат етіп қойған, бірақ жүзеге асыруға үлгере алмаған тақырып пен идеяны жүзеге асырды. Халықтың стихиялық, жекелеген бұрқ етпе наразылығының терең арналы әлеуметтік күреске ұласу процессін көрсетіп берді. Бұл секілді үлкен өмір құбылыстарының тобын шығармашылықпен игеру барысында Ә.Нұрпейісов романы мен М.Әуезов шығармасы арасында кей сюжеттік жақындықтар көзге түседі. Әсіресе, «Қан мен тер» шығармасындағы Қален мен Бақтығұл арасындағы жақындықтар анық көрініс береді»,-деп салыстыра талдайды. Осы бағыттағы ұқсас желілердің, суреткерлік әдіс-тәсілдердің М.Әуезов пен кейінгі қазақ қаламгерлерінің шығармаларында да әр қырынан көрініс тапқандығына назар аударады. Кейінгі жылдары жарық көрген Қ.Мұханбетқалиевтің «Сырым батыр», Т.Рыскелдиевтің «Ұлы көш», С.Әбілқасымұлының «Оспан батыр» романдарына қатысты өз пікірін білдіре отырып, суреткерлік шеберлік, көркемдік дүниетаным жайын әр қырынан қарастырады. Ғалымның әсіресе қазақ қаламгерлерінің тарихи деректі көркемдік мақсатта қалайша пайдаланғандығы, олардың кейіпкер болмысын қай деңгейде сабақтастыратындығы туралы ой-толғамдары өзінің маңыздылығымен құнды. Жиырма бес бөлімнен тұратын көлемді еңбектің негізгі арнасы – қазақ қаламгерлерінің қазіргі қол жеткізе алған көркемдік белестерін нақты межелеу. Көрнекті қаламгер, ғалым-сыншы Ш.Елеукенов «Әдебиет және ұлт тағдыры» атты еңбегінде (Кешегі және бүгінгі роман (дағдарыс па, жаңа бет алыс па?) қазақ романының кешегі жүріп өткен жолын, бүгінгі жеткен жетістігін, көркемдік деңгейін, жанрлық құрылымын, тақырыптық-идеялық ізденістерін қарастырады. Мақалада қазақ әдебиетіндегі тұңғыш роман М.Дулатовтың «Бақытсыз Жамалынан» бастап тәуелсіздік қарсаңында жарық көрген Қ.Жұмаділовтің «Тағдыр» романына дейінгі қазақ прозасының күрделі жанры - романның жеткен көркемдік жетістіктері қамтылады[21,49]. Бұл мақала әдебиеттанудаң жаңа заманға сай жаңаша ойлаудың, жаңаша пікірлесудің басы іспетті. Автор жетпіс жыл бойы талай сөз болған әдебиетіміздегі теориялық, танымдық және эстетикалық «құндылықтарды» қайта бағалауға, бағамдауға күш салады. Көбесі сөгілмеген көп қағидаларды қайта қарау қажеттігін, жалаң сөзбен емес, қазақ әдебиетіндегі көркем шығармалардың табиғатынан таратып талдап, оқырманды эстетикалық танымның жаңа белдеріне қарай жетелейді. Бұл еңбектегі жинақталған мақалалардың басты мақсаты біреу – бүгінгі әдебиеттанудың өзіндік ұлттық әдіснамасын ажыратып, айқындау. Яғни әдебиеттанудың әдістемесіндегі ұлттық принциптерді бекіту. Ал ол принцип халқымыздың ғасырлар бойы жасап келе жатқан рухани мұраларындағы, оның ішінде көркем әдебиетіндегі дәстүрлі ұлттық құндылықтарды жарқырата көрсету дегенге саяды. Сондай-ақ, тәуелсіздіктен кейінгі кезеңде дүниеге келген әдеби зерттеулер мен еңбектерде «ұлттық идея», «ұлттық мінез», «ұлттық болмыс», «ұлттық рух» деген атаулардың жиі кездесетіндігін байқаймыз. Мысалы, әдебиеттегі ұлттық рух (Р.Нұрғали), ұлттық болмыстың жыршысы (Қ.Мұхамедханов), қазақ прозасы және ұлттық идея (Қ.Әбдезұлы), қазақ поэзиясы және ұлттық идея (А.Шәріп), аудармадағы ұлттық болмыс (К.Жакеева) т.б. Мұндай ұлттық рухтың серпілісі, ұлттық сананы насихаттау үрдісі поэзияға қатысты зерттеулерден де орын алды. Бұл бағытта З.Ахметовтың «Поэзия шыңы - даналық» (2003), Қ.Мәшһүр Жүсіптің «Өлең – сөздің патшасы» (1991), Ж.Тілеповтің «Қазақ поэзиясының тарихилығы» (1994), Б.Кәрібаеваның «Қазіргі қазақ лирикасы (жанр, стиль мәселесі)» (1993), А.Шәріптің «Қазақ поэзиясы және ұлттық идея» (2000) сияқты ізденіс-зерттеулерін атаған жөн. З.Ахметов «Поэзия шыңы - даналық» атты еңбегінде өлең сөздің теориясын, өлең тілі мен құрылысының ерекшеліктері сөз өнерінің өсу, даму кезеңдерімен, әдеби-тарихи процеспен, әсересе, Абай поэзиясымен тығыз байланыста қарастырады. Бұл еңбектің ғалымның поэзия саласындағы бұған дейінгі басқа еңбектеріне қарағанда идеялық тұрғыдан біршама өзгешелігі бар. Мұнда қазақ поэзиясының тілі, сөз бейнелілігі, өлең-өлшем өрнектері ұлттық ойлау, ұлттық идея тұрғысынан зерделеніп, жаңаша қырынан зерттеледі. Бұл бағытта А.Шәріптің де ізденісінің құндылығын айтқан абзал. Мұндай сарынның басты себебі бодандық бұғауынан босап шыққан ұлттың өзінің негізін, түп-тамырын, өз болмысын тану, болашақта бет түзер баянды бағдарын айқындау мақсатында жатса керек. Осы орайда кез келген халықтың ықылым замандардан бергі рухани тәжрибесін саралап-салмақтау үшін мол мағлұмат беретін басты байлығы – оның сөз өнері. А.Шәріп қазақ поэзиясындағы ұлттық идеяны зерделемес бұрын, «ұлттық идея» ұғымының мән-мағынасы мен ая-астарын ашып алады. Зерттеуші: «Ұлттық идея дегеніміз – этностың мезгілдік һәм мекендік факторлар арқылы айқындалатын тәжрибесі, танымы және талғамына байланысты бірте-бірте жаңғырып-жаңаланып отыратын, бірақ өзіндік ілкі белгілерін жуық арада жоғалта қоймайтын табиғи-тарихи әрі тылсымдық бітім-болмысының, сана-сезімінің, мінезі мен мәдениетінің, соған сәйкес туындайтын әлеуметтік мұрат-мүдделері мен қимыл-қозғалыстарының жалқылық та, жалпылық та мәнін жинақтаған ұйтқысы»,-дейді [21,50] Міне, зерттеушілер қазақ поэзиясынан осындай ұлттық нәр мен белгі, идея мен рух іздеуге талпынды. Автор қазақ поэзиясының әр кезеңдегі ұлттық идеяның көріну сипаттарын төмендегідей саралайды: 1. Қазақ хандығының құрылуы мен қалыптасуы тұсындағы көшпенді қоғамның мұраттары (жыраулық поэзия); 2. XVIII ғасырдағы жоңғар-қалмақ шапқыншылығы мен орыс отаршылдығы жайлаған тұста ұлттық бірігу идеясы Қазақ хандығының Ресейдің қол астына қарауына байланысты отаршылдыққа, миссионерлікке, орыстандыруға қарсы әр түрлі көзқарас-концепцияларды танытатын: а) жат жұрттық езгіге қарсы қимылға үндеу (ұлт-азаттық көтерілістер поэзиясы – Махамбет, Шәңгерей т.б.); ә) зар заман поэзиясы (Дулат, Шортанбай, Мұрат, т.б.); б) ұлттың өзін-өзі сақтау сарындары (Абай және ағартушылық бағыттағы поэзия); ХХ ғасырдың басында жетекші орынға шыға бастаған саяси күрескерлік тенденция және Алаш идеясы (Ахмет, Міржақып, Сұлтанмахмұт, Мағжан, т.б.); Кеңестік заман кезіндегі ұлттық геноцид, мәдени экспансия және ассимиляциялық саясатты жүзеге асырған тоталитарлық жүйе жағдайында таптық ұғымдардың тасасында астыртын күн кешкен этностық белгі-сипаттар (Қ.Аманжолов, Қ.Бекқожин, Ә.Тәжібаев, Ж.Молдағалиев т.б. поэзиясы); Тәуелсіз ел болған кездегі Қазақстанның жаңғырып-жаңару үстіндегі ұлттық мәдениеті саласында бейнеленетін өтпелі кезең бедері мен құндылықтары Зерттеуші кітабындағы «Өлең өнеріндегі Атамекен идеясы мен бейнесі», «Отаршылдық кезеңдегі поэзияда елдікті сақтау идеясының көрініс табуы», «ХІХ және ХХ ғасырлар тоғысындағы идеялық тенденциялар мен ұлттық поэзия» және «Ұлттық дүниетаным және поэтикалық тәжрибе» атты бөлімдерінің әрқайсысы аталуынан-ақ байқалғандай поэзиядағы ірі-ірі, қомақты мәселелерді көтеріп, нақты мысалдар мен тарихи деректер негізінде зерделенеді. Сондай-ақ кітапта бүгінгі әдебиеттануда өзекті мәселелердің бірі - поэтика мен поэзиядағы символизм, фатализм, эсхатологизм, утопия, антиутопияға қатысты теориялық мәселелер де көтеріледі. Қазіргі әдебиеттануда драматургияны тегі мен түріне жіктеп саралау қолға алынып отыр. Бұл саладағы ізденістер ғалым Р.Нұрғалидың «Драма өнері» (2001), «Арқау» (Айдын. Т.1, 1991) атты еңбектерінде кездеседі. Ғалым бұған дейінгі жазылған еңбектеріндегі ойды жинақтай келе, драманың жанрлық ерекшелігіне, түрлеріне, драмалық шығармалардағы жағдай, тартыс, қаһарман мәселелеріне тоқталып, терең де татымды ой түйеді. Академик Р.Нұрғали «Драма өнері» атты еңбегінде драма өнері саласындағы көп жылдардан бергі ізденістерін қорытындылайды. Қазақ дараматургиясын жанрлық тұрғыдан жүйелеп, эстетикалық-көркемдік ізденістерін ашады. Драманың табиғаты, жеке жанр ретінде әдебиеттің басқа да іргелі тектерінен жанрлық ерекшелігі туралы теориялық-ғылыми ой түйіндейді. Автор сюжет түзілісі, композиция, тақырып, поэтика, жалпы шығарма идеясы мен мазмұнын ашатын көркемдік құралдарды жанр тудыратын элементтер ретінде айқындай келе, драмалық шығармалардың жанрлық өзгешелігін таныту үшін «бұған драмалық эмоциялық әсер беретін формаларды да қосқан дұрыс: трагедия – қайғыртсын, комедия – күлдірсін, драма – толқытсын»,-дейді [22,51] Ғалым драманы жанрлық тұрғыдан төмендегіше топтастыраып қарастырады: «өмірге айырықша жақын түрі» - трагедияның маңызды элементтері трагедиялық тартыс пен трагедиялық характерге тоқталады. Сондай-ақ автор: «трагедиялық тартыстар мен адасулар табиғатын, эстетикалық-эмоциялық әсер ерекшелігін, сюжеттік материал мен көркемдік-композициялық құралдар жүйесін, тақырыптық-идеялық нысанын ескере отырып» қазақ трагедиясын эпикалық трагедия, тарихи трагедия, адамгершілік-тұрмыстық трагедия деп үш топқа жіктейді /24; 11/. Аталған түрлерінің әрқайсысына анықтама беріп, нақты мысалдар негізінде (М.Әуезов «Еңлік-Кебек», «Бәйбіше-тоқал», «Қарагөз», «Хан Кене», Ж.Шанин «Арқалық батыр», С.Мұқанов «Шоқан Уәлиханов», Ғ.Мүсірепов «Қозы Көрпеш-Баян сұлу») басты ерекшеліктерін сипаттайды. Жанрлық ерекшелігі ретінде комедия жанрындағы әсірелеудің маңызын, шешімінде жағымсыз кейіпкерлер соңында қателігін мойындап, жеңіліп тізе бүгіп, сөйтіп адал ниет, әділет салтанат құратындығын автор ерекше бөліп атайды. Автор комедияның сатиралық және лирикалық комедия деген екі түрін бөліп көрсетеді. Қазақ әдебиетіндегі комедиографтар ретінде сатира мен юмордың хас шеберлері Б.Майлин мен Ж.Шанинді, кейінгі толқын ішінде Қ.Мұхамеджановтардың комедиялық шығармаларын тілге тиек етеді. Драманың жанрлық ерекшелігі ретінде автор драмалық жағдай мен қаһарманға ерекше тоқталады. «Драма кейіпкері көптеген көген көздің бірі, ол ауыр күйзеліс, үлкен сынға түсіп, тіршіліктің қиын бір кезеңін басынан өткереді; сол тар жол, тайғақ кешуде не күйреп, рухани жүдеп, тозып, тоналып шығады, не жалаң аяқ жар кешіп, маңдайына тас тиіп, сонда да мойымай, басқа түскен таудай ауыртпалықты қайыспай көтеріп, арып-ашып жүріп белге көтеріледі, салқын сабыр иесі болып марқаяды»,-деп драмалық қаһарманға тән мінезді сипаттайды [23,52] Ғалым туған әдебиетініміздің материалына негізделе отырып, драманың қаһармандық драма, саяси-әлеуметтік драма, тарихи-ғұмырнамалық драма деген үш түрін көрсетіп, әрқайсысына сипаттама береді. Драма саласындағы тағы бір игі жайт – қазақ драматургтері туындыларының жеке зерттеу еңбектерінің нысанына айналып, арнайы қарастырылуы. Бұл бағытта Ж.Әбілов («Қалтай Мұхаметжановтың драматургиясы», 1995 «Қазақ комедиясының генезисі мен жанрлық негіздері», 2001), Ә.Шапауов («Драматургия мәселелері. С.Жүнісов - драматург», 2002), С.Құлбарақов («Т.Ахтанов драматургиясы», 1993) сияқты т.б. зерттеушілер ізденісін атаған жөн. Әдебиеттің теориялық мәселелеріне қатысты да бірқатар ғылыми ізденістер болды. Айталық, Б.Майтановтың «Қазақ романы және психологиялық талдау», (1996), Қ.Мәшһүр Жүсіптің «Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік» (1999), С.Мақпыровтың «Әдебиеттің тектері мен түрлері» (1994), С.Негимовтың «Ақын-жыраулар поэзиясы. Генезис. Стилистика. Поэтика» (2001), Р.Нұрғалидың «Драма өнері» атты зерттеу еңбектері түйінді ой, ғылыми маңызы, теориялық өзектілігімен бүгінгі әдебиеттанудың өрісін кеңітті. Б.Майтановтың «Қазақ романы және психологиялық талдау» атты кітабы әдебиеттану ғылымына ХІХ ғасырда енген психологизм әдісінің қазақ әдебиетіндегі көрінісін талдайды. Зерттеуші бұл әдістің қазақ әдебиетінде там-тұмдап көрінуі өте ерте заманнан бастау алатындығын айтады. Автордың: «Байқап қарасақ, қазақ фольклорында ғана емес, Орхон-Енисей жазуларынан да, ортағасырлық дәуір әдебиетінен де адам көңілі мен сезімінен хабар беретін отты жолдарды көру қиын емес. Жыраулар поэзиясы мен белгілі дәрежеде Махамбет поэзиясында романтикалық психологизм бас көтерсе, Абай поэзиясы реалистік психологизмге тұнып тұр»,-деуі осыған дәлел [24,53] Автор психологиялық талдау әдісін шығарманың көркемдігінің басты шарты санайды. «Дала уалаяты газетінде» жарық көрген «Бәти» әңгімесі мен одан кейін жарияланған «Бақытсыз Жамал» шығармасын салыстыра келе, «Бәти» әңгімесіндегі кейіпкердің әрекеті құрғақ, сезімі ешбір әсерсіз қарапайым баяндау арқылы берілгендіктен, оның ішкі жан тебіренісі көрінбеген, сол себепті бұл шығарманың көркемдік сипаты төмен деген қорытындыға келеді де: «Көркем әдебиеттің мақсаты қоғам мен адам, бұқара мен жеке адам арасындағы жанды әлеуметтік-психологиялық байланысты жалаң іс-әрекетпен олардың жан дүниесіндегі жетекші құбылыстарға мән бермей, қасаң баяндау нағыз өнер туындысына мүлдем жат нәрсе»,-дейді [24,53] Ғалым қазақ әдебиетінде психологиялық прозаның алғашқы үлгілерін жасаушы ретінде М.Әуезовты, ал кейін бұл әдістің орнығуындағы Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Б.Майлин, С.Ерубаев, С.Сейфуллиндердің еңбектерін атайды. Зерттеуші психологиялық тәсілдің аналитикалық психологизм, синтетикалық психологизм, динамикалық психологизм, типологиялық психологизм, тұйық психологизм деген түрлерін атайды. Еңбектегі «Мүсіндеу өнері», «Тарихи сана иірімдері» «Диалогтағы сезім шынайылығы», «Ішкі монолог» атты тарауларда психологиялық талдаудағы монолог пен диалогтың, пейзаж бен портреттің, баяндау мен суреттеудің роліне нақты мысалдар негізінде («Ақбілек», «Абай жолы», «Қан мен тер», «Ақ Жайық», «Тар жол, тайғақ кешу», «Тоқаш Бокин» романдары негізінде) кеңінен сарапталады. Зерттеу психологизм әдісінің – көркем бейнелеу принципі, ойлау типі, жазушы талантының белгісі, стилі екендігіне оқырманның көзін жеткізеді. Г.Піралиеваның «Ізденіс өрнектері» кітабында қазіргі қазақ прозасындағы, оның ішінде, әсіресе, соңғы жылдары жарық көрген көркем шығармалардағы психологизм, психологиялық талдау мәселелері сөз болады. Автор «көбіне Европа әдебиетінің жетістігі саналатын – ішкі монолог, психологиялық параллелизм, психологиялық пейзаж, психологиялық портрет сияқты суреттеулер ұлттық әдебиетімізде де мол» екендігін айта келе, бір өкініштісі, жетпіс жылдық құрсауда өз әдебиетіміздің түп-тамырына терең бойлап, оны сараптап, зерделеудің орнына «барлық жақсылық, барлық суретту әдіс-тәсілдері орыс әдебиеті арқасында игерілді» деген сыңаржақ пікір жетегінде болғандығына, соның салдарынан қазақ фольклорының психологиялық сипаты әлі күнге дейін зерттелмей келе жатқандығына қынжылыс білдіреді. Зерттеуші қазіргі қазақ әдебиетінің көрнекті қаламгерлері Ә.Кекілбаев, Т.Әбдіков, А.Сүлейменов, О.Бөкей, Ә.Тарази, Т.Нұрмағамбетов, С.Мұратбеков, Д.Исабеков, Б.Нұржекеев шығармаларының негізінде кейіпкер мінезін ашудағы психологизм тәсілдерін (ішкі монолог, заттық әлемді сөйлету, үнсіздік, жалғыздық, түс көру, адам бет әлпетіндегі физиологиялық құбылулар, еске алу) анықтап көрсетеді. Қазақ әдебиеттануында бұрын соңды көрсетілмеген соны тақырып – фантастикалық әдебиеттің әдеби-эстетикалық бағалануы. Қазақ фантастикалық әдебиеті өз бастауын сонау ауыз әдебиетіндегі қиял-ғажайып ертегілерден бастау алса, ол ертегілер негізінен фольклортану аясында зерттеліп, зерделеніп келді. Ал ХХ ғасырдың ортасында қалыптасқан профессионалды қазақ фантастикалық әдебиетіне қатысты әдебиеттануда бірді-екілі болмаса, оларға аса зер салынып, салмақты мән берілген жоқ. Тек кейінгі жылдары әдебиеттануда А.Мархабаевтың «Қазақ фантастикалық әдебиеті» (1998), «Қолыңды әкел, Келешек!» «Қиялгер қисындары» (2002) атты зерттеу еңбектері пайда болды. Аталған еңбектерде ғалым фантастикалық шығарманың сипатын айқындап, бұл тақырыптың қазақ әдебиетінде игерілуіне, фантаст жазушылардың образ жасау ерекшелігіне, әдеби-көркем ой мен ғылымның, суреткерлік қиял мен ғылымның арақатынасына тоқталады. [25,54] Фантастикалық әдебиеттің басқа көркем әдебиеттен ерекшелігін А.Мархабаев төмендегідей белгілерімен танытады: фантастикалық шығармада орталық бейне - ғаламшардағы түрлі құбылыстар; фантастикалық шығарманың басты міндеті – ғылымды насихаттау; фантастикалық әдебиет ғылымды туғызса, ғылым фантастиканы туғызады; - фантастикалық әдебиетте автор басты кейіпкер ретінде ғылыми-фантастикалық идеяны алады, соның төңірегінде оқиға құрып, сол арқылы ғылыми тұжырым жасайды; - бұл жанрдың тек болашақтағы адам бейнесін ғана емес, келешек ғаламшар келбетін де жасай алатын қабілеті бар; оқырман ғылыми фантастиканы оқуы үшін ғылыми жаңалықтардан хабардар болуы тиіс; қиял әдебиетінің қарапайым оқырманмен қатар, ғалымдар үшін де маңызы зор. Автор қазақ фантастикасының жай-күйіне, қалыптасуы мен бүгінгі фантаст жазушылардың шығармашылық дүниесіне, тақырыптық жүйесін (атом және термоядро тақырыбы, инженерлік фантастика тақырыбы, биологиялық, адамды емдеу тақырыбы) кеңінен тоқталады. Фантастикалық қазақ әдебиетін ғалым Шәкәрімнен бастап қарастырады: «қазақ ғылыми-фантастикалық әдебиеті дүниеге ғаламшар қамын жей келді. Ол оқырманның ғылым негізімен етене танысуына түрткі болуы тиіс. Мысалы Шәкәрім Құдайбердіұлы: «...Іш жарып, ішек жалғап, сүйек қиып, Жамайды ерін, мұрын, түскен тісін» («Мен адамның таппаймын өнерлісін») деген жолдарда ғылыми фантастика элементтері ұшырасады. Мысалы, сол заманғы ортопедия саласында «ішек жалғау», «мұрын, ерін жамау» сияқты пластикалық операциялар жасала қоймаған-ды, оны автор қайдан ойлап тауып жүр? Демек, бұл өлең жолдары – ғылыми фантастиканың белгілері» /27; 53/. Ғалым қазақ фантастикалық әдебиеті 50-60 жылдары әлемдік қалыпқа ұмтылыс жасай бастағандығын атап көрсетеді. Осы жылдардан бастап фантастикалық әдебиеттің басты тақырыбы – атомдық және термоядролық сынақтар боды. Бүгін де ол ділгір мәселе болып табылады. Автор мақаласында Сейілбек Қышқашұлы («Джонның өлімі»), Сарманбай Исақовтың («Қызыл сәуле»), Медеу Сәрсекеевтің («Жетінші толқын»), Шәмшедин Әбдірамановтың («Уақыт ұтқандар»), Талап Сұлтанбековтың («Тірі планета»), Талап Сүлейменов («Икс – жүз бесінші») сынды фантаст жазушылардың шығармаларында көтеріліп отырған тақырыптар мен ұсынып отырған ғылыми-фантастикалық идеялары, олардың бүгінгі ғылыммен, адам мен қоғам өміріндегі өзекті мәселелермен (қатерлі ісік ауруын емдеу жолын табу, жердегі табиғи қорды жасанды жолмен молайту, ғарышты игеру т.б.) жанасымдылығы сөз болады [26,55]. Сын теориясы саласында Т.Кәкішев пен Д.Ысқақұлының зерттеулерін атаймыз. Көрнекті әдебиетші ғалым, сыншы Т.Кәкішевтің «Қазақ әдебиеті сынының тарихы» (1994) атты еңбегінің бұдан бұрын бұрынғы жылдары оқулық, оқу құралы ретінде бірнеше рет басылған басқа еңбектерінен ерекшелігі бірден аңғарылады. Алдымен барлық тарауларда қазақ әдебиеті сынына қатысты жаңа деректер, соны пікірлер, тың пікірлер, толымды ғылыми қорытындылар беріледі. Әдебиеттің өткеніне баға беруде әр кезеңнің ерекшелігі ескеріле отырып, бүгінгі күннің көзқарасы бой көрсетеді. Қазақ әдебиеті сынының әр белесінде көзге түскен әдеби эстетикалық таным мен талғамның деңгейіне нақты әдеби-сын мәтіндер арқылы жол табатын зерттеу-ізденістерінен қазақ әдебиетінің кешегі өткен жолын тайға таңба басқандай көреміз. Бұл еңбекті оқи отырып, қазақ көркем – эстетикалық ойының бай тарихына терең бойлаймыз. Халықтың эстетикасынан бастау алған әдеби-көркем сынымыз бүгінгі тәуелсіздікке жеткенге дейінгі аралықта сан ғасырлардан өтіп, көркемдік, танымдық, тағылымдық тәжрибенің үлгісіне жеткендігін аңғарамыз. Бірде өркендеп, биікке көтерілгенін аңғарсақ, енді бірде уақыт ыңғайымен, саясат ықпалымен құлдырағанын байқаймыз. Қазақ сынының тарихи тамырына қатысты автордың көне түрік жазбаларына, ортағасырлық әдеби мұраларға, «Түркістан уалаятының газеті», «Дала уалаятының газеті», «Айқап», «Қазақ» басылымдарында жарияланған әдеби-сын мәтіндерге сүйенуі еңбектің тарихи танымдық құндылығын арттыра түседі. Әл-Фараби, Қожа Ахмет Яссауи, Махмуд Қашғари, Жүсіп Баласағұн, Ахмет Югнеки, Мұхамед Хайдар Дулати т.б. шығыс ғұламаларының еңбектеріндегі ғылыми-эстетикалық ой-пікірлеріне терең тоқталуы қазақ әдеби сынының көкжиегін кеңейте түсті. Кітаптың екінші бөлімінде Шоқан, Ыбырай, Абай, С.Торайғыров, М.Сералин және алаш арыстарының құнды ғылыми-эстетикалық еңбектерінің қазақ сынына әкелген игілігін бағамдауда сынның көркемдік таным мен талғамның биігіне көтерілгенін аңғарамыз. Әдеби сынды жанрлық тұрғыдан жіктеп, түрлерін анықтап, әрқайсысына ғылыми-теориялық тұрғыдан сипаттама берген Д.Ысқақұлының «Сын жанрлары» (1999), «Сын сымбаты» (2000), «Сын өнері» (2001) атты еңбектерінің әдеби сын жанрының дамуында маңызы зор. Ғалым әдеби сынның жанрлық жүйесін анықтаудың әдіснамалық негізін, принциптерін айқындай отырып, сынның көркем жанрларын эссе, пародия, эпиграмма, памфлет, публицистикалық жанрларын әдеби хабар, аннотация, рецензия, мақала (ғылыми мақала, айтыс мақала, проблемалық мақала, ескертпе-мақала, ғұмарнамалық мақала, мақала-толғаныс, мақала-баяндама), шолу, творчестволық портрет, әдеби фельетон, әдеби очерк, әдеби есеп, монография деп бөледі. Аталған сын жанрларының әрқайсысының зерттеу нысанын, мақсатын, пайда болу кезеңін, стилін, көлемін, берілу формарын сипаттай келе, автор: «Әдеби сынды шартты түрде көп қабатты үлкен үйге теңейтін болсақ, оның ең төменгісіне әдеби хабар, аннотация, рецензия, пародия жанрлары орналасқан. Бұлар – сыншылдық ой-пікірдің басты қазығы болып табылатын әдеби фактілер, құбылыстар, оқиғалар туралы алғаш хабар беріп, пікір білдіретін жанрлар. Одан жоғарырақта жекелеген жазушының шығармашылығын талдауға арналған жанрларды кездестіреміз. Олар: шығармашылық портрет, эссе, эпиграмма, т.б. Ең жоғарғы қабатында жалпы әдеби өмірдің өзекті өңірлерін қадағалап, саралап отыратын проблемалық мақала, шолу, әдеби фельетон, әдеби памфлет, монография сияқты салмақты жанрлары жайғасқан»,-дейді [27,56]. Сынның жанрлық түрлеріне мысал ретінде ғалым бүгінгі қаламгерлердің сыни ойларымен қатар «Түркістан уалаятының газеті», «Дала уалаятының газеті», «Қазақ» газеттері мен «Айқап», журналында жарияланған сын мәтіндерін де келтіруі тегін емес. Мәселен, «Айқап» журналында (1917, №17) С.Торайғыровтың М.Дулатовтың «Азамат» өлеңдер жинағына, М.Дулатовтың «Манап» драмасына, К.Тоғысовтың «Надандық құрбаны» пьесасына, «Қазақ» газетіндегі (1915) Ә.Бөкейхановтың «Қарақыпашақ Қобыланды» жырына, Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанына жазған рецензиясы, «Дала уалаятының газетінде» (1984, №40) А.Құрманбаевтың «Бір жаңа кітап турасында» деген рецензиясы, «Қазақ» газетінде (1914) А.Байтұрсыновтың «Роман не нәрсе?» деген мақаласы, Р.Мәрсековтың «Қазақ әдебиеті жайынан» атты мақаласы, т.б. Ғылыми мақала жанрының туу тарихы туралы: «Қазақ әдеби сынының тарихында алғаш көрінген ғылыми мақала деп Ш.Уәлихановтың «Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінде» жазған мақаласын айтамыз. Мұнда қазақ поэзиясы жайлы тұңғыш рет ғылыми пікірлер айтылады»,-дейді [27,56]. Бұл еңбектің әдебиеттану тарихы үшін мәні зор, себебі автор сын тарихына, оның жекелеген түрлерінің қалыптасу, даму жолына бүгінгі көзқарас тұрғысынан баға беріп, олардың ұлттық әдебиеттану ғылымындағы орны мен маңызын белгілейді. Аталған кезеңдегі әдебиеттану ғылымы жетістіктерінің енді бірі балалар әдебиетіне қатысты. Әдебиеттің белді бір саласы, арнайы оқырманы бар, тарихы да тереңге бойлайтын балалар әдебиеті қай кезеңде болсын кең құлаш жайып зерттеле қойған жоқ. Ш.Ахметов құрастырған «Қазақ балалар әдебиеті» оқулығы мен хрестоматиясынан кейін балалар әдебиетін тануда тоқырау байқалады. Осы орайда қазақ әдебиеттануының табысы ретінде 1997 жылы Б.Ыбырайымовтың «Сырлы әлем. Қазіргі қазақ балалар прозасы» атты еңбегі жарық көрді. Бұған қоса Ахтанованың «Қазақ балалар драматургиясының тууы мен қалыптасуы» (2003), Ы.Бекмұратұлының «Қазіргі қазақ балалар прозасы және рухани – эстетикалық даму мәселесі» (1998) атты еңбектердің де ғылыми құндылығы мен маңыздылығы мол. Соңғы жылдардағы қоғам мен тарих келбетіндегі өзгерістер, әдебиеттану ғылымындағы соны ізденістер оқулықтар жүйесінің жаңғырып, жаңаруына негіз болды. Бұл салада жемісті еңбектердің қатарында Х.Сүйіншәлиевтің «Қазақ әдебиетінің тарихы» (1997), М.Мағауин «Қазақ хандығы дәуіріндегі қазақ әдебиеті» (1992), С.Қирабаевтың «Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті» (1998), Т.Кәкішев «Қазақ әдебиеті сынының тарихы» (1994), Т.Еңсегенов «Көне түркі шығармалары» (1995), Қ.Алпысбаев «Көркем шығарманы талдау жолдары» (1995), Б.Майтанов «Қазақ романы және психологиялық талдау» (1996), «Мұхтар Әуезов - суреткер» (1996), К.Ахметовтың «Әдебиеттануға кіріспе» т.б. атаймы [28,57]. К.Ахметовтың «Әдебиеттануға кіріспе» атты оқу құралы – орта, жоғарғы оқу орындарының филология факультеттеріндегі студенттер үшін әдебиеттану ғылымының теориялық негіздерін оқып-үйренуде маңызы зор еңбек. Тек қана оқулық ретінде ғана емес, еңбектің сондай-ақ, зерттеу ретінде де әдебиеттану ғылымы үшін де мәні бар. Әдебиет теориясына қатысты бұған дейін негізінен Қ.Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы» мен З.Қабдоловтың «Сөз өнері» кітаптары пайдаланылып келді. Ал бұл оқулықтар жарыққа шыққаннан бері біршама уақыт өтті, сол уақыт ішінде қоғамға, мәдениет пен өнер ағымына, әдебиет туралы ғылымға, оның ішінде әдебиет теориясына талай жаңалықтар мен өзгерістер еніп, мазмұн жағынан да, түр жағынан да толысып, әдебиет жаңарып, жаңғырды. Сондықтан теориялық ұғымдардың қатарына да өзгерістер енуі заңды құбылыс болса керек. Осы бағытта жаңа оқулық, жаңа оқу құралдары қажет болды. К.Ахметов оқулығының жаңалығы мол. Кітапта әдебиет теориясын үш циклға бөліп қарастырады: бірінші - қаламгердің ақиқат болмысты образды бейнелеу ерекшеліктері. Бұл циклде образдылық, көркемдік, эстетикалық идеал, дүниетаным мен әдіс, жалпы әдеби шығармашылыққа байланысты негізгі ұстанымдар туралы ұғым-түсініктер қарастырылады; екінші - әдеби-көркем шығарманың құрылысы. Бұл циклде көркем шығармаға қатысты идея, тақырып, көркем бейне, сюжет пен композиция, стилистика мен өлең құрылысы төңірегіндегі ұғым-түсініктер сарапталады; үшінші - әдеби үрдіс. Бұл циклде стиль мен әдіс, әдеби тектер мен түрлер, жанрлар, әдеби ағымдар мен бағыттар, жалпы әдеби үрдіс мәселелері қозғалады. Оқулықта әдебиеттану философиямен өте тығыз қарым-қатынаста қарастырылады. Автор сонау көне үнді, қытай, грек әдеби-эстетикалық ойлар тарихынан бүгінгі заманғы зерттеулердегі мәліметтерді ұсынады. Әдебиеттің халықтығы, тәрбиелеушілік және танымдық міндеттері деген ұғымдарды бұрынғыдан өзгеше жаңа көзқараспен түсіндіреді, ұлттық әдебиет ұғымыны түсініктеме береді. Оқулықтың басты жаңалығы - әдебиеттану ғылымының бір саласы ретінде поэтиканы енгізуінде. Автор сондай-ақ, әдебиеттанудың қосымша салалары ретінде бұрыннан белгілі историография, текстология, библиографиямен қатар, архивтану, эвристика, палеография, мәтін түсініктемесін көрсетті. Соңғы жылдары қазақ әдебиеттануында поэтика саласын зерттеу ісі қарқынды дамуда. Автор поэтиканың әдебиеттанудың көнеден келе жатқан салаларының бірі ретінде атай келе, оның зерттеу нысаны әдеби шығармадағы бейнелеу құралдарының жүйесі екендігін атайды. Оқулықта «Поэтиканың мақсаты – көркем туындының эстетикалық әсерін қалыптастыруға үлес қосатын мәтін бөлшектерін саралап, бір жүйеге түсіру» делінген. Оқулықта поэтиканың бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі үш түрін, яғни жалпы поэтика немесе макропоэтика (теориялық немесе жүйелі поэтика), жеке поэтика немесе микропоэтика (сипаттама поэтика) және тарихи поэтиканы жеке-жеке саралап, өздеріне тән ерекшеліктерін, қарастыратын мәселелерін зерделей отырып ұсынады. Оқулық әлемдік әдеби-эстетикалы, теориялық еңбектерге сүйене отырып, негізгі теориялық ұғымдардан нақты әрі толыққанды мағлұмат береді. Профессор Х.Сүйіншәлиевтің «Қазақ әдебиетінің тарихы» атты жоғарғы оқу орнының студенттері мен қазақ әдебиеті саласындағы ізденушілерге арналған оқулығында ежелгі дәуір әдебиеті материалдарынан бастап жаңа әдебиеттің басы Абайға дейінгі аралықты қамтитын он екі ғасырлық (VІІІ-ХІХ ғ.ғ.) қазақ әдебиетінің тарихын жан-жақты баяндайды[29,58] Оқулық авторы қазақ әдебиеті тарихының бағзы заманнан бергі қалыптасу, даму жолдарын қоғамдық-әлеуметтік, саяси жағдайлармен, тарихи-мәдени процестермен байланыстыра отырып сөз етеді. Қазақ әдебиетін бірнеше дәуірге бөліп (VІІІ- ХІV ғ.ғ. көне түркі халықтарына ортақ әдебиет нұсқаларын қамтитын ежелгі кезең; XV-XVII ғ.ғ. арасындағы қазақ би-шешендері мен ақын-жырауларының поэзиясы; XVIII-XIX ғ.ғ. қазақ әдебиеті; ХХ ғ. бас кезіндегі қазақ әдебиеті ) зерттеу арқылы өзінің қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеу теориясына қатысты ойын білдіреді. Еңбектің қазақ әдебиетінің тарихы, даму жолдары мен әдеби процеске, қазақ хандары мен би-шешендері, олардың қазақ ұлттық тарихы мен мәдениетіндегі рөлі, ақын-жыраулар өмір жолдары мен шығармашылық мұрасы, әміршіл-әкімшіл жүйенің зардаптары, жалпы қазақ әдебиеті мен ғылымының даму белестеріне кеңінен орын беріліп, әр түрлі дерек көздерін пайдаланғандығы оқулықтың танымдық, тағылымдық құндылығын арттыра түседі. Осы салада тағы бір тағылымы мол еңбек – С.Қирабаевтың «Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті» атты оқу құралы. Автор кітапты жазудағы мақсатын былайша айқындайды: «Кітапқа... жеке ақын-жазушылар шығармашылығы қарастырылатын монографиялық зерттеулер енген жоқ. Тек әдебиет дамуының жағдайлары мен әдеби процесті, ондағы өзгерістерді, жанрлардың өсіп жетілуін көрсететін шолулар кірді. Мақсат кеңес дәуіріндегі әдебиеттің даму жолын, саралап, ондағы байлықты сапалық елекке сала қарау, жаңа көзқараспен таразылау, жаңаша ой топшылау болды» [30,59] Автор кеңес дәуірі кезеңіндегі қазақ әдебиетін былайша топтастырып қарастырады: кеңестік қазақ әдебиеті дамуының алғашқы кезеңі; отызыншы жылдардағы қазақ әдебиеті; соғыс кезіндегі қазақ әдебиеті; жаңғыру кезіндегі қазақ әдебиеті. Осы аталған әр кезеңдегі елдегі қоғамдық-әлеуметтік жағдай, онық әдебиет дамуына әсері, қазақ әдебиетінің әдістемелік негізі, әдебиеттің негізгі өкілдері, әдебиеттің жеке жанрларының даму бағыты, жетістіктері мен кемшіліктері, сын мен әдебиеттану ғылымының бағыт-бағдары сөз болады. Қорыта келгенде, соңғы он бес жыл ішінде әдебиеттанудың әр саласы, тарихы, сыны мен теориясы бойынша ізденістер мен зерттеулер сан түрлі бағытта өрбіп алуан тақырыпты қозғайды. Қазақ дараматургиясы жанрлық тұрғыдан жүйеленіп, табиғаты мен эстетикалық-көркемдік ізденістері ашылады. Ұлттық идеяның жаршысы ретінде тарихи проза, әсіресе, тарихи роман жанры жан-жақты талданып, сараланады. Әдебиеттің теориясына қатысты жаңалықтар: стиль сонылығы, қазіргі әдебиеттегі бағыттар мен ағымдар, модернистік нышандар зерттеу нысанына айналған. Аталған еңбектердің мазмұнында бір желі жалғасын тауып отрады, ол – бүгінгі әдебиеттанудағы өзіндік ұлттық нақыш, ұлттық бояу. Сөйтіп осы еңбектер мен зерттеулерде ғалымдар ұлттық сипаттағы әдебиеттану ғылымының іргетасын нығайтуды мақсат тұтады. жүктеу/скачать 150.08 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|