1. Жалпы халықтық формадағы фразеологизмдерді өзгертіп қолдану. Мысалы: «Бір тойған – шала байлық» деген қазақ, Қызығып тойғандыққа қалар жатып (Кедейдің бір тойғаны – шала байығаны); Жан семірер жақсы сөзге, Көркейдім хатыңды оқып, сол бір жасап (Жақсы сөз жан семіртеді); Беріп қойды аямай денсаулықты, Отырғызып қасына ақ жаулықты. Саусаң бие, артуға түйе беріп, Қотаныңнан өргізіп жүз саулықты (Бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық – ақ жаулық, үшінші байлық – он саулық); Жетім көрсең, жексұрын көрме!-дейді. Тіленшіні телміртіп жүрме!-дейді (Жетім көрсең, жебей жүр).
2. Фразеологизмдердің құрылысы өзгертіліп қолданылады. Мысалы: «Бұл күнде алтын азып, жез болыпты, Дүниеде жақсы-жаман сөз болыпты»; Құр босқа текке айғайлап зорықпайын, Жаяудан шаң шықпайды, жалғыздан үн; Құлағында тесік жоқ бұл күнгі жан, Саңырауға сәлем берсең: «Атаң басы!»; Тең теңін олжаламақ, тезек қабын, Болмайды саған енді ешкім құмар; «Адамға пәле – тілден, бейнет – көзден» және т.б.. Осы мысалдардағы «Адамға пәле – тілден, бейнет –көзден» тіркесіндегі «бейнет – көзден» қазір қолданылмайды. Мәшһүр Жүсіп өлеңінде: «Жаяу қыл, нәпсіңді атқа мінгізбей бақ, Көз соңынан көңілді тізгіндеп бақ»,-деп, «бейнет-көзден» деген тіркестің мағынасын аша түседі. Демек, адамның көзінен көп күнәнің шығатынын, адамның байқамай шариғатқа қайшы іс істеп қоюы мүмкіндігін ескертеді. Танымдық тұрғыдан қарасақ, Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінде Құран мен хадистерді көп қолданып, «Көз зинасы» ұғымына байланысты хадистің мазмұнын алғанын аңғаруға болады. Ал стилистикалық тұрғыдан алғанда, екі бөлек айтуға болатын сөз тіркесін ақын біріктіріп, контаминация тәсіліне сүйенеді.
3. Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінде қолданыс өрісі кең сөздер кездеседі. Ақын тіліндегі көңіл сөзінің қатысуымен жасалған фразеологизмдер адамның ішкі жан дүниесінің, психологиялық жай-күйін білдіреді: «Күлігім бар!»,-деп, мен жүрмін көңілім тойып; Махаббат, мархабатлы болмаған соң, Уыз жас қалды көңілім замандастан; Менменсіген талайдың көңілін бастым; Кісінің көңілін жықпаған; Біреуді жақсы көріп, жылы тартсаң, Кіршіксіз болып көңілің ақ қағаздай.
Ертеден келе жатқан тіркестерге жан бітіріп, мағынасы жағынан жуық емес сөздерді шендестіріп, тіркесімділік қабілеті жоқ сөздерді байланыстырып, жаңа мағынамен байытудың жолын көрсеткен үлгілері: Көңілің бір өлік еді жансыз жатқан; Көңілдің ел қалмаған жайлауында; Көңіліме ерте қонған сөздің ауылы және т.б.
Көңіл сөзі ақын танымында аналогия, ассоциация сияқты ойлау процесі заңдылықтарының нәтижесінде туындайтын ұғымдардың атауы, жаңа лексикалық мағына туғызуға негіз бола алады. Ол – фразеологизм жасауға тірек сөз бола алатын тілдік бірлік.
Достарыңызбен бөлісу: |
