Кояш җилләре. (Хикәя, повесть, сәхнә әсәрләре)

Заир:

- Шулай. Ләкин мин сиңа булышырмын.

- Ә мин сезгә аны кайтара алырмынмы соң?

- Күпме кирәк , шуның кадәр көтәрмен. Хәзер сиңа югалып калырга ярамый.

Берничә көн эчендә Заирга урын бүленеп бирелде. Өй төзеләчәк нигезгә бетон җәелде. Эш тизләтелде. Өмәгә бөтен авылның көчле ирләре бик теләп килделәр.

Өйнең нигезе салынган көнне Мәрҗәнәнең әтисе Хәлим Усман янына килде. Бер төргәк акча бирде. Бу салыначак өйгә керәсе акчаның яртысы иде. Хәлим:

-Моның турында син һәм миннән кала башка кеше белергә тиеш түгел,- диде.

-Ни өчен?

-Бу бит минем гаиләм, минем кызым өчен. Мәрҗәнә минем өчен бик кадерле. Бу яңа салынган өйгә буш кул белән килүен теләмим, - диде.

- Ләкин бит шәригать буенча акчаны гаиләдә ир - ат табарга, яшәү урынын да ул җиткерергә һәм бар нәрсә белән дә тәэмин итәргә тиеш.

- Әйе, бу шулай. Тик ул минем кияү икән, мин аңа үз гаиләм кешесе урынына күреп, булышырга хакым бар. Миңа ул да, кыз да бер үк.

- Ә нигә алайса булышканыгызны яшерәсез?

- Ул ир - ат. Үзе карар кабул итсен, алдында торган бурычлардан куркып калмаска өйрәнсен.Үзенең көчле икәнлеген күрсәтсен!

- Ә кайчан да булса, бу турыда әйтерсеңме соң?

- Кайчан беренче балалары туа, шунда әйтермен.

- Хәйләкәр син!

Кешеләрнең бер сулышта берни сорамыйча үзенә булышуларын күргән Заирга читен иде. Чөнки бу еллар эчендә ул бер кем белән дә аралашмады, булышмады. Кешеләргә чит - ят булды. Ә моңа сәбәпче - әнисе. Чөнки ул яшьлегендә әтисенең рөхсәтеннән башка шәһәрдәге бер кешегә кияүгә чыгып авыру бала тудырган. Авыл халкы моны белгәнгә дә Мәйсәрәне яратмыйча. әтисенең ризалыгын алмыйча кияүгә чыккан өчен дә авыру баласы туган диеп санаганнар. Әтисе үлгәнче кызын кичермәгән. Үлгәненнән соң каберенә дә китермәскә әйтеп калдырган, имеш.

Вакыт узган. Кызы янәдән кияүгә чыккан , чөнки беренче ире, баласының авыру һәм терелмәс икәнлеген аңлагач та, аны ташлаган. Авыру балалар йортына тапшырырга киңәш иткәннәр баланы. Ләкин ана баласыннан аерылырга теләмәгән. Икенче ире белән тату гына өч ел яшәгәннәр. Бу вакытта Заир туган. Ләкин ул да Мәйсәрәне ташлаган, чөнки атасы рөхсәтеннән башка кияүгә чыкканлыгын ишеткән. Атасын сатканны мине дә сатар, диеп уйлаган ир. Бу исә аның горурлыгын таптаган һәм тормыш кануннарына каршы чыккан. Һәм ул да киткән. Болай гына түгел, үзе белән Заирны да алып китмәкче булган. Ләкин әнисе нык елаган. Кызыма да, үземә дә кул салам, диеп ышандырган. Судлашмасалар да, ай саен акчасын җибәреп торган. Менә шуңа да, әтисенә охшап та Заир оялчан, үз - үзенә бикләнеп үскән. Ә аларга бу өй әнисенең әтисеннән калган икән.

Заир үзенең әтисен хәтерләми дә, белми дә иде. Ә әнисе әтисе турында беркайчан да начар сүз әйтмәде. Киресенчә, Заирга карап тора - тора да әйтеп куя:

- Ничек кенә әтиеңә охшагансың, - ди.

Башка малайлар әтиләре белән мактанганда, “Әтигә әйтәм” сүзләрен кабатлаганда Заирга авыр була. Әти диеп кемгәдер дәшеп карыйсы килә.

Ә бу вакытта күрше әбисенең:

- Улым, кояш баласы, әниеңне тыңла һәм ярат. Сине әниең һәм апаңа терәк булыр өчен Ходай яраткан. Ходай сине саклар, ул гел синең белән.

- Ә кайда соң ул? Мин аны күрмим, - дигәненә:

- Ул синең белән, синең йөрәгеңдә. Ходайның күзләре бар җирдә дә. Алар сине күрәләр.

- Кайда?

- Әнә, чәчәккә кара әле, ул сиңа ничек елмая. Бу - аның елмаюы. Ишетәсеңме, тәрәз артында җил шавы. Бу - аның тавышы. Ул шулай кешеләр белән сөйләшә. Күрәсеңме кояш нурларын? Бу- аның яктылыгы һәм нурлары сине назлый һәм җылыта.

Әбинең шундый матур тынычландыргыч сүзләрен тыңларга ярата иде малай һәм үзен яратучы, дога кылучы әбисе барына сөенә иде. Хәзер дә, еллар узгач та, Заир ягымлы күрше әбисен сагына, аның белән сөйләшәсе, күңеленә тынычлык аласы килә. Кошларга җим сибеп, әбисенә җан сәламе җибәрә. Әбисе өйрәтеп калдырган өч доганы һәр җомгада укый һәм үз әби - бабалары белән беррәттән күрше әбисенә дә багышлый иде.

Берүзе кырдан атлап барганда, яисә Зәй буйларында йөргәндә ул янәшәсендәге табигатьнең сулышын тоя, гүя алар аны озатып баралар.Ул үзенең бар дөньяга булган чиксез мәхәббәтен таратып сөенеп елмая һәм алардан да көч - куәт ала. Күңеле белән ул ялгыз да, йомыкый да түгел. Кечкенә чагында аны ялгыз бүре диеп очлы күзе, ялгызаклыгы, берәресе бәйләнсә бернигә дә карамый тукмап атуы өчен дә атаган иделәр. Ул бу кушаматы белән үзе дә әллә ни яхшы да укымады, бәйрәмнәрдә дә катнашмады, бер сүз белән әйткәндә “ялтырамады”. “Дан һәм байлык күп вакытны ала, акыллы кеше өчен бу нәрсәләрнең кирәге юк” диеп уйлады.

Заирның Мәрҗәнәгә атап салган өенең инде эше тәмамлану ягына бара, эчке эшләре генә калган иде. Ул бик ясыйсы килсә дә, өй җиһазы ясый белми, осталыгы юк, шуңа да бераз туган тиешле Гарифуллага мөрәҗәгать итәргә булды. Аның әле җиһаз ясый торган җайланмалалары да бар. Өй өчен нинди җиһаз кирәк булса, боларның барысын да ясады Гарифулла. Бу эш өчен акча да алмады. “Үзебезнекеләрдән, бигрәк тә яшьләрдән акча алмыйм” дигән булды. “Ярый, тиздән алтмыш яше, зуррак бүләк белән барып котлармын әле ” диеп сеңдереп куйды Заир.

Өй инде әзер иде. Заир өйдә әрле - бирле йөренә. Сөенече дөньяга да сыймый. Ниһаять, тиздән туй булачак! Ул сөеклесенә: “Җаным минем, энҗе - мәрҗәнем! Бу өй – синеке! Син аның патшабикәсе! Өйнең исеме дә синеке сыман - Мәрҗәнә булсын! Ә мин синең өчен, сине бәхетле итеп яшәячәкмен” диячәк.

Өй алдан уйланылганча зур тәрәзәле, биек түшәмле, матур килеп чыкты. Авыл картлары киңәше белән, ишекне көнчыгышка каратып ясадылар.

Өй яшәргә яраклы хәлгә җитте. Нәрсә артыннан нәрсә эшлисен күмәк хуҗалык рәисе өйрәтеп торды.

Инде бар да җайлы кебек. Ләкин күңелнең бер өлешендә китек бар. Ул да булса - әтисе. Шуңа да кем беләндер бу турыда сөйләшергә кирәк. Вакыт табып хаҗи Рөстәм хәзрәт янына китте ул. Рөстәм хәзрәт, аның сүзләрен игътибар белән тыңлагач та болай диде:

-Кеше бу дөньяга Ходай тарафыннан яратыла һәм бу җирдән дә анардан вакыт җиткәч китә. Без үзебезнең ата – аналарыбыздан туганбыз. Әгәр дә ата - аналарыбызны кадерләмәсәк, димәк, без Ходайны кадерләмибез. Ни генә булса да, бала ата - анасын гаепләмәскә тиеш, чөнки алар безгә тормыш бүләк иткәннәр. Кемдә гаеп, кемдә гөнаһ икәнлеге бер Ходайга гына мәгълүм. Без бит синең кем углы икәнлегеңне дә, ничек үскәнеңне дә күреп - белеп тордык. Ул якын шәһәрдә генә яши, үзенең гаиләсе, ике баласы бар.

-Мин аның турында, хәтта кайда яшәгәнен дә беләм.

-Белгәч, тагы яхшы. Баланың бурычы - ата - анасының тормышын белеп тору. Тормыш юлына аяк басканчы син атаңны кичерергә, аңа рәнҗешләреңне калдырмаска тиеш. Бу үзең өчен кирәк. Күңелең тыныч булыр. Гомер агышында атаңның ни өчен алай эшләгәнен аңларсың әле. Аның үзенә дә читендер. Ни генә булса да ул бит синең атаң. Синдә аның каны. “Җан тартмаса - кан тарта” диләр. Ә хәзер аңа карата үпкә калдырмавың үзең өчен хәерлерәк. Җаның тынычланыр. Шуңа да өеңә Коръән укытканда чакыр син аны. Күрсен синең ничек үсеп җитеп, өй җиткереп , яхшы нәселдән кыз алуыңны. Туеңа да, балаларың тууына да чакыр, әгәр соңгы юлга озатырга кирәксә, анда да бар, синнән калмасын, ата рәнҗеше кирәкми. Авыр йөк ул. Шундый әйтем бар: "Ата ризалыгы - Ходай ризалыгы" диде.

- Әгәр дә ул килмәсә?

- Син башта чакыр, калганы аннан күренер.

Заир Рөстәм хәзрәткә рәхмәтләр әйтеп тирән уйларга чумып чыгып китте. Әнисенә кайтып бу турыда сөйләде. Ул да малаеның фикерләренә каршы килмәде.

Егет озакка сузмыйча шәһәргә әтисе эшләгән җиргә китте. Малаен күп еллар күрмәгән әтисе үзенең яшь чагын каршында күргәч каушаудан кулындагы эш коралын төшереп җибәрде. Озак кына карап торды һәм аны кочагына алды. Атаның да, баланың да туганлык хисләре бер - берсенә үтеп керделәр. Бу якынлыкны кулыннан ычкындырасы килмәде атаның. Соңгы елларда гына бераз гына исеннән чыга башлаган улын күрү, аның тач үзе булуы үткәннәрен әйләндереп каплады Закирның. Эх, күрмәде бит ул аның ничек үскәнен!

- Нихәл, әти! Мин синең яныңа, сине үзебезгә кунакка чакырырга килдем.

- Исәнме, улым! Мин сине күрүемә бик шат. Әниең, апаң исән - саулармы?

- Рәхмәт, бар да тәртиптә.

- Анысы яхшы, син үзең ничек? Күрәм чибәр, акыллы егет булып үсеп җиткәнсең.

- Өйләнергә җыенам, әти! Үзем зур өй җиткердем,- диде Заир, канатланып.

- Ай, улым, мин синең өчен чиксез шат! Бигрәк тә минем яныма килүеңә рәхмәт,- диде Закир.

- Әйе. Минем сине бик күрәсем килде,- диде Заир.

Берничә атнадан инде Закир кечкенә улы белән мәҗлес түрендә утыра иде. Бу өйнең зурлыгына, матурлыгына телсез калган иде ул. Бүләккә диеп зур матур келәм алып килгән. Мәҗлескә авылның барлык картлары, ә икенче көнне әбиләр чакырылды. Берничә көннән соң яшьләрне чакырдылар. Бу мәҗлескә Заир үзенә булышкан ир - атларга бүләк йөзеннән йомшак халатлар әзерләп куйган иде. Рәхмәтләр әйтеп шуларны тапшырды.

Өй төзелеп беткәнче көмеш ай өч тапкыр җир тирәли әйләнде. Әтисе соравы буенча Мәрҗәнәне Заир өй төзелеп бетмичә күрмәскә һәм өй төзелеп беткәч тә ул янәдән кодалар җибәрергә тиеш иде. Заирны тагын икеләнүләр борчыды: Кире уйламасмы? Барысы да әтидән тора, дигән иде бит кыз. Вакыт кешене ерагайта да, якынайта да ала. Ул икенче көнне кичен Мәрҗәнә янына барып тагын бер кат сорап кайтырга ниятләде. Теге матур кәчтүмен киде. Очрашуга соңрак кузгалды. Аны беркем дә күрергә тиеш түгел иде. Әгәр дә аны кабул итмәсәләр, үзеннән көлдермәс өчен кирәк иде бу. Буш күңел белән кайтырмы, тулы йөрәк беләнме?

Мәрҗәнәнең ял көне иде. Ул инде йокларга җыенды. Капкага әкрен генә шакыган тавыш ишетелде. Ишетелә генәме соң? Юк, тагын шакыдылар. Кара инде, ял көне ял итәргә дә бирмиләр, борчып йөриләр, - диеп, ачулы гына бишмәтен җилкәсенә ташлап, кем икәнлеген дә сорамыйча барып ачса, анда гаепле кыяфәттә, кулларына ал гөлчәчәкләр тоткан Заир басып тора . Аның фәрештәләргә тиң карашын, очкыннар чәчеп торган усал йөзен, биленә кадәр юл - юл сузылган озын чәчләрен күргәч тә бер мәлдә тын гына торды, аннан соң гына исәнләште. Ә Мәрҗәнәнең әле ярсуы басылмагаган иде, шунлыктан исәнләшүе дә еланныкыдай сызгырып чыкты. Егет сүзсез генә карашы белән һәм башын хәрәкәткә китереп ым какты. Кыз тавышсыз гына , башын кагып аны артыннан дәште. Кергәч тә егет:

- Болар сиңа,- диеп, чәчкәләрен бирде.

- Рәхмәт,- диде кыз, чәчкәләрне алып. - Мин хәзер,- диеп бүлмәсенә кереп китте.

Кызның өендә булу Заирга аерым бер аңлашылмас халәт бирә иде. Үзен әле ялкын эчендә, әле бозлы суда дип хис итте. Тән һәм хис берсеннән - берсе аерылган иделәр. Гашыйк ир- атка мондый билгесезлектә утыруга караганда дар агачы каршында басып тору җиңелерәктер, мөгаен.

Ә Мәрҗәнә бу вакытта үз эше белән мәшгуль булды. Ул юыну бүлмәсенә битен генә юарга дип кергән җиреннән җылы су агымына үзе дә кереп басты һәм су агымында басып торып суның үзен иркәләвен тойды, суны тәненә чәчрәтте. Кунак бүлмәсендә аны көтеп утыручыны бөтенләй дә исеннән чыгарып җибәрде. Бер мәлне бу уй шалт итеп искә төшкәч тә, үзеннән - үзе оялып тиз генә судан чыкты. Тәнен корылатты, кыр - тау үләннәреннән ясалган төнәтмә белән сөртенде, башка матур күлмәген киде, аш бүлмәсенә чыгып ике чынаяк чәй һәм ике кешелек йомырка тәбәсе әзерләде. Әлеге тәбәне дүрткә бүлеп, ипи өстенә каймак белән катлам ясап куйды. Боларның барысын да матур итеп зур тоткалары яфраклар, ә уртасы вак чәчәкләр ясап эшләнгән алтын йөгертелгән савытка тезде дә, кунак бүлмәсенә алып чыкты. Аның белән бүлмәгә урман - кыр, тау чәчәкләренең баш әйләндергеч исе кереп таралды. Моның нәрсә икәнен Заир аңламады. Нәрсә дип уйларга да белмәде. Менә ничек әсир итәргә була икән ир - атны! Чисталык, сафлык, пакьлек катыш хуш исләр. Бу искиткеч иде. Шушы баш әйләндергеч дөньяда йөзде егет һәм кыяр - кыймас кына Мәрҗәнә артыннан күзәтте.

Кунак бүлмәсенең төзелеше бик матур иде. Идәндә зур матур вак чәчәкле алсу төстәге палас. Түбән генә өстәл тирәсендә кечкенә мендәрләр тезелгән урындыклар. Пәрдәләр һәм диварлар акыл - сары төстә. Әти - әнисе кунакта булганлыктан , алар өйдә икәү генә иделәр.

Кунак бүлмәсенең уртасында диярлек урнашкан тәбәнәк өстәлгә китереп куйды аш - суны Мәрҗәнә. Заирга бу вакыт ел кебек озын тоелды. Шулай булса да ул күпме кирәк , шуның кадәр көтәргә әзер. Бары тик аның нәни кошы гына ризалык бирсен...

Кыз бүлмәгә ризыклар белән кергәндә дә Заир әле һаман аяк өстендә иде. Кыз кул белән генә ишарәләп аны өстәл янына чакырды.

Егет кызның елмаюын күргәч тә бераз гына тынычлангандай булды. Кыз ишарәләгән җирдән урын алды.

Мәрҗәнә:

- Рәхмәт, яхшы,- диде.

Заир хөрмәт йөзеннән генә бераз җиләк - җимеш капкалады, бер - ике йотым чәй йотты. .

Ашагач та, Мәрҗәнә, аш - суны кире алып чыгып китте. Бу вакытта ул башындагы яулыгын салмады. Чөнки аш - су янында, гомумән дә хатын - кызга әти һәм абыйларыннан башка ир - атлар каршында яулыксыз, озын җиңле күлмәксез күренергә, йөрергә ярамый.

Мәрҗәнә чыгып җайлап утыргач та Заир сүз башлады.

- Без яхшы йорт җиткердек. (Мин дияргә читенсенде.) Яңа өйгә фәрештәләр иңсен өчен мулладан Коръән дә укыттык. Ләкин бу патшалык ханбикәдән башка буш. Янәдән сезгә кодалар җибәрергә рөхсәт сорарга килдем,- диде.

- Үзгезгә карагыз. Әзерме соң сез үзегезгә тагын бер язмышны бәйләргә һәм гомер буе аны сындырмыйча, югалтмыйча, җаваплы булып яшәргә?

Заир Мәрҗәнәнең чибәр икәнлеген генә белә, ләкин болай зирәк акыллы диеп уйламый иде. Бу сүзләреннән соң: “Минем тормышым фәкать аның белән генә бәйләнергә тиеш. Ул гына минем тормышымның мәгънәсе” диде. Нәрсә генә сөйләшсәләр дә алар ят кешеләр турында сөйләшкәндәй сөйләштеләр. Ә монысы исә бер- берсе белән кавышырга туры килмәсә, авыр булмасын өчен.

Бераз сөйләшеп, аңлашып утыргач та Мәрҗәнә:

- Әтием сезгә үзе хәбәр итәр,- диде.

Үз чиратында Заир аларны, күреп китәрсез диеп, яңа өйгә кунакка чакырды. Кайчан киләсез диеп сорамады, аны уңайсыз хәлгә куярга теләмәде.

Заир озак утырырга ярамаганлыгын аңлап, урыныннан кузгалды. Тагын бер тапкыр аңа рәхмәт әйтте. Мәрҗәнә белән аларның карашлары очрашты. Икесенең дә йөзләрендә серле шатлык балкый иде.

Егет язмышына рәхмәтләр укып юлны җәяү кайтты. Ә кызда башка уйлар иде. Яратам микән соң мин аны? Гомер буе аңа тугры булып, бәхет биреп яши алырмынмы? Күпме очрашып ул бер генә дә кызның кулына гына да орынмады. Димәк, ул аны хөрмәт итә. Димәк ул - чын, көчле шәхес!

Заир хәбәрне әнисе белән апасына әйтте. Әнисе сөенеп, тиз арада Усманга һәм атасына әйтергә кирәклеген белдерде.

Атна уртасына кызны сорарга янәдән киттеләр. Мулла:

- Мондый хәлне күргән юк иде әле. Бер кызны ике тапкыр сораганыбыз булмады,- диде.

Бу юлы инде ни өчен килгәннәрен аңлатып тормадылар. Шарт үтәлде. Өй әзер. “Гаиләгезгә Заирны үз улыгыз, ә Мәрҗәнәне үз кызыгыз итеп кабул итегез”, - диде мулла ата - аналарга мөрәҗәгать итеп.

Туйга әзерлек башлану турында сөйләшеп аерылыштылар. Туйны егет ягыннан Усман, кыз ягыннан Мәрҗәнәнең туган апасы үз өсләренә алдылар. Тантана егерме көннән буласы иде. Барлык таныш - белешне , туган - тумачаны да туйга чакыру өчен, туйга әзерләнү өчен вакыт җитәрлек . Кәләшне туйга киендерү, асылташлар белән бизәндерү, башка чыгымнарны кияү үз өстенә алырга тиеш иде. Бу турыда ул нәсел - яптеренең барысына да җиткерде. Мәрҗәнәнең әтисе дә миңа кыз да малай да бер , үзем булышам, булачак кияү әле йорт та тергезде дип, чыгымнарның бер өлешен киреләнеп үз өстенә алды . Кияү ягы риза булды. Туган апалары аңа күлмәк сайларга булышуларын әйттеләр. Кыз барыбер үзенә ошаганын сайлаячагын белдерде.

Күлмәккә тукыманы озак итеп сайлады Мәрҗәнә. Ахырда үтә күренмәле ефәктә вак кына алтынсу яфраклар йөгертелгәнен сайлады. Башына бизәкләп эшләнгән ак яулык алды. Кием яки бизәнү әйберләренең ул артык күзгә чалынмый торган кыйммәтлеләрен ярата. Һинд кызларындагы сыман якут асылташлы зур алтын алкалар сайлады.

Туйны оештырырга ышандырган туган апасы Мәрҗәнәдән:

-Туеңны нинди итеп күрер идең?- диеп сорады.

- Көнбатыштагыча мәликләр туе булсын!

- Йә инде, ничек була соң ул андый туй?

- Елга ярында, яшел болында, купшы биек агачлар арасында. Бар җирдә дә чәчәкләр... Иртәдән кичкә чаклы көйчеләр төрле уен коралларында уйныйлар. Кунаклар зур өстәл артында ашап кына утырмыйлар.

- Ә нишлиләр соң алар?

- Алар бер - берсе белән ягымлы аралашып, тыныч кына агылган көйләрне тыңлап сихри гүзәллек дөньясын күзәтәләр.

- Биемиләрме?

- Бииләр. Ир - атлар нәзберек хатын - кызларга үзләренең чын ир икәнлекләрен исбатлап чын әдәпле кешеләрчә тоталар.

- Ә нәрсә? Көне буе шулай ач йөриләрме?

- Ашарга була. Аш – су осталары төрле кызыл, ак, шампан шәраблары белән беррәттән пешереп тәмләткечләр белән кыздырылган ит, күп кенә җиләк - җимешләр китереп торалар.

Кәләшнең сүзләрен хатын - кызлар эчке бер көнләшү белән тыңлап тордылар. Кара әле нинди бәхетле икән Көнбатыш хатын - кызлары. Һәр хатын - кыз үзенчә фикер йөртеп Мәрҗәнәгә сокланып утырдылар.

-Ай - яй сеңелем. Синең теләкләрең зурдан. Без ярый шулай оештырырбыз да, ди. Ләкин бит әле кияү дә бар. Ул нәрсә дияр? Мин бераз гына шуннан шикләнәм. Әгәр дә бу аңа ошамаса? - диде туган апасы чын күңелдән аптырап. Шушы сораулар эчендә һәрберсе үзенчә фикер йөртеп таралыштылар.

Бар хыяллары арасында Мәрҗәнә генә калды. Мин дә шул хатын - кызлар кебек гаилә, ир, бала, туган - тумача колына әйләнермен микәнни? Ярый, яратсыннар да, кирәкле игътибарны да бирсеннәр, ди. Ләкин бу барыбер бәйдә тору белән бер. Ирекне мин бәйгә алыштырачакмын микәнни?

Кыз өендә дә туйны өч көн ясарга булдылар. Беренче көнне кәләш көне, икенче көнне мулла һәм авыл картлары бәйрәм итәчәкләр. Өченче көнне яшьләр һәм урта буын кешеләре өчен иртәдән төшкә кадәр бәйрәм булачак. Мулла иң якын кан - кардәшләр арасында егет белән кызга никах укыячак.

Егет ягында туйны өч кисәккә бүлергә булдылар. Беренче көнне мулла һәм авыл картлары җыелачак. Икенче көнне туйны алып барып, әзерләүчеләр һәм балалар сыйланачак. Өченче көнне яшьләрнең зур туе. Зур туйдан соң гына кәләшне кияү өенә алып кайтачак.

Кайбер далада яшәүче төрки кабиләләрдә башка төрле йолалар. Никахтан соң беренче бала туганчы кәләш әти - әнисе өендә яши. Үзенең хәләле янына килгән саен кияү якыннарына да кыйммәтле бүләкләр алып килергә тиеш була. Туйдан соң яшь киленгә кырык көнгәчә битен чит - ят кешеләргә күрсәтергә ярамый. Ә бала тугач та яшь баланы чит- ят кешеләргә күрсәтмиләр, хәтта аның туганын да кешегә белгертмиләр. Ә кайбер кабиләләрдә кыз баланы 9 яшькәчә, ир баланы 12 яшькәчә кешегә күрсәтмиләр. Нәселнең сафлыгы төрек кабиләләрендә кырыс кануннар белән саклана. Ә инде урлашу, үтерү һәм башка гөнаһлар нәселгә кара тап булып җиденче буынга кадәр баралар. Балаларны караучысыз, баш өстендәге түбәсез калдыру бар нәселгә оятсызлык булып тагыла. Тол хатыннар исә, үз теләкләре белән шул ук нәсел кешесенә кияүгә чыгалар, бу исә балаларны шул нәселдә үз итеп тәрбияләү, тамаклары тук, өсләре бөтен булсын өчен. Бу Көнчыгыш илләре мисалында.

Ләкин вакыт бар нәрсәгә дә үзенең төзәтмәләрен кертә. Барысы да үзгәрә тора. Үзгәрешләр төрлечә була: әле тиз, әле әкрен, әле авыр, әле җиңел.

Көнчыгыш үзенә аерым бер төрле булса, чал чәчле Көнбатыш Аурупа соңгы 300- 500 ел эчендә үзенең күренекле мәгърифәтчеләре һәм галимнәре белән таң калдырды. Дөнья яхшы якка үзгәрде. Аларның тырышлыклары аркасында коллык җимерелде. Кеше беренче планга күтәрелде. Ул үзенең тормышының патшасына әверелде. Җир йөзендә һәр вакытта да дөреслек хөкем сөрәчәк. Ләкин әле ялган пәйгамбәрлек, канга буялган юлбашчылык бетмәгән. Кешелек дөньясы ниһаять аңлады: сүзләр белән генә кешелекнең үзенә һәм тирә - юненә карашын үзгәртеп булмый. Берләшкән Милләтләр Оешмасының кешелеккә каралган бар кануннарын да тотарга кирәк. Бу сүзләрне Мәрҗәнә гел ишетә килде. Казанда чыгарылган журнал тәнкыйтьчесе кабатларга ярата иде бу сүзләрне телевидениедән. Аның Аурупага хөрмәте зур иде. Якыннары ничектер анардан сорадылар:

- Син сөйләгән сүзләрне гәзит - журнал битләреннән генә укып булмыймы соң? - диеп.

Ул елмаеп кына:

-Күп кенә кешеләр иске фикерләр белән хөкем итә, менә шул илнең чәчәк атуына зур киртә булып тора. Кешеләрне куркуда тоту максатында эшләнә бу,- диеп җавап бирде.

Менә туй көне килеп җитте. Авылның ике башыннан да күңелләрне җилкендергеч көйләр яңгырый. Авыл да үзенә күрә килен каршыларга җыенды. Өй аллары чиста, җыештырылган. Авыл тыныч, хайваннар кычкыруы да, этләр өрүе дә ишетелми. Һава шатлык һәм куаныч авазларына тулган. Кешеләр матур итеп киенгәннәр, ясанганнар. Барысы да яшь киленне күреп калырга җыеналар. Туй кешеләрне киң күңелле, үз - үзенә ышанучан итеп үзгәртә, тәрбияли. Чөнки туйдан соң яңа тормыш башлана. Фәрештәдәй гөнаһсыз сабыйларның тавышлары бар авылны яңгырата, алар барысы да килен күчтәнәче эләктереп калырга ашыгалар. Картларга да гүя яшьлектәге көчләр әйләнеп кайткан. Ямьле Зәй буендагы авылда яңа салынган гаҗәеп бер матур өйдә яңа гаилә тууга шат авыл халкы.

Иртәгесен кызны алып кайтасы көнне бәхәс чыкты. Кызы ничек алып кайтырга? Җәяүме, машинадамы? Озак бәхәсләшкәннән соң араларында берсе шунда ерак түгел карт агач төбендә тәмәке төтәтеп утырган Әскәр бәккә күрсәтте.

- Туктагыз әле. Бер - беребезне дә ишетмибез бит, җәмәгать. Без яшьләр, бер фикергә килә алмабыз ахыры. Булмаса, олы кешегә мөрәҗәгать итеп карыйк. Бәлки , кирәкле сүзне ул әйтер, - диде. Чыннан да, яшьләрдә башта хис - тойгылар, аннан соң гына акыл хөкем итә.

- Кем соң ул?- диештеләр яшьләр.

- Әскәр бәк инде. Әнә бит эскәмиядә үзенә - үзе елмаеп утыра.

- Үзенә - үзе көлеп утыргач, димәк аның акылы очышта.

- Юк, акылы белән бар да тәртиптә. Кеше картайган саен үзенең балачагына әйләнеп кайта. Үз - үзенә елап һәм көлеп җир һәм күк арасында очып йөри башлый ул. Шул халәтеннән елмая да.

Менә картлар ни өчен елмаялар икән? Ә мин тагы баш ватам. Аларның кайчан елап, кайчан көлгәннәрен аңламыйм.

Шунда төркемнән берсе:

- Ул инде кипкән балыкка әйләнгән, аның мие дә кипкәндер, - диде.

- Аның башка картларныкы кебек үк тормыш тәҗрибәсе зурдыр, - диде. Картлар белгәнне изгеләр дә белми димәсләр иде аны.

Бу сүзләр җитә калды, барысы да дәррәү Әскәр бәк янына киттеләр.

-Исәнмесез,- диештеләр алар, - бер-берсен бүлдерә, бүлдерә,- Хәлләрегез, сәламәтлегегез ничек? Борчуыбыз өчен гафу итегез.

- Ни йомышыгыз төште, оланнар?

Арадан бер телдәре түкми - чәчми бәхәсне сөйләп бирде.

Әскәр бәк игътибар белән генә тыңлап торгач та, үз уйларына чумды. Бу вакыт каннары кызган яшьләргә бик озак тоелды. Картны көтеп уздырган вакытларын кызгандылар. “Кипкән балык, карт кучарка, нәрсә әйтә алсын соң бу безгә?” диеп уйлаштылар.

Ә картны яшьләрнең мөрәҗәгате яшьлегенә , цирк гөмбәзенә алып кайттылар. Һава акробаты булып, тамашачыларның алкышларына күмелеп бар илләр, шәһәрләр буйлап йөреп узган гомеренә кайтардылар. Ул бу гомерендә очу шатлыгын да, югалту ачысын да татыды. Тормышның мәгънәсен дә югалтты ул. Күз яшьләре аша көлеп гаиләсен югалткан чагын исенә төшерде. Бу яра әле һаман да төзәлмәгән һәм төзәлмәячәк тә иде. Күзләре тулы моң,сагыш, кайгы - барысы да бер карашка сеңгән. Үзенә генә хас уйларын беркайчан да, бер кем белән дә уртаклашмады. Хәер, кемнең кайгысы кемгә кирәк?

Һичкемнән дә берни сорама,

Берәүнең дә ишеген шакыма,

Һәркемдә бар борчу- мәшәкать.

Төрле уйлар уйлап, үзен инде бу җирдә итеп тоймыйча утырганда, яшьләр аны үзләренең сораулары белән күктән алып төштеләр. Әйе, талантлы артист белмимени соң ничек туй, бәйрәмнәр уздырасын! Анда бит әле дә шатлык фәрештәләренең җаны яши. Бу бит аның дөньясы. Ә әлеге авылга аны очраклы рәвештә язмыш җиле китереп ташлады.

Берничә ел элек төзүчеләр бригадасы белән килде ул бу авылга. Күмәк хуҗалык рәисен аның тормышы кызыксындырды. Үзенең беркеме дә, хәтта документлары да юклыгын белгәч, Усман аны бу авылда калырга өндәде. Кайсы эшкә генә алынса да чын күңелдән , намус белән, тырышып эшли иде ул. Тормыш юлы турында берәүгә дә сөйләргә кушмады. Бер кем дә аның үткәне белән кызыксынмады, сорашмады. Ә бу аңа ошый иде. Атлар караучы булып китте. Кешеләр белән дә атлар белән сөйләшкән кадәр сөйләшмәде. Сүзләрен озак итеп, атларның ялларыннан сыпырып сөйләгәндә, аңлыйлар иде хайваннар аны. Күзләрен мөлдерәтеп, башларын чайкап торалар иде. Ә Әскәр бәккә шул җитә, аңа башкасы кирәкми дә, үзен ишетүче, тыңлаучы бар.