Лекция №1 Лекцияның тақырыбы : т iл бiлiмi және оның салалары
жүктеу/скачать 221.83 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Агглютинативтi тiлдер.
| Полисинтетикалы тiлдер. Полисинтетикалы тiлдердi инкорпоративтi тiлдер деп те атайды. Полисинтетика грек тiлiнiң poly – көп, synthesis – бiрiктiру, тiркестiру, құрастыру сөздерiнен алынған; қазiрде көп құрамды, көп мағыналы дегендi бiлдiредi; ал инкопоративтi латынның incorporatio – бiрдеменiң iшiне қосылып кету немесе оны өзiне қосып алу дегеннен шыққан. Сонда екi термин мағынасының басын бiрiктiрсек, сөздерi мен сөйлемi, негiзiнен, түбiр мен негiз сөздi өз iшiне қосып ала отырып, бiрiңғай, бiркелкi морфологиялық тұтастықтай болып көрiнетiн тiл атаулы дегендi бiлдiредi.
Дәлiрек айтсақ, мұндай тiлдердiң бүтiндей сөйлемдерi күрделi бiрер ғана сөздер болып келедi; дегенмен, олардың әр мүше – морфемасының грамматикалық сипаты болады; сөз – сөйлем iшiндегi негiзде, яғни бүтiн бiр тұтастықта етiстiк те, есiм де, аффикс те қатар жүредi; бiрақ олар бүтiн бiр тұтастық ретiнде жымдасып – кiрiгiп, бүтiндей бiр сөз – сөйлем ретiнде бiр-ақ айтылады. Олардың құрамында алдымен бастауыш, одан соң баяндауыш, олардың орталарында анықтауыш, пысықтауыштар кiрiге жымдасып келедi. Полисинтетикалы тiлдерге палеоазиат тiлдерi (чукчи, коряк, ительмен, юкагир, нивхи, камчадал), американ индеецтерi тiлдерi (алгонкин, ирокез, дакота, атабас, ацтек, майя, киче, кекчи, гуаран, кечуа т.б.) жатады. Палеоазиат тобына жататын нивх тiлiнде сөйлем негiзгi екi құрам мүшеден, мәселен, субъект пен предикаттан ғана құралады. Полисинтетикалы тiлдерде аффикстер арқылы жасалған сөздер мен сөз тiркестерi де бар. Бiрақ ол тiлдерде – полисинтетикалы тiлдерде агглютинацияның ара – жiгiн ажырату өте қиын. Агглютинативтi тiлдер. Агглютинативтi деген латынның agglutinatio – орысша – склеивание, қазақша – жалғамалы, желiмделу, жапсырылу деген мағыналы сөзi. Бұл топқа Алтай (түркi, моңғол, тұңғыс – маньчжур), Орал (фин, карель, эстон, коми, венгр, самодий т.б.) семьяларының тiлдерi, сондай-ақ, банту, дравид семьялары-ның тiлдерi, жеке тiлдерден – корей, жапон т.б. жатады. Сонда бұл топқа кiретiн тiлдер европа, Азия, Африканың көптеген жерiне тараған болып шығады. Агглютинативтi тiлдерге тән басты ерекшелiктер мыналар: түбiрге қосымшалар қосылғанда, түбiрдiң өзгер-меуi; қосымшалардың бiр түбiрге бiркелкi түрде, бiрiнен соң бiрi жалғана беруi; әр қосымшаның бiр-ақ қызмет атқарып, тек бiр мағына бiлдiруi; көбiнесе жұрнақ, жалғаулар мен көмекшi сөздердiң: шылау, демеулiк, септеулiк, жалғаулықтардың ғана болуы; орыс тiлiндегiдей префикс, предлогтардың жоқтығы; тәуелдi-лiк, септiк, жiктiк формалардың ерекшелiгi, дыбыстардың үндестiгi т.б. Мәселен, қазақ тiлi – нағыз агглютинативтi тiл. Мысалға қамсыздандырылмағандықтарыңыздан деген сөздi алсақ, бiр сөзде қам – сыз – дан – дыр – ыл – ма – ған – дық – тар – ыңыз – дан деген 11 морфема бар; түбiр - бiреу – ақ, қосымшасы – 10. Былайынша айтқанда, сөз түбiрiн бiр тепловозға теңесек, ол бiр өзi 10 вагонды (яғни қосымшаны) бiрiнен соң бiрiн тiркеп алып тартып келедi. °р вагонның iшiнде әр түрлi адам (не зат) бар екенi сияқты, әр қосымшаның тек өзiнiң атқаратын қызметi, мағынасы бар. жүктеу/скачать 221.83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|