Сөз мұғалім мен оқушы қарым-қатынасының маңызды құралы

Ана тілін жақсы білу, сол тілде таза сөйлеу де мәдениеттілік. Ана тілін, оның байлықтарын бағаламау – қарым-қатынас жасаудың, ойды айтудың, жеткізудің құралы тілді бағаламау деген сөз. Таза сөйлеу дегеніміз – сол тілдің жалпыға ортақ байлықтарын пайдаланып, “бөгде” сөздерді араластырмай сөйлеу. Жөн-жосығы, тіпті керегі жоқ жерде өзге тілдің сөздерін пайдаланып сөйлеу айтайын деген ойды түсініксіз етеді. Тілдегі орашолақтық, оспадарсыздық – ой жүдеулігінің белгісі. Ойы саяз адамның көпшілігі бос сөз болады, күнгірт ойлы кісілердің сөзі айқын, таза болмайды. Көмескі, күнгірт сөзді желді күнгі қаңбақ секілді ешкімнің көңілінен қоныс таппақ емес.

Кәсіби қарым-қатынасты қалыптастыруға негізделген Н. Бакланованың “Личность в профессиональных видах деятельности и общения” талдауында кәсіби шеберлік психологиялық феномен ретінде оның пәні мен құрылымы, кәсіби шебер жеке тұлғаның қалыптасуы (жеке адамның іс-әрекеті, жеке адамның қарым-қатынасы, кәсіби шеберліктің психологиялық құрылымы) көрініс тапқан. “Сөйлеу” тақырыбында маңызды сөйлеудің психологиялық сипаты мен қатар ойлау негізі, сөйлеудің түрлері қарастырылады. Болашақ оқытушы аудиторияда сөйлейді, ол тек ойы мен сезімін жеткізіп қоймай, тыңдаушылардың ойы мен сезіміне әсер етуі қажет, олардың қызығуын арттыра отырып, психологиялық байданыста болуы керек.

Көрнекті ғалымдар сөйлеу өнерінде көңіл бөлу психологиясы мен тыңдау психологиясына баса назар аударады. Сөздің негізгі қызметі – қатынас. Мәдениет пен қарым-қатынас әдебі тыңдаудың тиімді шарты болып табылады. Тыңдаушының ұстанған бағытындағы, қатынасындағы саналы және санадан тыс ақпарат алмасудың үш түрі бар: шынайы тіл, бейнелі ойлау, сенсорика.

Ауызша сөйлеудің негізгі ұстанымы – қарым-қатынастық бағыт.

Сөйлеуді оқытуды , сөйлеу іс-әрекеті жеке тұлғаның қалыптасуына әсер етеді. Өз ойын айту және біреуге жеткізу – болашақ маманның кәсіби талдауының алғашқы шарты, сонымен бірге оның интеллектік кәсіби ойлауының қалыптасуының негізі.

Қарым-қатынас қоғамда үлкен рөл атқарады. Қатынассыз оқу үрдісі , тәрбие , жеке адам дамуы, адамдар арасындағы қатынас, басқару, қызмет ету, ғылыми және басқа іс-әрекет мүмкін емес. Қарым-қатынас мәселесі көп аспектілі. Ол көптеген ғылымның зерттеу көзі: философия, әлеуметтану, лингвистика, этнография, психология, педагогика, т.б.

Жоғары оқу орнына өз пәнін, түрлі әдістемелік құралдарды толық меңгерген, педагогикалық – психологиялық дайындығы бар, мәдениетті, шығармашылыққа бейім, студентті түсінетін және оларға жұмыс барысында әсер ететін шебер педагог керек.

1. 
   Оқытушының сөйлеу сапасы мен оқушының қабылдауының арасындағы байланысты түсіндіріңіз.
   
2. 
   Оқытушының тіліндегі кездесетін кемшіліктерді атаңыз және оның себебін түсіндіріңіз.
   
3. 
   Студенттің тілді жетілдіру жолдарын көрсетіңіз.
   
4. 
   Стиль дегеніміз не?
   
5. 
   Шетел мамандарының стильді жіктеуге байланысты ой-пікірлері қандай?
   
6. 
   Қазақ стилистикасын зерттеуші ғалымдарымыздың пікірлері қандай?
   
7. 
   Қарым-қатынаста сөйлеудің алатын орны қандай?
   

1. Мұғалім сөзінің функциялары.

2. Әрбір функцияның өзіндік ерекшеліктері.

Әдебиеттер

Негізгі:

10. 
    Педагогикалық шеберлік негіздері / И.А.Зязюнаның түзетуінде – М., 1989
    
11. 
    Занина Л.В., Меншикова Н.П. Педагогикалық шеберлік негіздері – Ростов на Дону, 2003.
    
12. 
    Кукушкин В.С. Педагогикалық қызметке кіріспе – Ростов на Дону, 2002.
    

16. 
    Абдуллина О.А. Жоғарғы педагогикалық білім беру саласындағы мұғалімді жалпы педагогикалық дайындау.
    
17. 
    Педагогикалық мәдениетке кіріспе / Е.В.Бондареваның түзетуімен – Ростов на дону, 1995.
    
18. 
    Грехнев В.С. Педагогикалық қарым-қатынас мәдениеті – 1990.
    
19. 
    Елканов С.Б. Болашақ мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу негіздері – М., 1989.
    
20. 
    Кан-Калик В.А., Никандаров Н.Д., Педагогикалық шығармашылық – М., 1990.
    
21. 
    Коджаспирова Г.М. ПЕдагогтің кәсіби білімін көтеру мәдениеті – М., 1994.
    

Мұғалім сөзінің коммуникативтік сапасына қойылатын талаптар , ең алдымен оның педагогикалық функцияларымен байланысты. Мұғалім сөзінің бірден-бір негізгі функциясы – білім беруде толыққанды қамтамасыз ету.

Мұғалім сөзінің коммуникативтік ерекшеліктерімен және оқушылардың білімді қабылдауы мен есте сақтауының табысты болуының арасында тікелей байланыс бар екендігі белгілі. Мұғалім сөзі бұл қабылдауды түсінуге оңай, қызықты етуі немесе оны қиындатуы мүмкін.

Мұғалімнің сөзінің бұл функциясының мәнділігі мынадай факт туралы болмақ, білімнің оқушылардың есінде ұзақ уақытқа дейін сақталуы педагогикалық сөйлеу мәдениетінің ерекшелігіне байланысты: мұғалім дауысында эмоционалдық реңктің сақталуы, оның интонациясы, сөйлеудегі ырғақтылығы, сөздердің айтылу сипаты. Былайша айтқанда, мұғалім сөзі шеге сияқты қағылу керек. Кейін қанша жыл өтсе де ол сөздер шәкірт есінде қалып, олар айта-айта жүретіндей мәңгі жүректе сақталыну керек.

Жаңа материалды меңгертудегі мұғалім сөзінің педагогикалық міндеті – оқушыларға білім алуға мүмкіндік туғызып қана қоймай, оларда осы білімге деген эмоционалдық – құндылық қарым-қатынас қалыптастыру, сенім негізінде өз мінез-құлқын басқаруда оларға қажеттілік тудыру. Мұғалім, егер оның сөзі тек ақпараттандырып қана қоймай оқушылардың санасына, сезіміне әсер ете алса, оларды бір әрекет жасауға талпындыра алса ғана бұл міндеттерді шеше алады.

Мұғалім сөзінің міндеттерін логикалық байланыстылығын құрастырып көрейік:

білімге қатынасын

қалыптастыру

арттыру қабылдау

білім мәнін жете

Өкінішке орай, бұл логикалық байланыс жалпы мектеп іс-тәжірибесінде “жүзеге аса бермейді” және оқушылардың білімі жалған жинақталған түсінікте қала береді. Оқушылардың жүрегімен сезілмеген, оған жетпеген, ақыл-ойына әсер етілмеген, көптеген қателермен, оқулықтан алынған жаттанды бос сөз тіркестері, ақпараттың аз ғана мөлшерін бере алады. Мұғалім бағдарламаға сай оқу материалын айтқанмен, білім оқушылардың санасында шындық өмірмен байланыспаған, тек абстракция көлемінде ғана қалыптасады. Оқушының шындық дүние мен білім арасындағы алшақтық осылай пайда болады. Педагогикалық кемеліне жетпеген мұғалім сөзінің құны осындай.

• 
  дыбысталған ақпаратты көрнекілік бейнесімен нақтылайды;
  
• 
  оны алған білімімен, тәжірибесімен байланыстырады;
  
• 
  оқытушының ойының логикасын аңғаруға тырысады, оны есте сақтайды, мәнін ұғынады.
  

Сабақта оқу материалын дұрыс қабылдау үшін мұғалім сөзінің логикалық екпінінің мәнділігіне жүргізілген зерттеулерде де осыған ұқсас жағдайлар байқалған. Дұрыс қойылмаған екпіннен оқушылардың 40 пайызы берілген ақпаратты ешқандай қабылдамаған, 11 пайызы тек бір бөлігін, 47 пайызы тек бас жағын ғана қабылдаған. Мұғалім сөзінің екпінінің бірқалыптылығы, шектен тыс дауысты көтеріп сөйлеу, ғибраттылық оқушыларды шаршатады.

Оқушылардың танымдық іс-әрекетінің нәтижелілігіне, мұғалімнің сабақтағы коммуникативтік мінез-құлық стилі де әсер етеді. Мұғалім сөзіндегі тиымдар, “үндеме”, “тоқтат”, “отыр”, “жап”, “болды” деген зілді сөздер және “әдеттегідей ештеңе білмейсің”, “сенің ата-анаң қайда қарап отыр”, “мұны түсіну саған қайда” деген оқушыны қағытудағы таныс сөздер, оқытушы мен оқушы арасындағы қарым-қатынасты бұзып қана қоймай, ақыл-ой белсенділігін де төмендетеді.

Грузия педагогы Ш.А.Амонашвили оқытушы мен оқушы арасындағы ізгілікті қарым-қатынас құрудың негізін қалады. Ш.А.Амонашвилидің коммуникативтік тәсілдерінің бірнешеуін келтіріп көрейік: оқушының сенім мүмкіндігін туғызуда “меніңше, саған менің көмегімнің керегі жоқ сияқты. Сен өзің де керемет орындайсың”, оқушының сәтсіздігіне күйінішін позитивтік мазмұнда көрсетеді : “қалайша бұлай боп қалды? Бұл кездейсоқ осылай болып қалған шығар. Себебін түсіндіріп көрейік, қане”.

Мұғалім сөзі бұл қарым-қатынаста реттеушілік рөл атқарады. Мұнда мұғалімнің оқушылармен әңгімелесуі, сәлемдесуі, өз талаптарын қоюы, ескерту жасауы, тілегін білдіруі; оның сөзінің мәнерлілік бояуы , интонациясы, бет келбеті, көзқарасы, мәнері қандай, осының барлығының маңызы ерекше.

Көп нәрсе мұғалімнің қарым-қатынастағы дербес стиліне байланысты (қорқытуға негізделген қарым-қатынас, әзілдесу арқылы жасалатын қарым-қатынас, достыққа негізделген қарым-қатынас және т.б.).

Бұл авторитарлық және демократиялық стилдерге де байланысты. Ұлы педагог А.С.Макаренко өзінің тәрбиеленушілерімен қарым-қатынасты “оқушыға қаншалықты талапты көп қойсаң, соншалықты оны құрметте” деген принцип негізінде құрды. Нақты жағдайларға байланысты ол сабырлы және көңілді, әзілкеш және қатал, өктем және жұмсақ бола білді.

1. 
   Мұғалім сөзінің - білім беруді толыққанды қамтамасыз ету функциясын түсіндіріп беріңіз.
   
2. 
   Оқушының материалды ұзақ уақыт есте сақтауының, педагог сөзіне байланысын түсіндіріңіз.
   
3. 
   Жаңа материалды меңгертудегі мұғалім сөзінің міндеті қандай?
   
4. 
   Мұғалім сөзінің міндеттерінің логикалық байланыстылығын “Топтастыру” стратегиясы бойынша көрсетіңіз.
   
5. 
   Оқушы білімі мен өмірдегі алшақтықтың пайда болу себебін түсіндіріңіз.
   
6. 
   Мұғалім сөзінің оқушылардың нәтижелі оқу іс-әрекетін қамтамасыз ету функциясының маңыздылығын түсіндіріңіз.
   
7. 
   Мұғалім сөзіндегі ырғақтың кемшілігі қандай жағдайлар тудырады.
   

8. 
   Мұғалім мен оқушылардың арасындағы қарым-қатынастың жемісті болуын қамтамасыз ету функциясының маңыздылығы неде?
   

2. Мұғалім сөзіндегі импровизация.

Әдебиеттер

Негізгі:

13. 
    Педагогикалық шеберлік негіздері / И.А.Зязюнаның түзетуінде – М., 1989
    
14. 
    Занина Л.В., Меншикова Н.П. Педагогикалық шеберлік негіздері – Ростов на Дону, 2003.
    
15. 
    Кукушкин В.С. Педагогикалық қызметке кіріспе – Ростов на Дону, 2002.
    

22. 
    Абдуллина О.А. Жоғарғы педагогикалық білім беру саласындағы мұғалімді жалпы педагогикалық дайындау.
    
23. 
    Педагогикалық мәдениетке кіріспе / Е.В.Бондареваның түзетуімен – Ростов на дону, 1995.
    
24. 
    Грехнев В.С. Педагогикалық қарым-қатынас мәдениеті – 1990.
    
25. 
    Елканов С.Б. Болашақ мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу негіздері – М., 1989.
    
26. 
    Кан-Калик В.А., Никандаров Н.Д., Педагогикалық шығармашылық – М., 1990.
    
27. 
    Коджаспирова Г.М. ПЕдагогтің кәсіби білімін көтеру мәдениеті – М., 1994.
    

Лекция мәтіні:

Мұғалім оқушылар тобын немесе тұтас ұжымды , оларға көңіл аударып, қабылдау арқылы, сыныптағылардың барлығын сөздің көмегімен басқара отырып, қарым-қатынас жасайды.

Мұғалім сөзінің ерекшеліктерінің бірі көпшілік алдында жариялануы болып табылатын, оның бағыттылығы, оқушыларға арнап айтылуы. Мұғалім сөзі барлық уақытта өз жөнін табады – оның мағыналы қабылдануы оқушылардың түсінігінде таңдап алынады. Байқағыш педагог барлық уақытта өз сөзін тәрбиеленушілерінің қалай қабылдайтынын, қандай реакция білдіретінін, алдын ала көре біледі. Мысалы, ешнәрсеге сенбейтін оқушы қалай қабылдайды, оның сөзін жаны тез жараланғыш оқушыға қалай тиеді, ойлы және білуге құмар тәрбиеленушіден ол қандай баға алады, осының бәрін педагог алдын ала біліп отырады. Осындай алдын ала болжай алу педагогқа өз сөзін шындыққа жанасымды етіп құра білуге, қарым-қатынаста оны түзетуге көмектеседі.

Ауызша сөйлеуді орынды қолдана білу, оқушының өз сөзіне ойланып, ақылмен жауап беру керек екендігін қалыптастыру арқылы мұғалімге көмектеседі.

Ал бұл мұғалім мен оқушыны бірлесіп еңбек етуге жақындастырып, оңтайластырады.

Мұғалім сөзінің бағыттылығы нені білдіреді? Оның сөзінің шыншылдығын. Дана мұғалім үшін оның сөзі балалармен қарым-қатынаста – бұл өз келбетіңнің тәсілі сияқты, В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтқанда: “оқушылардың алдында рухани байлығыңды өзің ашу”.

Мұғалім сөзінің бағыттылығы оның өз монологын оқушылармен ішкі диалог ретінде, олардың ақыл-ойына, сезіміне, намысына қозғау салатындай етіп құрастыра білетін икемділігін білдіреді. Оның сөзінде бірлесіп еңбек етуге шақыратындай тіке талап ету (“өздерің ойланып көріңдер”, “қиялдап көрейікші”, “бұл сіздерде қызығу тудырады деп ойлаймын”, “әрине, сіздер еске түсірдіңіздер” және т.б.) және өз бағасының мазмұны, алған әсері, эмоционалдық-экспрессивтік сөзі, дауыс ырғағының мәнерлілігі болады.

Мұғалімнің ауызша сөйлеуіндегі ерекшелігі – оның мазмұны оқушыларда екі жолмен дыбысталу (сөздердің дыбысталуы , дауыс ырғағы арқылы) және көзбен шолу (мұғалім қимыл-қозғалысы, мәнері, мимикасы ) арқылы қабылданады. Сөйлеуші мұғалімнің мимикасы, тұрысы, дене қимылы, оның сөзінің эмоционалдық маңыздылығын, мәнерлілігін, мағыналылылығын күшейтеді.

Көзбен шолу жолы оқушыларға мұғалімнің жұмыстағы көңіл-күйі туралы, оның оқушылармен қарым-қатынас жасауға, оларға құрмет көрсетуге құлқының бар-жоқтығы туралы ақпарат береді. Сол себепті болашақ студентке университет қабырғасында өз қарым-қатынасының сыртқы келбетіне бақылау жасай білу икемділігін дамыту, өзінің мимикасы, дене қозғалысы, мәнеріндегі ерекшеліктеріне тыңдаушының реакциясының қандай екенін білу өте маңызды.

Мұғалімнің ауызша сөйлеуіндегі жанынан шығаруы – бұл ереже сияқты. Мұнда да оның ерекшелігі көрінеді. Кәсіби-мұғалім барлық уақытта сабақ конспектісіне немесе кітап мәтініне сүйенбей сөйлейді. Оқушылар оны тыңдай отырып, сол кездегі мазмұнның, сөздің туылу сәтіне қатысады. Мұғалім көпшілік алдында ойлау, алғаш өзі үшін оқушылармен бірге шындықты ашу сияқты түйсік туғызады. Бұл үшін ерікті кідіріс жасау, керекті сөзді іздеумен байланысты, сөздерді ауыстыру; оның сөйлеу қарқыны бірде жылдам, бірде баяулауы; мұғалім өз алдына сұрақтар қоюы мүмкін, оларға жауап берудегі пікірталастырудың барысын көрсетуі , осының барлығы мұғалім сөйлеуіне тән сипаттар.

Жанынан шығарып сөйлеу – бір мағыналы ұғым емес. Кейбір жағдайларда бұл ертерек дайындалған, ойластырылған сөз, бірақ мұғалімнің күтпеген жердегі “әп-сәттілік” икемі. Бұл конпектідегі жазылғанды сөзбе-сөз әңгімелеу емес, оны қайта еске түсіру емес, алдын ала оқылғанды қайта жаңғырту емес (бұл барлық уақытта “жанынан шығаруға” ұмтылатынымыз сияқты сезіледі), бұл сөйлеу кезіндегі құрастырылған еш нәрсеге тәуелсіз, айтайын деген ойыңды еркін баяндау, бірақ , баяндаудың көлемін, мазмұнын таңдау, оның логикасын, тонын, сөйлеу стилін, интонациялық-ритмикалық құрылысын ойластыру сияқты алдын ала дайындық есепке алынады. Бұл жерде мұғалім үшін психологиялық кезеңнің маңызы бар.

Жанынан шығаруға қабілеттілік – бұл қабылданған, таныс және бірде бер рет сабақтағы оқу материалында баяндалмаған жаңашылдықты өзі үшін сақтай білу икемділігі. Бұған өзіңді тексеріп көр: Сіз бүгін оқушыларыңызға (өзіңіздің жолдастарыңызға), сізге мектеп бағдарламасынан таныс материалды, университет көлеміндегі байытылған біліммен, оны беріліп, еліктіріп, қызықтырып, анық, эмоционалды түрдебаяндап, әңгімелеп бере аласыз ба? Сізде бұл материалды қабылдауда жаңа акценттер пайда болған жоқ па?

Басқа жағдайларда мұғалім сөзі - “жанынан шығару” бұл сөздің тікелей мағынасы –ешқандай алдын ала дайындалмаған , мұғалім реакиясын тез талап ететін жағдайда, оқушылармен қарым-қатынас кезінде кездейсоқ пайда болатын сөз. Ол – кең қамтылған жауаппен, әңгімемен, өсиет, ақыл айтумен сезіледі. Мұндай жағдайда мұғалімнің, сөйлеу үлгілерін, сөйлеу тонын таңдап алуында, сөз қолдануында жауапкершілігі арта түседі. Туры осы жерде мұғалімнің сөйлеу мәнерінде жалпы және педагогикалық мәдениеті, оның оқушылармен өзара қарым-қатынасындағы мінез-құлқының ұнамды тәжірибесі пайда болады.

1. 
   Мұғалім сөзіндегі ерекшеліктер дегенді қалай түсінесіз?
   
2. 
   Мұғалім сөзіндегі басты ерекшеліктерді атаңыз.
   
3. 
   Мұғалім сөзіндегі бағыттылық дегеніміз не?
   
4. 
   Педагогтың болжай алу біліктілігін қалай түсіндірер едіңіз?
   
5. 
   Педагог сөзінің оқушы психологиясына қатысы бар ма?
   
6. 
   Ауызша сөйлеуді орынды қолдана білудің маңызы неде?
   
7. 
   “Импровизация” терминінің мағынасы қандай?
   
8. 
   Мұғалімнің ауызекі сөзіндегі “импровизацияның” алатын орны қандай?
   
9. 
   “Импровизацияға қабілеттілік” дегенді қалай түсіндірер едіңіз?
   
10. 
    Мұғалімнің ауызекі сөзіне қойылатын талаптар қандай?
    

1. 
   Сөйлеуді жүзеге асырудағы бағыттар.
   
2. 
   Қарым-қатынаста сөйлеу мәдениетін дамыта білу.
   
3. 
   Сөйлеу мәнерінің біліктілігін дамыту.
   

Әдебиеттер

Негізгі:

16. 
    Педагогикалық шеберлік негіздері / И.А.Зязюнаның түзетуінде – М., 1989
    
17. 
    Занина Л.В., Меншикова Н.П. Педагогикалық шеберлік негіздері – Ростов на Дону, 2003.
    
18. 
    Кукушкин В.С. Педагогикалық қызметке кіріспе – Ростов на Дону, 2002.
    

28. 
    Абдуллина О.А. Жоғарғы педагогикалық білім беру саласындағы мұғалімді жалпы педагогикалық дайындау.
    
29. 
    Педагогикалық мәдениетке кіріспе / Е.В.Бондареваның түзетуімен – Ростов на дону, 1995.
    
30. 
    Грехнев В.С. Педагогикалық қарым-қатынас мәдениеті – 1990.
    
31. 
    Елканов С.Б. Болашақ мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу негіздері – М., 1989.
    
32. 
    Кан-Калик В.А., Никандаров Н.Д., Педагогикалық шығармашылық – М., 1990.
    
33. 
    Коджаспирова Г.М. Педагогтің кәсіби білімін көтеру мәдениеті – М., 1994.
    

Студенттердің өзіндік жұмыстарында сөйлеуін жүзеге асыруда бірнеше бағыттарды бөліп қарастыруға болады: өзін-өзі бақылау және сөйлеу мәдениетін дамыту, қарым-қатынастың барлық жағдайында дұрыс әдеби тілде сөйлей білу . Әңгіме, өзіңдегі әдеттер мен қажеттіліктерді білу және өзіңнің сөйлеу мәдениетіңнің деңгейін көтеру тәрбиесі туралы болмақ. Бұл жерде сөйлеудің тазалығы мен дұрыстығына баса назар аудару маңызды (қазіргі әдеби тіл нормаларына – екпін, айту, сөз жасау нормаларына және т.б. сәйкестігі). Мұнда үлкен көмек сөздікпен жұмыс істеуде көрінеді: түсіндірме сөздік, сөз қолдану қиындығы, сөз тіркестері. Қиын жағдайларда онымен жұмыс жасау әдеттеріне өзіңді тәрбиелеу, таныс емес сөздерге көңіл бөлу, оның мағынасын түсіндірудегі қажеттілік, есте ұстап қалу, өз тіл байлығыңды байыта түсуде оны сөздік қорыңа ендіру өте маңызды.

Өзіңнің сөзіңнің ерекшеліктерін оқып үйрен:

• 
  сөздерді, дыбыстарды дұрыс қолдана аласың ба?
  
• 
  сөзге екпінді дұрыс қоя аласыз ба?
  
• 
  Сіздің тіл байлығыңыз қалай немесе сіз өз баяндамаңызды қиындықпен құрастырасыз ба?
  
• 
  Жаңа сөздерді қолданғаныңызда, өзіңіздің келтірген анықтамаларыңыз дәл, тура шыға ма?
  
• 
  Сізде түрлі сөз таптарының формаларын жасауда қиындық тумай ма?
  

Өздеріңіз білетіндей, сөйлеу мәнерлілігіне оның мазмұнға сәйкес дауыс ырғағын келтіре білуіне, қолдану жағдайына және тіл құралдарын (эпитет, метафора және т.б.) орынды қолдана білуіне, ауызша көрнекі бейнелерді (көркем-әдеби шығармалардан үзінді, афоризмдерді келтіру) қолдану арқылы қол жеткізіледі.

Өз сөздеріңіздің дауыс ырғағын бақылап көріңіз. Ол қандай?

Мәнерлі, әр түрлі қалыпты, эмоционалды реңкте ме немесе бір қалыпты, бір дауысты ма?

Түрлі жағдайлардағы қарым-қатынаста сіздің сөзіңіздің саздылығы қандай?

Өзіңіздің көпшілік алдында жасағалы тұрған баяндамаңызды дайындауда мына сұрақтарды шешіп алуыңызға көңіл аударыңыз:

• 
  тыңдаушылардың қандай ой-толғаныстарын тудыруым керек еді?
  
• 
  Аудиторияда қандай көңіл-күй жасау керек?
  
• 
  Менің баяндамамның мазмұны сөйлегенде қандай дауыс ырғағын, ритмді талап етеді?
  
• 
  Өз баяндамаңызды оқыған кезде жақсы бір әсер алған кезіңіз және қалай шыққаны туралы көңіліңіздегідей, сіз ойлағандай болды ма ? Алған әсеріңіз туралы ой бөлісіңіз.
  

Сіз білесіз, мұғалімнің жемісті коммуникативтік мінез-құлқы оның дербес қарым-қатынас стилі болып табылады. Өзін зерттеп білу маңызды, сонымен бірге тек қана өзіңнің қарым-қатынас техникаңды ғана ретке келтіріп қоймай, қарым-қатынасыңдағы өзіңнің әлеуметтік бағытыңды да білгенің жөн:

• 
  мен серігіммен (партнермен) қарым-қатынасты қалай жасаймын: мақсат ретінде ме, құрал ретінде ме?
  
• 
  Маған процестің өзі қызықты ма, әлде тек қана оның нәтижесі ме?
  
• 
  Қарым-қатынас кезінде мен өзімнің сырқы келбетімді, көңіл-күйімді басқара аламын ба?
  
• 
  Адамдар, менің оларды барлық уақытта түсінуге тырысатынымды біле ме екен?
  
• 
  Менің сөйлеудегі мәнеріме, сөйлеу тоныма, қарым-қатынаста адамдардың көңілі тола ма?
  

• 
  әлеуметтік-перцептивтік (қарым-қатынастық серіктестікте оның ішкі дүниесін түсіне білуге қабілеттілік);
  
• 
  әлеуметтік-қиялдай білу қабілеттілігі (өзіңді басқа біреудің орнына қоя білу, оның реакциясын көре білу, сендіре білу).
  

Барлық уақытта қиялды (қайта жасау және шығармашылық), ассоциативтік және бейнелі есті, фантазияны дамытып отыруды есте ұстаған жөн. Естеріңізде ме, біз айттық, мұғалім сөзінің мәнерлілігінің міндетті шарты, оның баяндаған процестерінің, оқиғаның, заттардың ойша көрінісінің бейнесін тудыра алуы болып табылады. Мұндай жағдайда сөз эмоционалды, айқын болады, ол суретті қолмен емес, тіл қралдарымен салғандай болады, К.С.Станиславскийдің тілімен әсірелеп айтқанда “құлақ емес, көз”. Жасандылықпен мұндай сөйлеуге жету мүмкін емес. Өзіңде шындықтағы дүниені қабылдау, дыбысты, суретті көре білу және тыңдай білу біліктілігін дамыту керек және өзіңнің көргеніңді сөзбен жеткізе білуді үйрену керек. Бұл жерде театрлық педагогика жаттығулары жақсы көмек көрсете алады.

Осылайша, біз сіздермен педагогикалық шеберліктің элементтері болып табылатын мұғалім сөзінің бірнеше ғана сұрақтарын қарастырдық.

Айтылған әңгімелер, болашақ мұғалімдердің сөйлеу мәнеріне аса сақтықпен қарап, дамытуына негіз болады деп ойлаймыз, ал талантты педагог-жол салушылар тәжірибесі байытады және мәнерлі, айқын, сенімді педагогикалық сөйлеуді меңгеруде табандылық көрсетеді.