Лекция №14 Тақырыбы: Тау жыныстарының үгілуі

(1сағат)

1.Тау жыныстарының үгілі қарқандылығы

2.Үгілу қабығы

Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2. Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3.Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4.Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

5.Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

6.Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

7. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

8. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

2. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

3. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

Лекция мәтіні:

Тау жыныстарыныњ ‰глуі (морылуы) деп ауаныњ, су мен тірі организмдердіњ єсер ету нєтижесінде жер бетіндегі минералдар мен тау жыныстарыныњ б±зылып ыдырауын айтады.

Тау жыныстарыныњ ‰гілу ќарќындылыѓы оныњ єр т‰рлі физика-механикалыќ ќасиеттеріне жєне химиялыќ тµзімділігіне байланысты. Тау жыныстарыныњ негізгі ќасиеттеріне олардыњ беріктілігі, т‰сі еру ќасиеті, ќат-ќабаттылыѓы жєне таѓы басќа ќасиеттері жатады. Тау жыныстарыныњ беріктілігі олардыњ механикалыќ єсеріне тµзімділік кµрсетуі, мысалы, бірт±тас ќатты порфирит немесе кварцитке ±ќсас ж±мырланѓан магмалыќ тау жыныстары баяу; бєсењ ‰гіліп, жер бетінде дµњес бедерлерді ќ±райды, ал икемді, ж±мсаќ тау жыныстары керісінше сыртќы, экзогендік єсерінен жылдам б±зылып шайылып кетіп жер бетініњ ойыс пішіндерін т‰зеді. Т‰сі аќшыл тау жыныстары к‰н сєулесін шаѓылтады, ал ќара т‰сті тау жыныстары к‰н сєулесін µзіне тартып, кµбірек ќызып, µз аумаѓын ±лѓайтып жылдам ‰гіледі. Б±ѓан мысал ‰шін гранитті алайыќ. Ол µзініњ беріктілігіне ќарамастан шµлді аймаќтарда тез ‰гіледі, себебі оны ќ±райтын минералдар єр т‰сті болады. Єр минералдыњ т‰сі єр т‰рлі болѓандыќтан олардыњ к‰н сєулесін ќабылдау ќасиеті де біркелкі болмайды, ±лѓаю коэффициенті де єр т‰рлі. Сонда жылыну мен суыну кезі алмасќан кезде бірнеше минералдардан ќ±ралѓан т±тас гранит тастар босап ‰гіле бастайды. Осы гранит тастарды ќ±райтын ќызѓылт дала шпат минералы химиялыќ ыдырау нєтижесінде сазды топыраќќа айналып, кварц т‰йірлері кейін борпылдаќ ќ±м т‰йірлеріне ауысады.

Табиѓат факторларына байланысты ‰гілудіњ ‰ш т‰рі бар. Олар: физикалыќ, химиялыќ жєне органикалыќ. Физикалыќ (механикалыќ) ‰гілуге температураныњ µзгеруі, тау жыныстарыныњ жарыќшаќтарында судыњ ќатуы мен еруі, жануарлар мен µсімдіктердіњ тіршілік єрекеті, булану, су ќ±рамындаѓы т±здардыњ кристалдану процестері жатады.

Физикалыќ ‰гілу барысында тау жыныстарыныњ кесек тастары температураныњ к‰рт µзгеруіне байланысты кµлемін бірде ‰лкейтіп, бірде кішірейтіп т±ратындыќтан шытынап сынады. М±ндай жаѓдайлар шµлді аймаќтарда жєне биік таулы µлкелерде жиі кездеседі.

Єсіресе к‰н мен т‰нніњ ауысуына байланысты ауа температурасыныњ тєуліктік ауытќуынан тау жыныстарыныњ к‰ндіз ќатты ќызып, т‰нде сууыныњ зор мањызы бар.

Температура жоѓарылаѓан сайын тау жыныстарыныњ тау жыныстарыныњ сыртќы бµлігі к‰н сєулесінен, ішкі бµліктерінен гµрі молыраќ ќызып, кµлемі ±лѓаяды да нєтижесінде жарылып б±зылады.

Тау жыныстарыныњ жылу µткізгіштігі біршама тµмен болѓандыќтан олардыњ сыртќы ќабаттары ќабыршаќтанып, ішкі массадан бµліне бастайды. Ал, температура тµмендеуінен тау жыныстарыныњ сыртќы ќабаттары ішкі ќабаттарѓа ќараѓанда жылдамыраќ суиды.

Сµйтіп, алма-кезек жылыну мен суыну себебінен тіпті ењ тµзімді, берік тау жыныстарыныњ µзін б±зып ыдыратады. Тау жыныстарыныњ механикалыќ ыдырау нєтижесінде олардыњ ауамен, сумен шектесуі єлдеќайда арта т‰сіп, химиялыќ ‰гілудіњ дамуын жењілдете т‰седі.

Су жєне єр т‰рлі еріткіштер єрекетінен тау жыныстары еріп, сілтілену гидрация, дегидратация, гидролиз ќ±былыстарын тудырады да оттегі тотыѓуды к‰шейтеді, кµмір ќышќыл газы судыњ химиялыќ белсенділігін жєне сутегі иондарыныњ шоѓырлануын арттырады. Химиялыќ процес нєтижесінде жања минералдар пайда болады. Мысалы, дала шпаттары мен слюдалар каолинитке, гидрослюдаларѓа айналады, ал ерітіндіге т‰скен заттар шайылып кетеді. Физикалыќ жєне химиялыќ ‰гілулер бір мезгілде µтеді, біраќ наќты физикалыќ – географиялыќ жаѓдайларѓа байланысты біреуі екіншісінен басым болады. Ќуањшылыќ, биік таулы, полярлыќ аймаќтарда физикалыќ жєне механикалыќ ‰гілу басымдау, ал ќоњыржай белдемдерде немесе ылѓалды, субтропиктік белдеулерде химиялыќ ‰гілу басым.

Химиялыќ ќ±былысќа кµбірек ±шырайтындар: єктастар, доломиттер, тас т±здар, гипстер жєне таѓы басќа карбонатты тау жыныстары. Б±лар жењіл еріп, сумен ерітіндіге шыѓады. Нєтижесінде жер бетінде єр т‰рлі ќуыс бедер пішіндері – ‰њгірлер, карстыќ ш±њќырлар, ќ±дыќтар жєне т.б. пайда болады.

Органикалыќ ‰гілуде механикалыќ жєне биохимиялыќ єрекеттер арќылы таужыныстарыныњ б±зылуы. Механикалыќ б±зуды µсімдіктер µздерініњ тамыр ж‰йесі арќылы атќарады. Аѓаштардыњ тамыры тіпті берік ќатты т‰пкі тау жыныстарыныњ тамыры ќаланыњ кµшелеріндегі бетон, плитаны немесе асфальт ќабатын тесіп µтетіні баршамызѓа аян. Механикалыќ єрекеттен басќа органикалыќ ‰гілу µсімдіктердіњ, жануарлардыњ, микроорганизмдердіњ, бактериялардыњ, сањырауќ±лаќтардыњ, балдырлардыњ, ќыналардыњ, м‰ктердіњ биохимиялыќ єрекеттеріне тыѓыз байланысты. Олар µздерініњ тіршілік етуі ‰шін, не болмаса µзі солѓаннан соњ бойынан кµптеген кµмірќышќыл газдарын жєне органикалыќ ќышќылдарды шыѓарып тау жыныстарын бµлшектеуге жєне ыдырау ‰шін едєуір єрекет жасайды.

Сµйтіп, химиялыќ жєне биохимиялыќ ыдырау процестері тоќталмастан µте береді. ‡гілген тау жыныстарыныњ кµп бµлігі ешќашанда µз орнында ќалмайды, тасымалдау агенттері арќылы (салмаќ к‰ші, аѓын сулар, жел к‰ші, м±здыќ єрекеті) бедердіњ тµменгі ойпат аймаќтарына жєне м±хиттарѓа барып шµгеді.

‡гілу жєне ‰гіліске ±шыраѓан бµлшек заттардыњ тасымалдануыныњ жєне шµгуініњ жинаќтыќ процестерін денудация (лат. denudatio – ашылу) деп атайды. Басќаша айтќанда денудация – тау жыныстарыныњ б±зылуы, ‰гілуі жєне пайда болѓан ‰гінділердіњ кµтеріњкі аймаќтардан салмаќ к‰ші су, жел, м±здыќ єрекетінен сырѓып, ойыс µњірлерге шµгуі.

‡гілу нєтижесінде жер бетінде бір жаѓынан минералдыќ массалар µзгеріп орнынан ауысып т±рса, екінші жаѓынан шайылу єрекетінен тµменде жатќан т‰пкі тау жыныстары ‰немі жер бетіне ашылып шыѓып, ‰гілу процесі одан єрі терењдей т‰седі.

Сµйтіп жер беті ±дайы жањарып, ќ±рлыќтыњ кµтеріњкі µлкелері тµмендейді, таулар б±зылып, ќ±лдырап жазыќќа айналады, бедердіњ бір т‰рі жойылып басќа т‰рлер пайда болады. Аќырында жер бетініњ кедір-б±дыры тегістеліп денудациялыќ жазыќтар (пенеплен) ќалыптасады.

‡гілу ќабыѓыныњ т‰рі жєне ќалыњдыѓы кµптеген табиѓи факторларѓа байланысты. Оныњ ќалыптасуына алдымен жоѓарѓы температура мен мол ылѓал жєне тегіс бетті жазыќтыќ ќолайлы. Сонымен ќатар тау жыныстарыныњ тозу-‰гілу мерзімі ±заќ болуы шартты. ‡гілу ќабыѓы µзініњ ќ±рамы мен ќалыњдыѓына ќарай бірнеше т‰рге бµлінеді, олар: а) химиялыќ аса µзгермеген, негізінде т‰пкі тау жыныстардан ќ±ралѓан кесек тасты ‰гілу ќабыѓы;

б) химиялыќ мµлшерде µзгерген т‰пкі тау жыныстарымен ќатар дала шпат пен слюданыњ µзгеруі арќылы сазды-гидрослюда минералынан ќ±рылѓан гидрослюдалыќ ќабыќ; в) монтмориллониттыќ ќабыќ – алѓашќы минералдардан терењ химиялыќ µзгерістен µтіп т‰зелген негізінен сазды минерал – монтомориллониттен ќ±ралады; г) каолинит ќабыќ; д) ќызыл топыраќты ќабыќ; е) латеритты ќабыќ. ‡гілген ќабыќтардыњ соњѓы екі т‰рі ±заќ мезгіл бойы жєне т‰гелімен ‰гіліп, алѓашќы тау жыныстар ќ±рамынан толыќ ажырауы нєтижесінде пайда болѓан. Жоѓарыда атап айтылѓан ‰гілген ќабаттар т‰рлерініњ єрќайсысыныњ µздерініњ табиѓат зоналыќ сипаттамасы бар. Мєселен, кесек тасты ‰гілу ќабыќтар полярлыќ биік таулы µлкелерде, сонымен ќатар тасты шµлдерде кездеседі. Гидрослюдалыќ ќабыќ суыќ жєне ќоњыржай зоналарда дамиды. Монтмориллонниттыќ ќабыќ дала жєне шµлейт аймаќтарда, каолинитті жєне ќызыл топыраќты ќабыќтар – субтропикалыќ зонада т‰зілген, ал латеритті ќабыќ – алюмосиликаттардыњ єбден µршіген химиялыќ ‰гілудіњ єсерінен, ыстыќ жєне ылѓалды экваториалдыќ зоналардыњ жазыќ µлкелерінде т‰зілген тау жыныстарыныњ ќызыл т‰сті ерекше т‰рі.

Жоѓарыда айтылѓан ‰гілу процестерініњ бедер т‰зетін ролін ерекше айтып кетуге болады.

Жалпы айтќанда ‰гілу процесініњ µзі ќандай да болсын ерекше бедер пішіндерін ќ±рмайды. Біраќ тау жыныстары ыдырауыныњ ‰немі жєне мањызды факторы бола т±рып, б±л процес басќа экзогендік агенттердіњ тасымалдауына ќолайлы борпылдаќ материалын дайындайды да, ауырлыќ к‰ші єрекеті арќылы сол материалды гипсометриялыќ тµмен жерге ыѓыстырып, ауыстырып єкелуге єсер етеді. Дєл осы жаѓдайда ‰гілу процесініњ бедер т‰зілуінде атќаратын орны µте зор.

‡гілу ќабыѓыныњ елеулі практикалыќ мањызы да бар. Кµптеген ќымбат пайдалы ќазбалар, мысалы, бокситтыњ, темір тотыќтарыныњ кені, никель, кобальт жєне хром кендерініњ кейбір т‰рлері осы ‰гілу ќабыѓына байланысты. Т‰рлі – т‰сті минералдардыњ шашылымды кенорындарын іздестіруде ‰гілу ќабыѓын зерттеудіњ келешегі µте зор.

Д‰ние ж‰зінде єр геологиялыќ дєуірлерде ќалыптасќан ‰гілу ќабыѓы кењ таралѓан. ТМД аумаѓында протерозой эрасыныњ ‰гілу ќабыѓы Карелия мен Украинада, девон кезењініњ ќабыѓы Тиман ќыратында, мезозой мен Ќазаќстанныњ Сарыарќа даласында кездеседі. Торѓай облысындаѓы белгілі Аманкелді боксит кенорны осы мезозой кезіндегі кењ жазыќ пенепленіне байланысты.
Лекция № 15
Тақырыбы: Беткейлер, беткейлік процестер және беткей бедері. «Бетекей» туралы ұғым.

(1 сағат)

Жоспар:

Беткейлер

Беткейлік процестер

Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж

2.Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.

3.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

4. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

5. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

6. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

7. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.

.
Лекция мәтіні:

Жер беті беткейлерден жєне жазыќ баѓыттаѓы кењістіктердіњ ‰йлесуінен т±рады. Ал беткей дегеніміз кµтеріњкі жєне ойпауыт бедер пішіндерін бір-бірінен оќшаулайтын ењіс жазыќтыќтар. Беткейлер дамыѓан аймаќтарда ауырлыќ к‰ш єсерінен топыраќтыњ тµмен ќарай сырѓып ауысуы ‰лкен рµл атќарады. Жалпы ќ±рлыќ бетініњ 80%-ы беткейлер алып жатыр. Сондыќтан беткейлер ќалыптасуыныњ жєне олардыњ ауќымында µтіп жатќан табиѓи процестердіњ мањызы µте зор.

Беткей етегіне ќарай баѓытталѓан ‰гілген материалдыњ ауырлыќ к‰ш єрекетіне борпылдаќ тау жыныстар бµлшектерініњ µзара т±тасу к‰ші жєне олардыњ астында жатќан т‰пкі тау жыныстарыныњ ілініс к‰ші кері єсер етеді. Осы ‰гілген материалдыњ ауырлыќ к‰ші мен т±тасу к‰штері арасындаѓы араќатынас беткейлер ‰стіндегі процестердіњ баѓытын жєне ќарќындылыѓын белгілейді. Б±л процестер кµптеген факторларѓа байланысты болып, олардыњ єрі ќарай дамуына себепші болады. Беткейлердіњ ‰стінде болып жатќан процестер ‰гілген материалдыњ шайылып жайылуына, тасымалдануына немесе олардыњ жиналып шоѓырлануына єкеп соѓады. Соныњ нєтижесінде µњделген жєне аккумуляциялыќ бедер пішіндері пайда болады. Беткейлік денудация б±л бедер пішіндерін ќалыптастыратын негізгі экзогендік факторлардыњ бірі болып саналады. Сонымен ќатар, беткейлік денудация аллювийлік, м±здыќ, тењіздік жєне басќа шµгінділер т‰рлерініњ (генетикалыќ типтерініњ) кµзі болып табылады.

Тау жыныстарыныњ ‰гілуі мен беткейлік процестер µзара тыѓыз байланысты, демек беткейлерден борпылдаќ тау жыныстарыныњ шайылып кетуі т‰пкі тау жыныстарыныњ жер бетіне шыѓуына м‰мкіндік береді де, оныњ тез ‰гілуіне єкеліп соќтырады. Керісінше, беткейлердіњ баяу шайылуы ‰гінділердіњ жиналуына єкеледі, соныњ себебінен т‰пкі тау жыныстарыныњ одан єрі ‰гілуіне кедергі жасалады. Сµйтіп, беткейлік процестердіњ ќарќындылыѓы аќырында денудация жылдамдыѓын белгілейді.

Беткейлерді жєне беткейлік процестерді зерттеудіњ ѓылыми маѓынасы – бедер пішіндерініњ жаратылу тегін жєне даму тарихын аныќтау, сонымен ќатар, беткейлердіњ µте зор практикалыќ мањызын кµрсету.

Себебі эрозиялыќ процестерге ќарсы к‰рес ж‰ргізуде, гидротехникалыќ жєне т±рѓын ‰й ќ±рылыстарын салуда, ќазба байлыќтарды іздестіру жолында беткейлердіњ ќалыптасуы, олардыњ геологиялыќ ќ±рылымы жєне беткей ‰стіндегі µтіп жатќан процестер едєуір мєліметтер береді.

Беткейлердіњ морфологиясы, яѓни сыртќы бейнесі єр т‰рлі. Олар ењістелу дєрежесіне ќарай: тік ќ±ламалы (35⁰-тан аса), ќ±ламалы (15-35⁰), орташа ењісті (8-15⁰), жайпаќ (4-8⁰), µте жайпаќ (2-4⁰) беткейлер болып бірнеше т‰рге бµлінеді.

Беткейлердіњ б±лай бµлінуініњ кейбір генетикалыќ мєні бар, демек олардыњ ‰стінде ж‰ріп жатќан процестердіњ сипаты жєне ќарќыны туралы сараптауына м‰мкіндік береді жєне олар халыќ шаруашылыѓына ќажетті, инженерлік – геоморфологиялыќ зерттеулерді ж‰ргізу кезінде ќолданылады. Тік ќ±лайтын беткейлердіњ бірі – жарлар. Олар неотектоникалыќ (жерсілкіну) ќозѓалыстар, абразия, эрозия т.с.с. процестердіњ єсерінен ќалыптасады. Жарлар оларды тудырушы к‰штер толастамаѓан жаѓдайда ѓана кµрініс береді; б±л к‰штер толастауы-аќ м±њ екен жарлардыњ ернеулері (жиектері) гравитациялыќ процестердіњ єсерінен бірте – бірте тілімденіп жайпаќтала бастайды.

¦зындыѓына ќарай беткейлер (50-500 м), орташа ±зын беткей (50-500м) жєне ќысќа беткей (50м) болып жіктеледі.

Беткейлер ќима пішініне ќарай тік беткей, дµњестеле иілген беткей, ойыњќы ењістеле иілген беткей жєне кертпешті беткей болуы ыќтимал. Дµњестеле иілген беткейлердіњ табаны біршама айќын кµрінеді, жоѓары ернеуінде жайпаќтау болып келеді, ал тµменгі µњірінде біршама ќ±ламалы болады. Ойыњќы (ењістеле) иілген беткейлердіњ табаны айќын емес. Олардыњ жоѓарѓы бµлігі тік, ќ±ламалы болады да, тµменгі µњірінде бірте – бірте жайпаќтала т‰седі. Неміс ѓалымы В.Пенктіњ айтуынша,беткейлердіњ бойлыќ ќимасы эндогендік жєне экзогендік к‰штердіњ µзара ќарым – ќатынасы єрекетініњ сипатын білдіреді. Мысалы, жер ќыртысыныњ кµтерілуі сыртќы к‰штердіњ єсеріне, яѓни денудация процесіне тењбе – тењ болса, онда тік беткейлер ќалыптасады. Біраќ, табиѓатта кµбінесе дµњестене иілген жєне ойыњќы иілген беткейлер жиі кездеседі.

Жоѓарыда айтылѓандай, беткейлер негізінен экзогендік жєне эндогендік к‰штер єсерінен пайда болады. Осыѓан сєйкес жер бетіндегі барлыќ беткейлер жаратылу тегі (генезисі) жаѓынан эндогендік жєне экзогендік беткейлерге жіктеледі. Эндогендік беткейлер жер ќыртысыныњ тектоникалыќ ќозѓалыстары, магматизм жєне жерсілкіну єрекетінен ќалыптасуы м‰мкін. Тектоникалыќ беткейлер жер ќыртысыныњ тік баѓыттаѓы ќозѓалыстарынан, ќатпарлы жєне тектоникалыќ ‰зілмелі єрекетінен т‰зілуі ыќтимал.

2. Беткейлік процестер мен беткейлі бедер пішіндер

Опырылмалы беткейлер біршама тік жарлы беткейлердіњ бір бµлімі тау жыныстарыныњ т‰пкі массивінен ілініс к‰шініњ кенет кемуі салдарынан немесе уаќытша таянышынан айырылып ќалуы нєтижесінде ауырлыќ к‰ші єсерінен тµмен ќарай ќопарыла ќ±лауынан туындаѓан шоѓырларды атайды.

Опырылмалардыњ т‰зілуі барысында алдымен беткей жиегіне параллель келген тік баѓыттаѓы жарыќтар немесе жарыќтар ж‰йесі пайда болады, кейінірек тау жынысы массивтерініњ опырылып ќопарыла ќ±лауы сол жарыќтар бойымен µтеді.

¤те ірі опырылымдар ќ±былысы кµбінесе сейсмикалыќ д‰мпулер єсерінен туындайды. Опырылымдардыњ морфологиялыќ нєтижесі – беткейдіњ жоѓары бµлігінде ќ±лама ќабырѓа (стенки срыва), баурай ќуыстар (нишалар) т‰зілуі жєне етек т±сында опырыла ќ±лаѓан бµлшектерініњ ‰йінділері.

Опырылма беткейлердіњ аккумуляциялыќ бµлігі ретсіз келген ойлы-ќырлы тµбешікті пішіндермен сипатталады, м±ндай тµбешіктердіњ биіктігі бірнеше метрден 30 метрге дейін жетеді. Опырылмалы т‰зілімдер ірі кесек тасты материалдардан ќ±ралѓан. Кесек тастар кµлемініњ ауытќуы ондаѓан сантиметр-лерден ондаѓан метрге дейін жетеді. Опырылма ќ±былыстары биік таулы аймаќтармен ќатар жазыќтардыњ ањѓарларында жєне тењіз жаѓаларында да болып т±рады. Біраќ аса зор жєне к‰рделі опырылымдар таулы аймаќтарда жиі кездеседі. Мысалы, 1911ж. Батыс Памирде М±рѓаб µзенініњ ањѓарында опырылѓан тау жыныстарыныњ кµлемі 2 км³-ге жеткен, ал оныњ салмаѓы 7 млрд тонна шамасында. Егер б±л массаны Еділ µзенініњ ќатты аѓысымен салыстырсаќ (жылына 25 млн.т. шамасында), онда бедер ќ±ратын процестіњ масштабымен алѓанда М±рѓаб ањѓарындаѓы опырылу Еділдіњ 280 жыл бойына аѓызып єкелген материалы кµлеміне тепе-тењ.

Таулардаѓы опырылымдар µзен ањѓарларын кµлденењ бµліп сол µзенніњ орнында бµгетті кµздер пайда болуына себепкер болады. Кавказдаѓы Рица кµлініњ, Іле Алатауындаѓы б±рынѓы Есік кµлініњ жєне Памирдегі Сарез кµлініњ пайда болуы осы ірі кµлемді к‰рделі опырылымдардыњ µзендер бойында бµгет жасауы нєтижесінде ќалыптасќан.

Кµлемі 1м³-тен аспаѓан сыныќтардан ќ±ралѓан тау жыныстарыныњ кіші опырылмалары тасќ±лаулар (камнепады) деп аталады. Опырылымдар мен тасќ±лаулар жєне жылжымалар мен ќорымдар тау беткейлерініњ негізгі денудация ж±мысын ж‰зеге асырады. М.И.Иверанова зерттеген мєліметтер бойынша, Тянь-Шань тауыныњ денудация жылдамдыѓы тек ќана тасќ±лаулар себебінен жылына 0,17 мм-ге дейін жетеді.

Сусымалы беткейлері (осыпные склоны). Сусымалы беткейлердіњ пайда болуы кµбінесе физикалыќ ‰гілуіне байланысты. Сусымалы процестер єдетте мергельдер жєне сазды єктастардан ќ±ралѓан тік жарлы, ќ±ламалы беткейлерде кењ дамыѓан.

Сусымалы беткейлерде жоѓарыдан тµмен ќарай денудациялыќ немесе сусымалы беткейді (осыпной склон), сусымалы науаны (осыпной лоток) жєне сусымалы конусты (конус осыпи) даралауѓа болады. Жоѓарыдаѓы денудациялыќ беткей ‰немі физикалыќ ‰гілуге ±шырайтын жалањаштанѓан т‰пкі тау жыныстардан т±рады. ‡гілуден пайда болѓан жекеленген кесектастар мен ќабыршыќтар беткей бойымен ауырлыќ к‰ші єсерінен тµмен ќарай домалаѓанда беткей ‰стінде т‰йіршіктердіњ механикалыќ єсер етуінен ені бірнеше метр, терењдігі 1-2 метрлік кµптеген науалар пайда болады.

Беткейлердіњ тµменгі бµліктерінде науалар бірігіп, ені ондаѓан метрлерге жететін жыра – жылѓаларѓа ауысады.

Еріген су мен жањбыр сулары науаларды терењдете т‰сіп беткейдіњ денудациялыќ бµлігін одан єрі бµлшектеп, єр т‰рлі ‰шкіртістерге ±ќсаѓан кішігірім ќырќаларды ќ±рады. Кейде беткейдіњ осы денудациялыќ бµлігініњ бедері µте к‰рделі болып неше т‰рлі тас м±наралар, баѓаналар ќалыптасады. Жекеленген кесектастардыњ беткей бойымен тµмен ќарай ќозѓалып ауысуы табиѓи ќ±лама б±рышына сєйкес келгенше жалѓаса береді. Осы мезеттен бастап т‰йіршікті тау жыныстардыњ шоѓырлануы жєне конустыњ ќалыптасуы одан єрі жалѓасады. Кейін баурай етегіндегі жиналѓан ысырынды конустар бір – бірімен бірігуі ыќтимал. Осыныњ салдарынан беткей етегінде ірі жєне ±саќ сыныќты тау жыныстардан ќ±ралѓан т±тас ысырынды конус шлейфі ќалыптасады. Єдетте ќорымдыќ шµгінділер іріктелмеген сыныќты материалдармен сипатталады.

1.Педиплендену процестері

2.Қазақстан аумағындағы пенеплен мен педиплен аймақтарының таралуы
Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж

2.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

3. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

4. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

5. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

6. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

7. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

1. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

Лекция мәтіні:

Беткейлік процестер беткейлердіњ жазыќталуына жєне тегістелуіне, бедердіњ бір пішіндерінен басќа пішіндерге ауысуына єкеліп соќтырады. Егер ќандай да бір жер бетініњ бµлікшесі кµп немесе аз уаќыт тектоникалыќ тыныштыќта болса, онда ертерек пайда болѓан беткейлер денудация агенттерімен жазыќталып суайрыќ аймаќтары жан-жаќтан, єсіресе ‰стінен ‰гілу процесі нєтижесінде жойылып, “желініп” тµмендеп отырады да, б±рынѓы кµтеріњкі жєне тілімденген таулы µлкелер орнында В.Дэвис атаѓан “пенеплен” деген кењ бел-белесті жазыќ ќалыптасады. Сµйтіп, пенеплен – б±л тектоникалыќ тыныштыќ жаѓдайда экзогендік процестер єсерінен б±рынѓы таулы µлкелердіњ ‰гілу аласаруы нєтижесінде ќалыптасќан, адыр – б±йраттардыњ аздыѓымен, негізінен тегістелген жызыќтыќтармен сипатталатын аумаќты жазыќ. М±ндай жоѓарѓы жаѓынан тегістелген денудациялыќ жазыќтардыњ т‰зілуі ыќтимал жєне олар табиѓатта бар.

Алайда кµбінесе беткейлердіњ дамуы жєне денудациялыќ жазыќтардыњ пайда болуы басќа жолмен, яѓни беткейлердіњ бір-бірінен параллель шегінуінен де ќалыптасуы ыќтимал. М±ндай табиѓат ќ±былысын “педиплендену” процесі дейді, ал осы жолмен ќалыптасќан жазыќтар “педиплен” деп аталады.

Педиплендену процесініњ алѓашќы ќалыптасќан жай т‰рі шегінген беткей етегінде байырѓы тау жыныстардыњ ‰стінде пайда болѓан кµлбеу алањшаныњ, яѓни “педименттіњ” дамуы. Алѓашќыда беткейлердіњ етегі осы баурай шµгінділерінен ќ±рылѓан шлейфпен кµмкеріледі. Беткей неѓ±рлым шегінген сайын, соѓ±рлым олардыњ µз-µзінен шегінген баурайлар бµлігі ‰гілу єсерінен жойылып кеми береді, сонымен ќатар шµккен шлейф материалы тау бµктерінен алыстаѓан сайын шайылып, азайып кетеді де, нєтижесінде шегінген беткей етегіндегі байырѓы тау жыныстары жалањаштана бастайды. Осы айтылѓан процесс барысында беткей етегінде ќалыптасќан кµлбеу жазыќтыќ яѓни “педименттер” пайда болады.

Педименттер ж‰йелерініњ “тау бµктеріндегі баспалдаќтар” т‰рінде ќалыптасуын алѓаш рет В.Пенк, ал жазыќтар µлкесінде Л.Кинг зерттеген. М±ндай кµлбеу жазыќтар ‰стірт µлкесініњ айналасында да кездеседі. Єдетте єр тµбешік баурайларыныњ бір-біріне параллель шегінгенін – б±лардыњ бір-біріне ќарай жаќындап ќосылуы деген маѓынада т‰сінуге болады.

Осындай тµбешіктердіњ жан-жаѓынан шайылып-жойылуы есебінен таулы µлкелердіњ аумаѓы біртіндеп азаяды да, жайпаќталып тµмендейді.

Нєтижесінде педименттер бір-бірімен ќосылып, бірт±тас тегістелген жазыќќа – педипленге айналады.

Педиплендіру процесін зерттер аса ењбек сіњірген Л.Кинг. Ол педиплен т‰зелу ‰шін шµлейт аймаќтыњ ауа райын аса ќолайлы деп есептеген. Л.Кингтіњ айтуы бойынша, шµлейт жаѓдайда педиплен ќ±рытуыныњ негізгі факторлары нµсер су арќылы тау жыныстарды беткей бойымен шаюы жєне ќарќынды физикалыќ жєне гравитациялыќ процестердіњ, яѓни опырылымдардыњ, кµшкіндердіњ, жылжымалардыњ т.б. кµрініс беруі.

Н.В.Башенина мен М.В.Пиотровский б±л пікірге ќосылып, сонымен ќатар педиплендену жєне педиплендену процестері басќа да климаттыќ белдемдерде болуы ыќтимал, біраќ єрќайсысында µзіне тєн айырмашылыѓы бар деп т±жырымдаѓан. Пенепленніњ ќалыптасуына ењ ќолайлы жаѓдайлар – ќоњыржай гумидтік климаты дамыѓан тектоникалыќ платформалыќ µњірлер, мысалы Орыс жазыѓыныњ орталыќ жєне солт‰стік жаѓы АЌШ-тыњ оњт‰стік – батыс жєне орталыќ бµліктері.

Аридты шµлейт жаѓдайларында беткейлердіњ дамуы алдымен олардыњ шегінуімен жєне педиментпен ж±рнаќты тµбешіктердіњ ќалыптасуы арќылы ж‰зеге асады.

Шµлейтті аймаќтарда педименттер дамыѓан сайын климаттыњ ќ±рѓаќтануы біліне бастайды. Б±л жаѓдайда µзендер мен уаќытша су аѓындары жауын-шашын мµлшерініњ жеткіліксіздігінен беткейлерден келіп т‰сетін борпылдаќ материалды тасымалдай алмайды. ¤зен ањѓарлары жєне тµмендеу жатќан ойпањдар мен сай-салалар ‰гінді материалмен толып ќалады да, ќалыњ ќабатты беткейлік шµгінділерініњ арасында єр жерде шошайѓан ж±рнаќты таулардыњ шоќылары кµрініп т±рады.

Шµлді аймаќтарда тегістелудіњ негізгі процесі – педиплендіру. Алдымен беткей етегінде педименттер ќ±рылады, олар кейін ±лѓайып бірімен-бірі бірігіп, тік беткейлі ж±рнаќты таулармен к‰рделенген педиплен ќалыптасады.

2.Ќазаќстан аумаѓында пенеплен мен педиплен аймаќтарыныњ таралуы

Жер бетінде пенеплен дамыѓан аймаќтардыњ наќтылы ‰лгісініњ бірі Ќазаќстан жеріндегі кењ байтаќ Сарыарќа даласы. Б‰тіндей дерлік денудациялыќ жазыќќа айналѓан, орташа биіктігі тењіз дењгейінен 600 м. шамасында ќазаќтыњ ќатпарлы µлкесі Сарыарќа Орталыќ Ќазаќстанда орын тепкен. Сарыарќа даласы батысында Торѓай ‰стіртімен жєне Т±ран ойпатымен жалѓасады, шыѓысында Сауыр-Тарбаѓатай тау ж‰йесімен ±штасады, оњт‰стігінде Балќаш кµлімен жєне Бетпаќдаламен, солт‰стігінде Батыс Сібір ойпањымен шектеседі. Сарыарќа даласы Ертіс пен Балќаш ішкі континенттік т±йыќ алабыныњ арасындаѓы суайрыѓы болып саналады. Геологиялыќ ќ±рылымы жаѓынан Сарыарќа даласы Орта Ќазаќ ќалќаныныњ шегінде палеозой дєуірінде т‰зілген граниттерден, кварциттерден, порфириттерден жєне єр т‰рлі метаморфтыќ таужыныстарынан ќ±рылѓан.

Палеозой дєуірінде б±л жерде ќатпарлы биік таулар болѓан, олар мезозой дєуірінде ±заќ уаќыт денудациялыќ тегістелуге ±шырап, пенеплен ќалпына келген. Б‰тіндей дерлік денудациялыќ жазыќќа айналса да Сарыарќа геоморфологиялыќ ќ±рылысы жаѓынан алуан т‰рлі.

М±нда тегістелген денудациялыќ жазыќтар мен б±йра жазыќтар оќшау тау массивтерімен жєне ±саќ шоќылармен алмасып отырады. Сондыќтан оны кейде ќазаќтыњ ±саќ шоќылы µлкесі деп те атайды.

Жалпы сарыарќаныњ оќшау тауларына оныњ шыѓыс бµлігіндегі Ќызылрай (1559м), Ќарќаралы, Баянауыл, Ќу тауы, Шыњѓыстау, Жаќсы Абралы мен Жаман Абралы таулары, солт‰стігіндегі – Кµкшетау, оњт‰стігіндегі Бектау Ата таулары жатады. Б±л таулар гранитті массивтерден ќ±рылѓан. Олар µзен ањѓарларымен жєне шатќалдармен тілімденген, ауа температурасыныњ µзгеруіне байланысты ±заќ уаќыт физикалыќ ‰гілуге ±шырап, бертін келе ќопсып, єбден м‰жіліп, ќираѓан тауларѓа айналѓан. Осы аталѓан аласа таулар мен ±саќ шоќылар Орталыќ Ќазаќстан аймаѓыныњ жалпы жазыќтыѓын б±збайды.

Ќазаќстан мен Орталыќ Азияныњ аймаќтарында бедердіњ ерекше бір т‰рі ‰стірт (плато) деген кµтеріњкі жазыќтар кењ дамыѓан. Б±лар жазыќ баѓытта жатќан палеоген-неоген кезењдерініњ тењіздік жєне континенттік ќабаттарынан (ќ±мтас, ќ±м, саз, мергель, єктас жєне т.б.) ќ±рылѓан, кµбінесе тегіс бетті болып келеді, тењіз дењгейінен біршама кµтеріњкі єрі ќ±рлыќ µњірініњ едєуір бµлігін алып жатќан ауќымды алќап.

Бедердіњ м±ндай т‰ріне ‡стірт жазыѓынан басќа Бетпаќдала, Торѓай µлкесі жєне Жем ‰стірті жатады. Олар жан-жаѓынан біршама тік ќ±лайтын кертпештермен шектеледі. М±ндай кертпештерді жєне биіктігі 50-100 метрге жететін дараланѓан тік т±мсыќтарды шыњдар (чинки) деп атайды. Расында да тµменгі жазыќта мекендеген елге ‡стір µлкесініњ айналасын кµмкеріп т±рѓан тік беткейлер мен оќшау бµліктері шыњ сияќты болып кµрінген. Содан бері география ќ±жаттарында ‰стірт немесе тµртк‰л µлкелерін шектеген немесе сатылы келген биік кертпештерді шыњдар деп атайды. Мысалы, ‡стірт жазыѓыныњ шыѓыс жаѓын шектеген биік кертпештер Арал тењізініњ жаѓасы болып саналады да, ал батыс жаѓасында осы ‡стірт µлкесі, Каспий тењізініњ Шыѓыс жаѓалауына ылдилап, сатыланып барып таусылады. М±ндай кењ даланыњ шегінде дамыѓан кертпештерді шыњкемер немесе жаркемер дейді.

Бетпаќдаланыњ солт‰стік жаѓында ендік баѓытта ж‰здеген километрге дейін созылып жатќан Бас Бетпаќдала кертпеші дамыѓан. Б±л Бетпаќдаланы солт‰стік жаќтан шектеп жатыр. Оныњ биіктігі 50-60 м-ге дейін жетеді. Осындай кµтеріњкі жазыќтардыњ бір шегін кµмкерген тік ќ±лайтын биік кертпештердіњ жєне тµрткіл µлкелерініњ оќшауланѓан кішігірім тегіс таулардыњ айналасын шектеген беткейлердіњ ќалыптасуында уаќытша аѓын сулардыњ эрозиялыќ єрекеті мен єр т‰рлі гравитациялыќ процестер ќатысады. Кейін осы ж±рнаќтардыњ одан єрі жекелеуінде ќуањшылыќ жаѓдайларда физикалыќ ‰гілу мен дефляциялыќ процестер едєуір рµл атќарады.

Б±л жаѓдайды келесі мысалмен дєлелдеуге болады. Кµтеріњкі жазыќтыњ бір шетін кµмкерген тік ќ±лайтын биік кертпештердіњ етегінде тас ‰йінділердіњ немесе пролювийлік шµгінділердіњ кµлемі жєне ќалыњдыѓы айтарлыќтай зор емес.

Осындай беткейлер (шыњкемерлер) µз - µзіне параллельді шегіне бере, олардыњ алдында сєл ењкіш келген кішігірім алањшалар (педименттер) пайда бола бастайды, кейін б±л алањшалар кењейіп, бір-бірімен ќосылып педиплен денудациялыќ жазыќќа яѓни кєдімгі педипленге айналады.

Аѓын сулар жер беті пішіндерініњ ќалыптасуында мањызды рµл атќарады. Олардыњ єрекетінен пайда болѓан бедер пішіндері алуан т‰рлі. Сол себептен суды жер бетініњ м‰сіншісі дейді. Аѓын сулардыњ єрекеті алдымен сумен шайылуынан, шайылѓан заттардыњ судыњ аѓынымен тµмен тасымалдануынан, соњында оларды шоѓырлап жинаќтауынан ќ±ралады. Сонымен, аѓынды сулар єрекетінен атќарылатын геоморфологиялыќ процестердіњ жиынтыѓын айтады.
№17 лекцция