Тақырыбы: Материктердіњ ірі бедер пішіндері

1.Материктердің пішіндері

2.Мегапішіндер

3.Материктің қозғалмалы пішіндірі

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3. Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4.Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

5.Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

6.Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

7.Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.

б) қосымша

1. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

2. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

3. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

1.Жер планетасыныњ ќойнауында ерекше геологиялыќ ќ±рылыстарымен сипатталатын µте ірі ќ±рылымдыќ элементті материк деп атайды. Жердіњ геологиялыќ даму барысында оныњ сыртќы ќабаттарыныњ физикалыќ – химиялыќ жєне гравитациялыќ бµлшектенуініњ нєтижесінде ќалыптасќан материктер к‰рделі ќ±рамды гетеротекті денелер жиынтыѓы іспетті. Материктер µњірінен кµрініс беретін ірі – ірі геологиялыќ ќ±рылымдар болмысы басты – басты екі т‰рге, яѓни платформаларѓа жєне геосинклиндерге бµлінеді.

Ќ±рылысы єр т‰рлі платформалар мен геосинклиндік аймаќтардыњ дамуы, жер бедерініњ т‰пкілікті айырмашылыѓын аныќтайды жєне материктер аумаѓындаѓы морфоќ±рылымдардыњ екі негізгі типін, яѓни платформалыќ жєне геосинклиндік аймаќтар геологиялыќ ќ±рылысы, дамуы, жасы жєне тектоникалыќ белсенділігі жаѓынан єр т‰рлі болады. М±ндай айырмашылыќтар олардыњ єр реттегі морфоќ±рылымдарыныњ типтерінде µз кµріністерін табады.

2.Ќ±рлыќтыќ платформалардыњ ірі бедер пішіндері (мегапішіндері)

Платформалар – біршама салѓырт тектоникалыќ режимімен сипатталатын материктік µњірдіњ басты ќ±рылымдыќ элементтерініњ бірі. М±нда вулканизм ќ±былыстары жоќ, сондыќтан оларды шамалы сейсмикалыќ єрекеттілігімен ерекшеленетін аймаќтар, ‰стірттер, ќырќалар, денудациялыќ жазыќтар, ќыраттар мен Балтыќ жєне Сары Тењіз типтес ќайрањды тењіздер алып жатыр.

Жоѓарыда айтылѓандай, материктік платформалардыњ жасы єр т‰рлі болады. Мєселен, кембрийге дейінгі Сібір платформасыныњ солт‰стік – шыѓыс бµлігін жиектеген таулы белдем мезозой кезінде ѓана платформа болып ќалыптасќан. Б±дан б±рын б±л платформалы µлкелер ќарќынды эндогендік процестер орын тепкен, яѓни белсенді тау т‰зілу процестерініњ аймаќтары болатын.

Кейбір материктік платформалар аумаѓындаѓы ќалќандар (щиты) дамыѓан µлкелерде ежелгі ќатпарланѓан ќ±рылыстардыњ ќалдыѓы ретінде “ќалдыќ таулар” саќталѓан. Сонымен ќатар ±заќ уаќыт тектоникалыќ тыныштыќта болѓан ежелгі платформалардыњ кейбір бµліктері неотектоникалыќ кезењде неодеформацияларѓа ±шырап, олардыњ орнында жањарѓан таулар, яѓни эпиплатформалыќ таулар пайда болѓан.

Ежелгі платформалар аумаѓындаѓы бедер пішіндері. Кембрийге дейінгі ежелгі платформаларѓа Оњт‰стік Америка Африка – Арабия, ‡ндістан, Австралия, Солт‰стік Америка, Шыѓыс Еуропа, Сібір, Солт‰стік Ќытай, Оњт‰стік Ќытай платформалары жатады. Егер б±л айтылѓан платформаларды планда тектоникалыќ жєне гипсометрлік карталармен салыстырсаќ, онда материктердіњ біршама бірдей тегіс келген, тµмен т‰скен немесе сєл кµтеріњкі келген алќаптарды осы платформаларѓа сєйкес келеді. Біраќ бедердіњ сипаты б±л кењістіктерде бірдей болып келмейді.

Платформа µњірінде жер бетіне ќатпарланѓан жєне метаморфталынѓан т‰рінде кµрініс беретін іргетастыќ бµлігін ќалќандар деп атайды. Олар платформаныњ едєуір бµлігін алып жатады да, бедердіњ ќалыптасуында мањызды рµл атќарады. Ал олардыњ платформалыќ тыспен кµмкерілген т±старын таќталар (плиталар) деп атайды. Б±лар ќалќандарѓа ќарсы маѓынада ќолданылады. Ќалќандар мен таќталардан басќа ежелгі платформалардыњ мањызды ќ±рылымды элементтерініњ біріне антеклиздер мен синеклиздерді жатќызуѓа болады. Б±л ќ±рылымдар платформа µњірінде кењ аумаќты кµтерілімдер тектоникалыќ жарылымдары бойымен ќозѓалысќа ±шырап отырады. Антеклиздер мен синеклиздер жер бетініњ аѓынды суларыныњ таралуына жєне µзен ж‰йелерініњ ќалыптасуына єсер етеді. ¤зен ж‰йелері планда синеклиз ќ±рылымдарына бейімдеу болса, антеклиз негізінде суайрыќ µњірлерінде орын тепкен. Осылайша, Шыѓыс Еуропа платформа аумаѓындаѓы Орталыќ Днепр, Жоѓарѓы Еділ, Печора алаптары планда Украина, Мєскеу жєне Печора синеклиздерініњ контурларына сєйкес келеді.

Баяу жєне ±заќ уаќыт неотектоникалыќ кµтеріліске ±шыраѓан ќалќандар мен антиклиздер денудациялыќ жазыќтардыњ ќалыптасуына жаѓдай жасайды. ¦заќ уаќыт бойы тµмендеуге ±шыраѓан жєне ќазіргі кезде тµмендеу процесін жалѓастырып келе жатќан синеклиз ќ±рылымдарыныњ планында, кµп жаѓдайда аккумуляциялыќ жазыќтар ±шырасады. Мєселен, Амазонка бойындаѓы аккумуляциялыќ жазыќ Оњт‰стік Америка платформасыныњ синеклизіне ±шырасќан. Негізінен б±ныњ ќ±рылу процесі протерозой дєуірінен басталѓан. Сондай – аќ Каспий мањыныњ аккумуляциялыќ жазыѓыныњ іргетасы палеозой дєуірініњ перь ќабаттарында жатыр.

Аккумуляциялыќ жазыќтар аумаѓында денудациялыќ процестер мардымсыз болады. ‡гілген материал олардыњ ќалыптасуорнынан шайылып кете алмайтындыќтан жер бетінде жинаќталады. Б±ѓан сырттан келген борпылдаќ материал (µзендік, м±здыќ, эолдыќ) ќосылады. Сµйтіп аккумуляциялыќ жазыќтардыњ морфологиялыќ кµрінісі сол жерде пайда болѓан жєне айналадаѓы территориядан єкелінген беткі борпылдаќ т‰зілімдерімен аныќталады.

Кейбір аймаќтарда неоген – тµрттік кезінде сєл тектоникалыќ тµмендеуге ±шыраѓан немесе тµмендеуді тоќтатќан, біраќ біршама кµтеріліске ±шыраѓан аккумуляциялыќ жазыќтар кездеседі.

3. Материктік ќозѓалмалы белдеулердіњ ірі бедер пішіндері

Материктегі ќозѓалмалы белдеулердіњ екі типін ажыратуѓа болады, олар: б±рынѓы геосинклинді алќаптар орнында альпілік кезењде ќалыптасќан ќ±рлыќтыќ таулы бедер т‰рінде кµрініс берген геосинклиндік белдеулер жєне неотектоникалыќ кезењде єртекті жєне єржасты,соныњ ішінде кембрийге дейінгі платфомаларды ќоса,геологиялыќ ќ±рылымдардыњ орнында т‰зілген эпиплатформалыќ орогендік белдеулер.

Геосинклиндік ќозѓалмалы белдеулер аумаѓында В.Е.Хаин материктер мен м±хиттар аралыѓындаѓы µтпелі зоналарда ќалыптысќан материкшеткі жєне материкішкі белдеулерді ажыратады(1973ж.).

Материкішкі геосинклиндік белдеулердіњ мегапішіндері. Жер ќыртысыныњ мейлінше ќозалмалы аймаѓын,ерте кезде тењіз алабында жиналѓан тау жыныстарыныњ ќатпар болып иілген жєне тентоникалыќ жарылымдармен к‰деленген,жоѓары сейсмикалыќ жєне жанартау єрекетімен сипатталатын ірі ќ±рылымдыќ элементтерін геосинклиндік аймаќ деп атайды. Геосинклиндер дамуыныњ алѓашќы сатылары аймаќтыњ жаппай ойысыумен,сµйтіп осы аймаќта тењіздер мен м±хиттардыњ ќалыптысымен сипатталса, соњѓы сатылары ойасќан аймаќтыњ жаппай кµтеріле бастауымен,яѓни геосинклиндер орнында биік- биік тау жоталарыныњ пайда болуымен ерекшеленеді (орогендік саты ).

Материктер аумаѓында кейінгі геосинклиндік (постгеосинклиндік)-Альпі ќатпалыѓыныњ Жерортатењіздік белдеуі ерекше орын алады.Б±л белдеу тектоникалыќ ќ±рылымы мен морфологиялыќ жаѓынан єр келкі. Олардыњ батыс бµлігінде жер ќыртысыныњ материктік типімен ќатар м±хиттыќ типті жер ќыртысына тєн тењіздік ќазанш±њќарлар кењ ауќамды алып жатыр: Жерорта тењізініњ ќазанш±њќырларыныњ шµгінді ќабаты 5-8 км, Ќара тењізе 15 км –ден астам, Оњт‰сік Каспийде 25 км –ге дейієн барады. Б±л µтпелі белдеулерде жеке морфологиялыќ сипатын жоѓалтќанмен, µздеріне тєн аралдыќ иіндері(доѓалаѓы) саќталѓан: Ион тењізініњ аралдар иіні, Крит жєне Родос аралдары.

Жерортатењіздік белдеу бойымен шыѓысќа ќарай кµз ж‰гіртсек, субм±хитыќ типке тєн тењіз алапыќ жер ќыртысыныњ орны азая береді.Осы азайып бара жатќан ќатардыњ ењ шеткісі-Оњт‰стік Каспий.Оњт‰стік Каспийден бастап ‡нді- Ќытайѓа дейін Жерортатењіздік белдеудіњ жер ќыртысы тек материктік типтен т±рады. Жер ќыртысы ќ±рылысыныњ сипатына ќарай б±л белдеу материкке жатса да, ќарќанды тектоникалыќ ќозѓалыстарымен ерекшеленеді. М±нда д‰ние ж‰зінде ењ биік таулар –Памир мен Гималай таулары орналасќан.

Еуразия тау µлкелерініњ ерекшеліктерініњ бірі – жер ќыртысыныњ ќалыњдыѓы,б±л литосфералыќ таќталардыњ ќаќтыѓысуымен т‰сіндіреді. Б±л таулардыњ негізгі мегабедер пішіндері дµњесті жєне дµњесті-ќатпарлы ќ±рылымдардан, таулы ќыраттардан,таулы ќыраттардан, тауарлы ойпањдардан, тау етегіндегі егісті жазыќтардан т±рады.

Ќатпарлы жєне дµњесті-ќатпарлы таулар ќарќынды тік баѓытта тілімдеуімен жєне айтарлыќтай едєуір биіктігімен, топыраќ-µсімдік жамылѓысыныњ биіктік белдеулігініњ аныќ кµрінуімен сипатталады. Таулардыњ биік болуы тау м±здыќтарыныњ дамуына(Альпі,Гималай,Кавказ жєне т.б) жєне м±здыќтыќ бедер пішіндерініњ пайда болуына єсер етеді.

Таулы ќыраттар кµршілес жатќан ќ±рылымдармен салыстырѓанда жоѓары кµтерілу нєтижесінде ќалыптасќан, ішкі µњірі к‰рделі келген , ќоршаѓан ортаѓа ќараѓанда аныќ дараланѓан жер бетініњ ауќымды аймаѓы болып табылады.Б±ларѓа Иран, Тибет, Кіші Азия,Цайдам жєне т.б. таулы ќыраттар жатады. Кейбір таулы ќыраттар ќарќынды вулканизм ќ±былыстарына ±шыраѓан (Армен тау ќыраты).Жоѓарыда аталѓан таулы ќыраттарѓа аридтыќ-денудациялыќ бедер пішіндері (морфом‰сінді) тєн, ал Тибет µњірінде нивалды- гляциялдыќ процестер кењ дамаѓан.

Таулы алќаптардыњ мегабедер пішіндеріне тауаралыќ ойпањдар(Кура, Колхида ойпањдары жєне т.б. )жатады. Олар ќоршаѓан антиклиндік немесе горст-антиклиндік таулардан бірнеше мыњдаѓан метр тµмен орналасып,ќалыњ алювийлік-пролювийлік жєне флювиогляциялдыќ борпылдаќ шµгінділермен кµмкерілген.

1 Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2еклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

5 Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

6 Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

7 Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

8 Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4 Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

Қазіргі заманда материктер мен мұхиттардың жаралуы жөнінде көптеген геогтектоникалық болжамдар бар, біз солардың маңыздыларына тоқталамыз.

Материктер мен мұхиттар жаралуларының тұрақтылығы немесе фиксизм гипотезасы. Бұл бағытты қолдаушылардың ойынша (Виноградов, 1967, Белоусов, 1972), материктер өздерінің сырт бейнелері мен көлемдерін өззгеркенімен, әрқашанда өз орында қозғалмай қалады. Олар оргендік (тау түзілу) процестердің және геологиялық құрылымдардың пайда болуын тік бағыттағы тербелмелі қозғалыстарына байланыстырады. Тербелмелі қозға-лыстар жер қойнауының әр деңгейлерінде етек алған түрлі-түрлі физикалық-химиялық процестеріне радиациялық заттардың ыдырауына тығыз байланыста болса керек. Осындай тектоникалық қозғалыстар планетаның ішкі қабаттарынан бөлінетін жылу ағындары және заттардың үздіксіз диффе-ренциялануы, сонымен қатар планета болмысына тән гравитациялық энергия және тағы басқа құбылыстар арқылы пайда болды деп тұжырымдайды.

Осы ғылымдардың айтуынша, жер қойнауындағы астеносфераны құрайтын тау жыныстар жеңіл болғандықтан жоғары көтеріліп, жер бетіне жетіп төгіледі. Кейде бозальтпен ілесе шыққан ультранегізді тау жыныстар жер қыртысын ауырлатып, төмен қарай майыстырады. Бұл режим геосинклиндік режим деп аталады. Жердің терең қабаттарындағы әр түрлі термодинамикалық (физикалық-химиялық) жағдайларға байланысты метаморфизм және граниттеу әрекеттері байқалады. Кейінірек жоғары бағытталған қозғалыстар басымм болып, жаппай көтерілу орын алды да, тау түзілу, немесе “орогенез” процесі болды. Осының нәтижесінде пайда болған таулар, экзогендік әрекеттерге байланысты біртіндеп бұзылып, ыдырай бастайды. Магмалық және тектоникалық әрекеттер әлсірейді. Ең соңында, таулар тегістеліп, олардың орнында денудациялық жазықтар (пенеплендер)қалыптасады да тектоникалық тыныштық ждағдайларда, платформалық режимге ауысады. Ал мұхиттар материктер негізіндегі ескі платформалардың орында мезазой кезінде пайда болды деп “фиксистер” тұжырымдайды.

Бұл гипотеза көптеген геологиялық процестерді дұрыс түсіндіреді, бірақ оны мұхиттың тарихи дамуына қолдану өте қиын. Материктер құрлымының мұхит шекарасында жоғалатыны оның жалғасы теңіз текті құрылымдармен байланысы түсініксіз.

Материктердің ығысуы немесе мобилизм болжауын ең алғаш неміс геофизігі Альферд Вегенер 1915 жылы ұысынды. Вегенердің тапшылауынша, күн мен айдың өзіне тарту күшіне және жердің айналуынан туындайтын ортадан тепкіш күш пен полюстен экваторға бағытталған ортаға тарқыш күштердің әсеріне байланысты жер қыртысының гранитті қабатының жиырылып қалыңдауынан палеозой эрасының басында жердің солтүстік жарты шарында Лавразия, оңтүстік жарты шарында Гондвана мегаматериктері қалыптасқан. Олардың аралығында Тетис атты мұхит болған. Бұдан 250 млн. жылдар бұрын, яғни палеозой эрасының соңында материктер бірігіп “Пангея” деген суперконтиент құрған. Мезазой дәуірінің ортасына қарай, юра кезеңінен бастап ірі геотектоникалық бұзылыстар мен деформациялар нәтижесінде бұрынғы континент біртіндеп бөлшектеніп, жеке материктерге ажырап қазіргі кездегі орындарына қарай ауыса бастаған. Солтүстік Америка Еуропадан, Оңтүстік Америка Африкадан бөлініп батысқа қарай ығысты, олардың аралығында Атлант мұхиты пайда болды. Ал Антрактида оңтүстікке қрай, Австралия оңтүстік-шығысқа, Үдістан солтүстік-шығыс бағытқа қарай ығысып, орындарын ауыстырады. Олардың аралықтарында Үнді мұхиты ұрыла бастады. А.Вегенер өзінің идеясын дәлелдеу үшін көптеген қосымша геологиялық-физикалық мәліметтер келтірілген. Мысалы, Оңтүстік Америка мен Африканың геологиялық құрлымы мен құрамдарының ұқсастығын және жағалай бейнелерінің үйлесімділігін анықталған.

А.Вегенердің айтуы бойынша, Тынық мұхит дүниежүзілік ең алғашқы мұхиттың қалдығы болып саналады. Ал Атлант және Үнді мұхиттары кейінен пайд болған. Қатпарлы аймақтардың континенттерінің бір-бірімен соқтығысуы әрекеттерінің нәтижесі деп тұжырымдалған. Мәселен, Гималай таулары Үндістанның Азия материгімен соқтығысу нәтижесінде, ал Кордильер және Анды тау жоталары Солтүстік және Оңтүстік Америка материктерінің жылжуы кезінде олардың алдыңғы жоқтары қатпарланып тауға айналған. Сөйтіп, мобилистер гранит тектес тау жыныстарынан құрылған ірі континентті моссивтер, өздерінің меншікті салмағының жеңілдігіне байланысты су бетінде қалқып жүрген “айсбергтер” сияқты астеносфера қабаты бетімен ығысып отырып, орын ауыстырады деп санаған.

Материктер мен мұхиттардың жаралуы мен континенттерінің ығысуы А.Холмстың (1929) пікірі бойынша жер қойнауында жиналған радиоактивтік жылу әсерінен туындайтын конвекциялық ағындармен байланысты. Мантия қабытындағы заттар радиоактивті энергия әсерінен балқып, олардың тығыздығы азайып, жеңілденеді де соның нәтижесінде олар жоғары қалқып шығып, жер бетіне

Жақын келген кезде көлденең бағытта жайылып біртіндеп қатаяды, ал салмағы ауырлап, тығыздалған жоғарғы қабаттағы заттар, қайтадан төмен шөгіп мантиялық заттармен арласады.

Мұхит ортасындағы жоталарға тән рифт түбіндегі жарықтар бойымен мантия заттарының жоғары шығыуы спердинг құбылысының пайда боуына әкеп соқтырады, яғни литосфералық тақталардың бөлшектеніп, бір-бірінен екі жаққа ығысып алшақтауы нәтижесінде жер қыртысының мұхиттық тегі қалыптасады. Вулканизм және жерсілкіну осы құбылыстармен қатарласа жүреді. Осындай мұхит түбінің кеңеюі палеомагниттік зерттеу жұмыстарының нәтижесінде дәлелденеді деуге болады.

Спердинг зоналарда жер қыртысының мұхиттық түрі құрылып жатқанда, ығысқан литосфера тақталарын алдыңғы жағы басқа тақталардың астына сүңгіп кеткен жағдайда “субдукция” процесі, ал екінші тақталардың үстіне жылжып кетсе “обдукция” процесі жүзеге асады. Мұндай зоналарды терең мұхиттық науалар (Мариан және Филипин ойпаңдар) және оларды жиектеп қамтитын аралды иіндер (Жапон, Курил аралдары), құрлқтың аймақтарда Кордильер, Анды сияқты таулар түзіледі. Егер екі материктік тақталар бір-бірімен соқтықса “коллизия” процесі пайда болды. Мысалы, Үнді тақта Еуразия тақтасына ығысып соқтығуы нәтижесінде Гималай, Қарақорым, Памир, Гиндукуш сияқты зәулім қатпарлы таулар құрылған. Субдукция және обдукция нәтижесінде қалыптасқан аралды иіндер және материктердің таулы құбылыстарын құрған тау жыныстары қатпарларға жиырылып әр түрлі айырылымды деформацияларға ұшырап, сонымен қатар интрузиялық және эффузиялық шоғырлармен күрделенеді.

Сөйтіп, спердинг зоналарда жер қыртысының құрамы жаңарып отырады да, субдукция зоналарында жер қыртысының заттары төмен қарай ауысып, астеносфера деңгейінде балқу әрекетінде ұшырайды, ал обдукция аймақтарында тау жыныстары қатпарларға жиналып жер бетінде иін тәрізді заңғар тауларды құрды.

Литосфералық тақталар тектоникасы туралы теория бойынша Жер шарының сыртқы қатты қабаты бернеше ірі-ірі бөлшектерге, яғни литосфералық тақталарға бөлінеді. Олар бір жағынан спердинг белдемдермен шектелсе, екінші жағынан “субдукция”, “обдукция” немесе “коллизия” белдемдермен шектеледі. Әрбір тақта спердинг зонасынан субдукция немесе обдукция зонасына қарай бір бағытта жылжып отырады. Бұл тақталардың қозғалысы кезіндегі олардың бір-бірімен соқтығысуы тек қана жер сілкіністерін тудырып қана қоймай, сонымен қатар жанартаулар атқылауына себепкер болды. Литосфералық тақталар саны бар-жоғы он-он бестен аспайды. Бұл тақталардың заттық болмысы континенттеріне де, мұхиттардан да тұруы мүмкін. Бұлардың басты-бастылары Еуразия, Африка, Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Үнді, Афстралия, Антрактида, Тынық мұхит, Аравия, Насқа және Кокос атты тақталар. Әрбір литосфералық тақта үш түрлі шекаралармен шектеледі. Бұл шекаралардың біріншісі – Орта мұхиттық жоталар, екіншісі мұхиттағы шұңғыл науалар, ал құрлықта – екі континенттің өзара соқтығыуынан пайда болған биік таулы зоналар, үшіншісі – трансформалық тектоникалық жарылымдар.

Литосфералық тақтала тектоникасы тұжырымдамасын жасақтаушылардың жарқын өкілдері: Д.Мак-Кензи мен Р.Паркер (1967) және У.Дж.Моргал (1968). Кейін француз ғылым Ле Пишон планетамыздың даму заңдылықтарын одан әрі дамыта түсті. Ол Жер шарының сыртқы келбетін ірі-ірі литосфералық тақталарға бөле отырып, сол тақталарға тән қозғалысарыды бір-бірімен салыстыра зертеді. “Литосфералық тақталар тектоникасы” туралы тұжырымдаманы зерттеуге Ресей ғылымдары (Мсонин, 1977), Серохтин (1974, 1979), Ушаков (1974) және т.б. үлкен үлес қосты. Бұл орайда Н.Сейітов А.Авдеев сияқты қазақстандық ғылымдардың еңбектерінде атап өту орынды. Егер литосфералық тақларадың келешектегі ығысу бағыттары қазіргі кездегі бағытын сақтайтын болса, американ геологтары Р.Дитц пен дж.Холденнің болжамына сәйкес болашақта Австарлия солтүстіке қарай жылжи отырып Климантан, Сулавеси, Суматра және Лусон аралдарын солтүстік шығыс Азияға қарай ығыстырады. Үнді тоқтасы Орталық Азияны тықсырып, Гималай Тибет, Тянь-Шань және Памир тауларының одан әрі биіктеуіне әсер етуі ықтимал.

Африка материгінің солтүстік бағытқа жылжуы барысында Жерорта теңізін біртіндеп тарылыта түседі. Біртіндеп сығыла келе Жерорта теңізінің түбіне қатпарлар түзіліп, тау жоталарпы пайда болады. Альпі мен Атлас таулары бұрынғыдан да биіктей түседі. Кейінірек Жерорта теңізі кішігірім көлдерге бөлшектеніп, мүлдем таусылмауы да мүмкін. Тұтас жатқан Африканың шығыс бөлігіне меридиан бағытта созылған Ұлы Африканың тектоникалық жарылым бойымен Африка матергиі бөлшектенуі ықтимал. Арнаулы құралдар арқылы жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде қазіргі кездің өзінде ақ аталған тектоникалық жарылымдардың кеңейе түсетіндігін байқауға болады. Осы тектоникалық жарылымның ені жылында бірнеше сантиметр жылдамдықпен кеңейетін болса, геологияның келешегінде Африка материгі өзінің шығыс бөлігін жоғалтқан болар еді. Ал Мадакаскар аралы құрлықта одан сайын алыстай түседі. Сондай-ақ Қызыл теңіз бен Аден шығанағы кеңейіп, солар арқылы Үнді мұхиты Жерорта теңізімен бірігеді (Н. Тұяқбаев, К.Арыстанов, Б.Әбішев, 1993).

Лекция №13

Тақырыбы: Экзогендік прцестер және бедер

(1 сағат)

Жоспар:

1.Экзогендік факторлар

2.Бедер және климат
Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

5 Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

6 Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1 Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

2 Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

3 Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

4 Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

1.Экзогендік бедер ќ±ратын факторларѓа єр т‰рлі климат элементтерініњ, µзендер мен кµлдердіњ, тењіздердіњ,м±здыќтар мен ќарлардыњ , желдіњ жєне таѓы басќа элементтердіњ єсері жатады.

Экзогендік бедер ќ±ратын процестердіњ негізгі кµзі к‰н радиациясы, ол жер бетіне, гидрофераѓа жєне атмоцфераѓа µзара єрекеттесіп, єр т‰рлі климатыќ жаѓдайлар ќалыптас тырады. Ал климат жаѓдайлары б‰кіл жер бетініњ µзгерунде негізгі факторлардыњ бірі болап саналады. Климат элементтерініњ ішіндегі аса мањызды фактор – ауа температурасы.Ос ы ауа температурасыныњ єсерінен єрт‰рлі табиѓи зоналардыњ клиата ќалыптасады.Мєњгілік м±здыќтар мен ќар жамылѓысыныњ пайда болуы, жыныстарыныњ ‰гілуі, химиялыќ процестер жєне т.б. осы ауа температурасына тікелей байланысты.

Климаттыњ екінші мањызды элементтерініњ бірі жауын –шашын. Олар µзендердіњ,кµлдердіњ, батпаќтардыњ жєне м±здыќтардыњ пайда болуына едєуір єсерін тигізеді. Тау жыныстарыныњ ыдырауына жєне олардыњ тасымалдануына, бедердіњ кµптеген пішіндері тілімделіп жања пішіндердіњ ќалыптасуына жауын-шашын µте ќолайлы жаѓдай жасайды. Жел бір жаѓдайларда ќ±м бµлшектері арќылы тау жынысарын б±зып, ќашап, µњдеп механикалыќ єсер етсе, екінші жаѓдайларда ќ±мныњ тасымалдануына, шµгуіне жєне жања аккумуляциялыќ жер бедерлер ( ќ±м тµбелер, барќандар, жаѓалыќ шаѓылдар жєне т. с.с.) ќ±рылуына себепші болады. М±здыќтар биік тау µлкелерде едєуір механикалыќ (экзарация) єрекет жасап, ерекше м±здыќ бедер пішіндерін ќ±рады.

Жер бетініњ ќ±рылуына єрќашан єсерін тигізіп отыратын таѓы да бір экзогенді бедер т‰зетін процестердіњ энергиялыќ кµзі- гравитация немесе ауырлыќ к‰ші.Б±л к‰штер арќылы неше т‰рлі опырылма, сусма, жылжымалар, ќар кµшкіндері жєне т.б. қиратқыш табиғи құблысттар пайда болады.

Экзогендік процесетердің жалпы энергисының негізгі көзінің бірі- Желдің өз осі бойымен және Күннің төңірегінде айналуы, осының әсерінін жырдың төрт мезгілінің болуы және күн мен түннің ауысып тұрады. Ауа температурасының, жауын-шашын мөлшерінің және табиғи қиратқаш құбылыстардың оқтын-оқтын маусымдық өзгеруі, жалпы айтқанда бедер пішіндерінің құрылуына едәуір әсер ететін бүкіл табиғи ландшафтының жаңаруы осы құбылыстарға байланысты. Сонымен қатар Жердің өз осі бойымен айналуы бедердің өзгеруіне тікелей ықпалын тигізеді.

Климат –бедер ќ±ратын факторлардыњ ішіндегі ењ мањыздысы. Климат пен бедердіњ µзара байланысы єр т‰рлі. Мысалы, ‰гілу процестерініњ ќарќындылыѓы климатќа тікелей байланысты, ол белгілі мµлшерде ‰гілу ќ±былысыныњ сипатын аныќтайды, µйткені климатпен экзогендік к‰штердіњ ќарќындылыќ дєрежесі тєуелді. Єр т‰рлі климат жаѓдайларында µздеріне тєн бедердіњ ерекше пішіндері пайда болады. Климат бедер т‰зетін процестерге ќаншама тікелей єсер етсе, соншама табиѓат ортасыныњ басќа компоненттері, мысалы гидросфера, топыраќ -µсімдік жамылѓысы арќылы, жанама да єсерін тигізеді. Оњт‰стік Батыс Африка жаѓалауындаѓы Намиб шµлініњ жєне Оњт‰стік Америкадаѓы Атамака шµлініњ пайда болуы жаѓалау бойымен µткен суыќ тењіз аѓыстарына байланысты. Б±л жерде климат осындай бедердіњ пайда болуына гидросфера арќылы єсерін тигізеді.

Климаттыњ функциясы болып табылатын µсімдік жамылѓысыныњ µзі бедер ќ±ратын процестерге ыќпал етеді, мєселен, жер бетінде µсімдік жамылѓысы т±тас болып кеткен жаѓдайда су торларыныњ аѓуы бірден азайып, м‰лде тоќтап ќалуы ыќтимал. Ал µсімдіктер сирек болѓан жаѓдайда, немесе т‰гел жалањаштанып ќалѓан аймаќтарда ќарќынды физикалыќ жєне механикалыќ ‰гілуге жєне эрозиялыќ процестердіњ дамуына єкеп соѓады. Пайда болѓан борпылдаќ т‰йірлер мен шањ тозањ шµлді жерлерде желдіњ єрекетіне ілесіп єр т‰рлі эолдыќ пішіндерді ќалыптастырады.

Климат пен бедер арасындаѓы тура жєне жанама т‰рдегі байланыс экзогендік бедердіњ белгілі дєрежеде климаттыќ зоналыќќа тєуелділігініњ салдары. Наќ осы т±рѓыдан экзогендік бедер климаттыќ зоналыѓына байланысты. Ол м±нымен байланыссыз ќалыптасќан эндогендік бедер пішіндерінен ерекшеленеді. Сондыќтан эндогендік бедерді єдетте “белдемсіз”, яки “азоналды” бедер т‰рлеріне жатќызады.

ХХ ѓасырдыњ бас кезінде неміс ѓалымы А.Пенк климатты оныњ бедер ќ±ратын роліне байланысты жіктелуге єрекет жасады. Ол климатты негізгі ‰ш т‰рге бµлді: инвалдыќ (лат. nivalis – ќарлы), гумидтыќ (лат. humidis – ылѓалды) жєне аридтыќ (лат. aridus – ќ±рѓаќ). Кейіннен б±л жіктеме толыќтырылды.

Тµменде климаттыњ бедер ќ±рылуындаѓы роліне сєйкес олардыњ жіктемесін келтіреміз.

Ќар мен м±з жамылѓысы болмаѓан ашыќ жерлерде физикалыќ ‰гілу процесі (негізінен аязды процесс) ќарќынды т‰рде дамиды. Ал, аязды процесс немесе нивация (ќардыњ тау жыныстарын б±зу процесі) – температураныњ ауытќып, ќардыњ ќатуы мен еруініњ алма – кезек ауысуы нєтижесінде, онымен беттескен тау жыныстарыныњ аяздыќ ‰гілуге ±шырап б±зылуы. Бедер ќ±рылуѓа мєњгі тоњ процесі де елеулі єсер етеді. Нивалдыќ климатќа биік енді (Антарктида, Гренландия, Солт‰стік м±хит аралдары) жєне ќар шекарасынан жоѓары кµтерілген зањѓар таулардыњ биік бµліктері тєн.

Ќысы ќатал, єрі ±заќ поляр аймаѓыныњ климаты. К‰н радиациясы аз жазы ќысќа, єрі суыќ. Жаздыњ ењ жылы айдаѓы орташа температура 0⁰-тан тµмен болады. Ќыста ауа райы ашыќ, жазда – т±манды, єрі б±лтты. Жауын – шашыны аз жылына 200-300 мм-ден аспайды.

Осындай климат б±рын ќалыптасќан мєњгі тоњ топыраќтыњ ерімей саќталуына жєне солифлюкциялыќ процестердіњ дамуына ќолайлы жаѓдай туѓызады. Б±л суѓа єбден ќаныќќан топыраќтыњ жєне ж±ќа дисперсиялыќ тау жыныстардыњ аяздан ќатќан беттіњ ‰стімен тµмен ќарай баяу сырѓып аѓуы. Полярлыќ климат Еуразия жєне Солт‰стік Американыњ тундра белдеуіне жєне Шыѓыс Сібірдіњ кµп бµлігіне тєн.

Гумидтік климат – аса ылѓалды климат. М±нда жыл бойы т‰сетін жауын – шашын топыраќќа сіњетін жєне буланып кететін судыњ мµлшерінен едєуір басым болады. Атмосфералыќ судыњ артыѓы беткейлер бойымен сорѓалап аѓып, алањдыќ шаюды ќоздырады немесе т±раќты жєне уаќытша аќќан судыњ нєтижесінде бедердіњ єр т‰рлі эрозиялыќ пішіндерін (ањѓарларды, жыраларды) ќалыптастырады. Сондыќтан эрозиялыќ пішіндер торы гумидты климат жаѓдайында жиі ќалыптасады. Ылѓалды жєне жылудыњ кµп мµлшерде болу себебінен гумидты климатты аймаќтарда химиялыќ ‰гілу процесі мейлінше ќарќынды ж‰реді. Б±ѓан ќоса карст процестері де дамиды.

Жер шарында гумидтік климат ‰ш белдемге бµлінеді: оныњ екеуі ќоњыржай белдеулердіњ Солт‰стік жєне Оњт‰стік жартышар бµлігінде дамыса, ‰шіншісі экваторлыќ белдеуге бейімделген. Климаттыњ б±л т‰ріне, яѓни оныњ бедер т‰зетін ролініњ сипатына сєйкес субтропиктердіњ жєне ќоњыржай белдеулердіњ муссондыќ аймаќтары (Еуразия жєне Солт‰стік Американыњ шыѓыс жєне оњт‰стік – шыѓыс аймаќтары) жатады.

Аридтыќ климат жаѓдайларда эрозиялыќ єрекеттер єлсірейді, негізгі бедер ќ±ратын агент – жел єрекеті.

‡гілген заттардыњ ќ±рѓаќтыѓынан тек ќана ашыќ беттерден ѓана емес, сондай-аќ тау жыныстарыныњ жарыќшаќтарынан ±саќ т‰йірлердіњ желмен тез ±шып кетуіне м‰мкіндік туѓызады.Ќорыта келгенде, ќатты берік тау жыныстар ќашалынады, соныњ нєтижесінде аридтыќ климатта геологиялыќ ќ±рылымдар жер бетінде аныќ байќалады.

Аридтыќ климат аймаќтарыныњ басым бµлігі оњт‰стік жєне солт‰стік ќоњыр салќын ендіктердіњ 20⁰ жєне 30⁰ аралыѓындаѓы материктерде дамыѓан. Аридтыќ климат осы айтылѓан ендіктерден тыс басќа жерлерде де байќалады, м±ндай жаѓдайда олардыњ ќ±рылу материктердіњ кµлеміне жєне орографиялыќ ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, Солт‰стік жарты шардаѓы Шыѓыс Азияныњ аридтыќ белдемі солт‰стік ендіктіњ 50⁰-на дейін тарап жатыр.

Осында айта кететін бір мєселе, климаттыњ бір морфологиялыќ типінен екіншісіне баяу ауысып отыруы.

Сол себептен экзогендік бедер т‰зуші процестер де климаттыњ ауысуына сєйкес біртіндеп µзгеріп т±рады. Бірќатар аймаќтарда экзогендік процестерден ќалыптасќан бедер пішіндерініњ ќазіргі климаттыќ жаѓдайларѓа сєйкес еместігін байќауѓа болады.