Тақырыбы: Флювийлік процестер жєне бедер пішіндері

2. Уақытша ағын сулардығ әрекеті

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

3. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

4. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

5. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

6. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

7. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

2. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.

3. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

4. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

5. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

Аѓын сулар жер беті пішіндерініњ ќалыптасуында мањызды рµл атќарады. Олардыњ єрекетінен пайда болѓан бедер пішіндері алуан т‰рлі. Сол себептен суды жер бетініњ м‰сіншісі дейді. Аѓын сулардыњ єрекеті алдымен сумен шайылуынан, шайылѓан заттардыњ судыњ аѓынымен тµмен тасымалдануынан, соњында оларды шоѓырлап жинаќтауынан ќ±ралады. Сонымен, аѓынды сулар єрекетінен атќарылатын геоморфологиялыќ процестердіњ жиынтыѓын флювийлік (латынша fluvius – аѓын, тасќын) процестер деп атайды.

Уаќытша аѓын сулар єрекетінен пайда болѓан бастапќы эрозиялыќ пішіндер – жаѓалар (атыздар). Олар делювийлік беткейлер бойымен жайылып аќќан су кішігірім бір арнаѓа жиналѓан кезде ѓана пайда болады. Жылѓалардыњ терењдігі мардымсыз: 3-30 см-ден аспайды, ені де терењдігімен бірдей. Эрозиялыќ жылѓалар бір нєрсеніњ кезінде немесе кµктемгі ќар тез ергігенде пайда болуы ыќтимал. Аѓын тоќтаѓаннан кейін жылѓалар µздерініњ морфологиясын жоѓалтып жайпаќтала береді. Жылѓалардыњ терењдігі мен морфологиялыќ бейнесі беткейлерді ќ±рѓан тау жыныстар ќ±рамына жєне бірінен бірнеше метр алшаќ орналасып тармаќталѓан жылѓаларды ќ±райды..

Жыртылѓан жєне сирек µсімдікті беткейлерде жылѓалар уаќыт µте бере терењдігі 1,0-2,0 м-ге, ені 2,0-2,5 м-ге жететін эрозиялыќ жырмаларѓа айналады. Жырма ернеулері де жарлауытты келіп, кµлденењ кескіні кµбінесе v-єрпімен елестетеді.

Алайда кез келген эрозиялыќ жылѓалар жырмаларѓа айнала бермейді. Ол ‰шін аѓыс к‰штірек, жиналѓан судыњ кµлемі молыраќ болуы тиіс. Сондыќтан да жырмалар эрозиялыќ жаѓдайларѓа ќараѓанда єлдеќайда сирек кездеседі жєне бір – бірінен ондаѓан метр алшаќ жатады.

Су ќоры жеткілікті мµлшерде жиналѓанда жырмалардыњ бір бµлігі терењдей жєне кењи келе, бірте – бірте жыраларѓа айналады. Жыралардыњ терењдігі 10-20м. не одан да кµп, ені (бір ќабаќтан екінші ќабаќќа дейін) 50м немесе одан да артыќ болады.

Жыралардыњ жаѓалары кµбінесе тік. Кейде жыралардыњ табаны жайпаќ, ені бірнеше метрден аспайды. Жыра жармадан тек µзініњ кµлемімен ѓана емес, сонымен ќатар µзіне тєн жеке бойлыќ кескінімен ерекшеленеді, онысы ол тіліп µтетін беткейдіњ кескінінен µзгеше болады.

Ал жырманыњ бойлыќ кескіні єдетте беткейдіњ бойлыќ кескінініњ сєл тегістелген т‰рін ќайталады. Жыра жылдам µсіп - µршитін эрозиялыќ пішін. Оныњ бас бµлігі регрессиялыќ эрозия нєтижесінде µзенаралыќ аймаќтарѓа созылып µсуі ыќтимал. Осы себептен жыралар ж‰здеген метрге, тіпті километрге жетіп тарамдала саѓаланатын шаѓын ањѓарлар. Жыраныњ µсіп отыратын бас бµлігі єр т‰рлі. Кµбінесе жыра бірден, биіктігі 1,0-3,0 м тік жармен бас ќ±ламамен басталады. Кейде жыралардыњ бас бµлігі планда сопаќша ,эллипс пішіндес немесе дµњгеленген к‰рек пішіндес болады да, жер бетінде аса айќын кµрінбейтін ойпауттар т‰рінде байќалады. Бедердіњ м±ндай пішіндерін су жиналатын ойпауыттар деп атайды. Кейде жыраулардыњ бас бµлігінен жоѓарыраќ, µзен аралыѓыныњ µлкелеріне баяу ауысатын, терењ емес (1,0 – 3,0м) жарќабаќтары айќын білінбейтін, жаѓалары шым топыраќты жайпраќ ±зыннан-±заќ созылѓан ойпауыттар орналасады. Бедердіњ м±ндай пішіндері ќола (лошина) деп аталады. Топографиялыќ карталарда тіпті ірі масштабты карталарда ќолаттар аса білінбейді, алайда ірі масштабты єуе суреттерде, єсіресе егістер мен сирек µсімдікті жерлерде ќолаттыњ бейнесі айќын кµрінеді. Айтып кететін бір жайт, осы арнасы жоќ ќолаттар жыралар дамуыныњ нєтижесі емес, олардыњ тек пайда болуыныњ себебі болып табылады. Сондыќтан да б±рыннан дамыѓан эрозиялыќ пішіндердіњ т‰бінде эрозтялыќ оралымныњ ќайталану нєтижесінде пайда болѓан жыраларды т‰птік немесе ќосымша жыралар дейді, ал µзен ањѓарларыныњ беткейлерінде кішірек эрозиялыќ пішіндерден бірден т‰зіліп, дамыѓан жыраларды – жаѓалыќ немесе алѓашќы жыралар деп атайды.

Жыра ±зарып, оныњ бойлыќ ќимасы ќалыптасќан сайын, аќќан судыњ эрозиялыќ к‰ші азая береді. Жыраныњ екі жаѓалары тегістеліп, онда µсімдік жамылѓысы пайда болады да, б‰йірлік эрозия єрекетінен кењейе береді. Аќырында жыра сайѓа (балкаѓа) айналады. Біраќ жыраныњ бойлыќ ќимасы бірден сайѓа айналмайды. Б±л процес жыраныњ тµменгі, ењ кµне бµлігінен, яѓни саѓасынан басталады да, бірте – бірте жоѓары ќарай тарайды.

Кейбір жаѓдайларда ќалыптасќан сайдыњ т‰бін жыра жањадан жырып тілімдеуі ыќтимал. Жыралардыњ ќайта – ќайта тілініп жырылуымен сай т‰бінде алювийлік материалдардан ќ±рылѓан алањша баспалдаќтары – сай террасалары пайда болады.

Жыралар мен сайлар т‰бінде шµккен аллювийлік материал с±рыпталмаѓан т‰йірлерден т±рады. Єдетте бµлшектенген материал жыра ќимасыныњ тµменгі бµлігінде, ал ±саќтау – жоѓары бµлігінде жиналады. Алайда олар шамалы с±рыпталѓан, ќ±мды - ќ±мдаќты материалымен, ‰шкір тастармен жєне нашар ж±мырланѓан ж±мыр тастармен араласќан.

Егер жыралар мен сайлардан ысырылып шыќќан борпылдаќ материалын, µзен аѓызып алып єкетпесе, онда олардыњ саѓаларында ысырынды конустар жиналады. Осы ысырынды конустарды ќ±райтын материал пролювий деп аталады.

Жалпы алѓанда ысырынды конусты ќ±райтын борпылдаќ материалыныњ шамалы с±рыпталуымен, кесек сыныќтардыњ нашар ж±мырлануымен, ысырынды конустыњ басынан шетіне ќарай бµлшектердіњ мµлшері кеми беруімен сипатталады.Сайып келгенде жыраныњ дамуымен С.С.Соболев (1948-1960) мынадай тµрт кезењге бµлген:

жырма жылѓалардыњ даму кезењі;

жыраныњ µз т‰бін тілімдеу кезењі. Б±л кезењ жыраныњ саѓасында ќ±лама т‰птіњ ќ±рылѓанынан басталады. Жыраныњ бойлыќ ќимасындаѓы ќ±ламалы т‰бі ойлы – ќырлы, саѓасы аспалы болады да, т‰пкі эрозия мейлінше дамиды. Нµсер жауѓан кезде немесе кµктемде ќар к‰рт еріген кездегі аѓыны жыраныњ т‰бін єрі ќарай жырып, ќопарып кете береді. Б±ѓан ќоса, кемердіњ биігінен ќ±лап аќќан судыњ энергиясы к‰шейіп, жыраныњ т‰бін терењдетіп, оныњ іргетасын ќопарады. Тµніп т±рѓан кемердіњ жоѓары жарќабаќ бµлігі опырылып ќ±лайды, соныњ салдарынан жыра жоѓары ќарай біртіндеп µсіп отырады. Сµйтіп жыра бірте – бірте суайрыќтан ќарай µсе береді. Нєтижесінде жыраныњ терењдігі 25-30 м-ге дейін жетіп, одан да терењ болуы м‰мкін. М±ндай жыралардыњ т‰бінде єдетте шµгінділер болмайды;

жыраныњ бойлыќ тепе – тењдік кесіндісініњ ќалыптасуы. Б±л кезде жыраныњ саѓасы тµмен ќарай µсіп, жергілікті эрозия базисіне дейін - µзен жайылмасына, немесе террасаныњ дењгейіне дейін жетеді. Жыраныњ екі жаќ беткейі кµлбеуленеді де, олардыњ тµменгі жаѓында беткей шµгінділері ќалыптасады.

басылу (шµгу) кезењі. Жыраныњ бас жаѓы неѓ±рлым суайрыќќа жаќындаѓан сайын; соѓ±рлым су жинаѓыныњ аумаѓы кішірейіп, м‰лде тоќтаѓанша азая береді.

Кейбір жаѓжаѓдайда жыраныњ т‰бі терењдей бере, жер асты суларыныњ дењгейіне жетіп, содан ‰здіксіз аѓынды су, яѓни µзен басталуы ыќтимал. Біраќ жоѓарыда суреттелген эрозиялыќ пішіндердіњ бір пішіннен екіншісіне µтуі, немесе бір кезењніњ келесі кезењге µтуі – тіпті табиѓаттыњ зањдылыѓы емес. Кез келген эрозиялыќ жыралардыњ жылѓалар жырмаѓа жєне жырма жыраѓа айнала бермейді. Кейде жыра, терењдік эрозия кезењінде-аќ жер асты суларыныњ дењгейіне жетіп, сай кезењінен µтпей тікелей т±раќты су аѓыны бар б±лаќ алабына айналуы да м‰мкін. Сол сияќты кез келген сай, µзен ањѓарына айналмауы м‰мкін жєне кез келген сай µз дамуында жыра кезењінен µткен емес. Мысалы, Гумидті климат жаѓдайында, орман µскен жерлерде, сай іспеттес кµптеген эрозиялыќ пішіндер ешќашан жыраѓа ауыспаѓан, олар єуелден – аќ сай немесе ќолат т‰рінде ќалыптасып дамыѓан.

Таудаѓы уаќытша аѓынды сулардыњ µздеріне тєн белгілі бір морфологиялыќ ерекшелігі бар. М±нда су аѓыстарыныњ жоѓарѓы жаѓында айќын білінетін, амфитеатр тєрізді жырмалар мен тµмендегі тармаќталѓан су жинаѓыш ш±њќырлар пайда болады. Осы жерден тау беткейімен тµмен ќарай созылѓан кµлденењ ќимасы жыра іспеттес V – тєрізді терењ єрі тар аѓыс каналы басталады. Аѓыс каналыныњ тµменгі саѓасы шетінде ысырынды конус ќалыптасады.
Жыраныњ бастауынан саѓасына дейін бойлыќ ќималардыњ едєуір ќ±ламалы болуы аѓып жатќан тау суларыныњ мейлінше б±зу єрекетіне себеп болады.

Сонымен, жыралардыњ морфологиялыќ ќ±рылымы жєне дамуы тау жыныстарыныњ ќ±рылымына, жер бедеріне, климат жаѓдайларына байланысты. Б±лардыњ пайда болуына эрозиялыќ процестерімен ќатар топыраќтыњ шµгу ќ±былыстары, сілтісіздендіру, ылѓалдандыру, суффозия жєне т.б.ќ±былыстары єсер етеді.

Оњт‰стік Ќазаќстанныњ тау етектеріндегі дамыѓан жыраларды М.Жандаев (1961) тµрт т‰рге бµледі: 1) алм±рт тєрізді; 2) тегіс т‰пті жыра; 3) сай тєрізді; 4) ернеу (карниз) типті.
Лекция № 18

Тақырыбы: Сел құбылыстарының бедер құрудағы орны.

(1 сағат)

Жоспар:

1.Сел – қауіпті табиғи құбылыс

2.Тұрақсыз ағынды сулар

Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.

3.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

4. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

5. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

6. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

7. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

8. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.

5. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

6. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.
Лекция мәтіні:

Қуаңшылық аймақтарда күшті нөсер жауған кездерде немнсе көктемгі қар еруі кезінде таудан жылдам аққан мол су жол- жөнекей жиналған борпылдақ материалды ағынымен ала кетіп сел деп аталатын су тасқынына айналуы ықтимал. Сел- қаупті табиғи құбылыс онымен тіпті қазіргі заманғы техникалық құралдарды пайдалана отырып күресудің өзі өте қиын. Су тасқындары тұрғын халыққа ауыл шаруашылығына өндіріс обьектілеріне күні бүгінге дейін зор зиян тигізіп келеді.

Сел арап сили мури – жойқын тау тасқыны – таулы аудандарда нөсерлі жауын- шашынның әсерінен және қар мен мұздықтардың өз мөлшерінен жаппай артық еруі нәтижесінде туындаған және тас аралас саз-балшықтардың таудан шағын өзенше аңғарлары мен жылғалар боиы мен ағыла құлаған тау тасқыны. Сел құбылысы көбіне

қуаң климатты биік таулы өңірлерде байқалады. 57-сурет. Ол морена үйінділері арасындағы шұңқырларда қалған шағын көлдердің суы немесе өзен арасының бітелген жеріне жиналған су өз шарасынан аса толуы себебінен пайда болады да, одан әрі дамып, төмен лықсып, жолындағы борпылдақ шөгінділерді ысырып, ірі кесек тау жыныстарын қирата, талқандап, ағаштарды түбірімен қопарып, жол-жөнекей салмағы бірнеше тонналық тастарды қоса ағызады. Ылдилаған сайын сел ағысының жылдамдығын ұлғая түседі. Сел құбылыстарының жалпы ұзақтығы ондаған минуттан бірнеше сағатқа дейін өзеннің ұзындығына, арнасының еңістігіне және ағынның жылдамдығына байланысты. Ағу жағдайына қарай сел турбуленттік және құрылымдық болып екіг бөлінеді. Турбуленттік сел жалпы сұйық заттардың қозғалыс заңына байланысты көбінесе өзен арнасы бойымен ағады.

Құрылымдық селдің құраиында сынықты тау жыныстары басымдау болғандықтан біркелкі ақпай, толқынды түрде жүреді. Мұнда борпылдақ және сынықты тау жыныстарының мөлшері кейде тасқын массасының 75-ға дейінгі мөлшерін құрайды. Кейбір жылжыған жеке тастардың салмағы 10 тоннаға дейін жетеді. Сел тасқынындағы 1м сұйық мөлшеріне 100 киллограмдай лайлы –тасты қосындылар сәйкес келеді. Сел Батыс Еуропа, АҚШ, Жапония, Оңтүстік Америка, Үндістан Гималай, Қытай Қарақорым, Ауғаныстан Гиндукуш таулы өңірлерде көбірек байқалады. ТМД елдерінде Кавказдың, Орта Азияның, Қазақстанның, Қарпаттың және Сібірдің таулы аймақтарында болады

Қазақстандағы Іле және Жоңғар Алатауында, Қаратау, Сауыр, Тарбағатай, Алтай тауларында сел құбылыстары жиі болып тұрады.

1887 жылы Верни қаласындағы қазіргі Алматы күшті жел сілкінуден болған сел әрекетінен Іле Алатауының солтүстік етегіне жоғары 440млн.м лайлы тасты борпылдақ тау жыныстары ысырылып әкелінген. 1921 жылы

8-шілдеден 9-на қараған түнде Кіші Алматы өңірінде күшті сел жүрді.

8-шілдеде Алматы қаласына түскен жауын-шашынның мөлшері 23,7 мм-ге, 1700м биіктегі таулы өңірлерде 72мм-ге жеткен. Жауынның басталғанынан 45 мин өткен соң 1700м биіктікте сел басталып, бірте- бірте тасқынды селге айналып, төмен қарай жылжыған. Бұл жолғы сел тасқынының биіктігі 4-5 метірге дейін жеткен.

1956 жылы 7 тамыздағы жүрген сел кезінде Кіші Алматы өзенінің су шығыны 500м сек жеткен. 1963 жылы шілдедегі бірнеше күнгі ыстықтың салдарынан тау басындағы қар мен мұздықтың қарқынды еруі 7 шілде айында Үлкен және Кіші Есік көлінде лайлы-тасты сел тасқынын тудырады. Есіктің жағасы бұзылып, көл суы жойқын селге айналады 5 сағаттың ішінде екі көлдің суы лықсып төмен қарай түгелмен ағып бітті. Соңғы 50 жыл ішінде Іле Алатауы өзендерінен алты дүркін 1921, 1947, 1950,1956, 1963 және 1973 күшті жел жүреді.

Осыған орай сел апатынан қорғану үшін қауіпті жерлерге, каналдар, көпірлер, су бөгеттері салынып, тау беткейінде қар ұстайтын ағаштар отырғызылды. Селді алдын ала болжау үшін белгілі аймақтарға өзендер алабының геологиялық, орографиялық және геоморфологиялық құрылысы, жер беті тау жыныстарының құрамы, аймақтың климаты ауа райының маусымдық режимі, жауын –шашының түсу мөлшері және жиілігі зерттеледі. Алынған мәліметтердің қортындысына байланысты селден сақтану шаралары жүзеге асырыла бастады. 1966жылы 1967 жылдары Кіші Алматы өзенінде Медеу тұсында селден қорғау бөгеті салынды . Бұл бөгеттің биіктігі 100м, табанының ұзындығы 600м, бөгет алдындағы су қоймасының сыйымдылығы көлемі 6,5млн. м шамасында жасалған . Осы бөгет 1973 жылы 15 шілдеде болған күшті желді Алматы қаласына жібермей тойтарды. Селдің бөгетке жеткен көлемі 5,5млн.м-ге, тау жыныстары үйіндісінің биіктігі 60метірге дейін жеткен. Қазіргі кезде бөгет 145м-ге дейін биіктетіліп, оның алдындағы су қоймасының сыйымдылығы 12млн м-ге ұлғайтылды.

Сонымен қатар мұздықтар етегіндегі көлдер бір-бірімен каналдар арқылы жалғастырылды. Медеу бөгетін салу мәселесіне Қазақыстанның белгілі ғалымдары мен мамандары қатысып, басшылық жасады.

Аридті елдердегі тау беткейлерінде басталатын уақытша су ағындарының материалы тау етегінде кең аумақты пролювийлік жазықтарды құрайды. Бұл жазықтар көптеген ысырынды конустардың бір-біріне жалғасуы арқалы қалыптасқан.

Тұрақсыз ағынды сула тау етегінде жазаққа жеткен көп тарамдарға бөлініп, олардың ағыс жылдамдығы кенет төмендейді. Сол себептен күші кеміген ағынды су өзеннің таудан ағызып әкелген тау жыныс бөлшектерін тау етегінде жазыққа көлбете шөктіреді.

Осындай тау бөктерінде қалыптасқан тау жыныстары жиынтығын ысырынды конус выноса дейді. Шөгінділердің көшу жолы бір шама қысқа болғандықтан пролвийді.

Құрайтын кесектер қырлы және іріктелмеген болса да, оның тау жақ бөлігінде ірі жақпар тастар мен шала жұмырланған малтатастар жиналады. Тау етегінен алыстаған саиын жазыққа қараған бетінде орташа және ұсақ түйіршікті тастар – қиыршық тастар, құм және құмдақтар шөгеді. Ал, ағын су әрекеті баяулайтын ысырынды конустың сыртқы шегінде лесс және леске ұқсас шөгінділермен саздар жиылады . Еріген қар мен жауын –шашынның қарқыны әрдайым бірдей болмайды. Сол себептен алдыңғы майда түйіршікті тасқын шөгінділер ікелесі тасқынның ірі кесекті материалымен көміледі.

Керсінше, одан кейінгі жартымсыз тасқыннан олардың бетін ұсақ түйіршікті кейінгі шөгінділер жабады. Сондықтан ысырынды конустың құрамы өте күрделі қабаттылығымен ерекшеленеді.

Климаттың қуаң Орта Азия мен Оңтүстік және Оңтүстік шығыс Қазақыстанның тау-төбе бктерінде әр жыра ағыны және тұрақсыз өзен аңғарларының ысырынды конустары бір-бірімен жалғасып, тау етегінде жиектей созылып бір тұтас белдеу түрінде кең көлбеу жазық түзеді. Ысырынды конусын құрайтын шөгінділердің аумағы айтарлықтай өте зор. Алматы өзені бойымен өткен сел тасқынының Алматы маңындағы көлемі 2,5млн.м-ге жеткен. Қала тұсындағы пролювий қабатының жалпы қалыңдығы 100-метірге жақын.

Тұрақсыз ағын сулар әрекетінен қалыптасқан ысырынды конустармен басқа аридті өлкелерде құрғақ атырауларының шөгінділерін ажыратуға болады. Мұнда тұрақты ағын сулардың өздеріде таудан шыға бере буланып, сулары өздерінің шөгінділеріне сіңіп құрып кетеді. Сондай ағыннан қалған ірі ысырынды конустарын құр атырау сухая дельта деп атайды. Ал құрғақ өзен аңғарларын қазақтар еспе дейді. Осындай құр атыраулардың үстінде Жамбыл, Әндіжан, Қоқан қалалары, Кавказдың кейбір тау етегіндегі қалалары орналасқан.
Лекция №19

Тақырыбы:Т±раќты аѓын сулардыњ бедер ќ±ру єрекеті.Эрозия жєне µзендердіњ кењістіктегі дамуы.

(1 сағат)

1.Өзендердің негізгі арналары

2.Эрозия базисі
Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1.Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3.Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4.Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

5.Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

6.Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

7.Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.

5. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

6. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

7. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

8. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.
Лекция мәтіні:

¤зендер негізгі жер бедер ќ±ру факторлары: 1) µзен аѓысы 2) µзен аѓысыныњ жылдамдыѓы. ¤зен аѓысы мен шыѓыны жлуын- шашынныњ мµлшеріне жєне су жинау алабына тєуелді. Ал жекеленген µзендерді, µзен ж‰йелерін су ќорымен ќамтамасыз ететін, сумен мейлінше ќаныќќан беткі жазыќтыќты, топыраќты жєне тау жыныстарыныњ белгілі бір ќабатын біріктіретін ауќымды аймаќты µзен алабы деп атайды. ¤зен алабыныњ ерекшелігі: оныњ аумаѓы бастаудан ќ±йылысына дейін µседі, сондай-аќ су шыѓыны да кµбейеді. Керісінше су айрыќќа жаќындаѓан сайын µзен аѓысы толыќ тоќтаѓанѓа дейін азаяды. Б±л сипаттамалардыњ мањыздылыѓы мынада: ол кейбір геоморфологиялыќ мєселелерді, мысалы, суайрыќтардыњ эрозия єрекетін, µзендердіњ бір-біріне ќосып алу ќ±былысын тау µлкесініњ пенепленденуін т.б негіздеуге жєне т‰сіндіруге м‰мкіндік береді.

Кµктемгі су тасќыны кезінде µзенніњ су шыѓыны жоѓары (максималды) болады,сондыќтан ол µзен арнасында орасан зор б±зу ж±мысын ж‰ргізеді, ал су азайѓанда оныњ жылдамдыѓы бєсењдеп, бедер б±зу єрекеті де тµмендейді.¤зен аѓысыныњ жылдамдыѓы оныњ ењістігіне байланысты. Ењістік-µзенніњ ќ±лау биіктігініњ оныњ ±зындыѓына ќатынасы. Ќ±лау биіктігі деп бастауы мен саѓасыныњ наќты биіктіктері арасындаѓы айырманы айтады.

Ењістік µлшемі ондыќ бµлшектер т‰рінде немесе µзенніњ ќ±ламалы (м-км), яѓни промиль арќылы µрнектеледі. Мєселен, µзенніњ орташа ењістігі 0,07 немесе 0,07 м-км делік. Єрине, µзенніњ ењістігі неѓ±рлым мол болса, соѓ±рлым оныњ жылдамдыѓы жоѓары болып, µзен µз арнасын мейлінше б±зып эрозия єрекетіне ±шыратады. ¤зенніњ бойлыќ жылдамдыѓымен ќатар єр т‰рлі кµлденењ циркуляциялыќ аѓыстары бар. ¤зен иіні бµлікшесінде ењ алдымен µзен т‰бініњ аѓысы ќалыптасады. Ол арнаныњ жар ќабаќ ойыњќы жаѓасынан жайпаќтау келген шыѓыњќы жаѓасына ќарай аѓады, ал компенсациялыќ немесе беткі аѓыс, керісінше, µзен бетімен арнаныњ шыѓыњќы жаѓасынан ойыњќы жаѓасына ќарай ±мтылады.

Сµйтіп аѓын бойындаѓы судыњ кµлденењ циркуляциясы ж‰зеге асады. Жоѓарыда айтылып µткендей, осындай аѓынныњ кµлденењ циркуляциясынан басќа, µзенніњ бойлыќ аѓыны да бар. Б±л екі аѓын ќосылып шиыршыќ тєрізді аѓыс т‰зеді. Спираль тєрізді аѓыс µзен б±рылысында ењ жоѓарѓы амплитудаѓа жетіп, бірте-бірте екі µзен иінініњ ортасында оныњ ќарќыны азаяды. Осыѓан байланысты аѓын суыныњ жыдамдыѓы бєсењдегеннен кейін, екі иінніњ ортасында аллювиалдыќ материал жиналып, µзенніњ саяз жері – ќайрањ ќалыптасады. ¤зен аѓысыныњ кµлденењ циркуляциясыныњ пайда болуы нєтижесінде арна аѓысыныњ негізгі зањдылыќтарыныњ бірі – меандрлану ќ±былысы пайда болуыныњ м‰мкіндігін туѓызады. Нєтижесінде су аѓыныныњ єрекетінен арнаныњ ойыњќы жарлауыт жарнасы ќопарылып б±зылады да содан ќалыптасќан топыраќ бµліктері µзен т‰бініњ аѓысымен шыѓыњќы жаѓада иіліп, арна бойындаѓы малта тастан жєне ќ±мнан ќ±рылѓан арна бойымен жалдар ќ±рады.

¤зен аѓысы µзініњ аѓу барысында арна айналасындаѓы тау жыныстарын б±зып, аѓызып єкетіп, жања µзен арнасын ќалыптастырады, яѓни арна эрозиясын т‰зеді. Басќаша айтќанда эрозия – тау жыныстарыныњ су аѓындары єсерінен шайылуы б±л процес ‰ш т‰рлі єрекеттер нєтижесінде ж‰зеге асуы ыќтимал:

Турбуленттік аѓыс кезінде су ауытќып, тењселіп, ќ±йынша араласып аѓады. Соныњ салдарынан аѓыс бойында кµтеру к‰шін туѓызады, осы тасќын к‰ш арна т‰бінен топыраќ бµлшектерін ќозѓап, айырып алып, аѓыс бойымен тµмен аѓызып єкетеді;

Эрозия аѓысы арна т‰бінде тікелей динамикалыќ єсер ету нєтижесінде ж‰зеге асады. Ол тау жыныстары т‰йірлерініњ µзен т‰бінен домалана тасымалдануына, сµйтіп µзен аѓысыныњ жиегіне соќќылана, тырмалана, ‰йкелене жєне ќажала ќозѓалуына байланысты.

Эрозия судыњ ќ±рамы мен температурасына ќарай химиялыќ ыдырауына байланысты.

Осы процестер судыњ ‰демелі аѓуы нєтижесінде пайда болады. Сондыќтан эрозия т±раќты ќарќындылыѓымен жєне динамикалыќ

µзгешелігімен сипатталады.

Эрозиялыќ єрекеті аѓып жатќан судыњ кинетикалыќ энергиясы арќылы ж‰зеге асады. Эрозияныњ ж±мыс µлшемі су массасы мен су жылдамдыѓы квадратыныњ кµбейтіндісініњ жартысына тењ:

м±нда:

m – су массасы, v - µзен аѓысыныњ жылдамдыѓы. Б±л формула барлыќ жаѓдайда µзенніњ бастауынан саѓасына дейін, яѓни арнаныњ єр бµлікшесінде

Аңғарлардағы морфологиялық элементтер

Өзен меандралары
Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3.Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4.Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

4.Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

6.Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

7.Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

3. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

4. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.
Лекция мәтіні:

¤зен ањѓары дегеніміз – жер бетіндегі аса енді емес, ±зына бойы ирелењдеп созылып жатќан жалпы ењістегі µзенніњ бастауынан саѓасына ќарай баѓытталѓан ойыс т‰рінде кµрініс беретін бедер пішіні. Ањѓар су аѓындарыныњ эрозиялыќ єрекеті нєтижесінде ќалыптасќан.

Ањѓарлардыњ тµмендегідей негізгі морфологиялыќ элементтері бар: арна, жайылма, терраса, ањѓар жаѓалауындаѓы беткейлер.

Жайылма - µзен ањѓарыныњ сол µзен тасыѓан кезінде су басып кететін бµлігі.

Террасалар – тегіс немесе аздаѓан ењістігі бар ањѓардыњ беткейлер шегінде сатыланып орналасќан алањдар, соныњ ішінде жайылма ењ тµменгі терраса болып есептеледі.

Ањѓар беткейі - µзен ањѓарыныњ екі жаѓалауын оќшаулап шектейтін, ењістігі µзен арнасына баѓытталѓан кµлбеу жазыќтыќ. Оныњ беті жыра, сай жєне басќа да жауып-шаю єрекеттерінен пайда болѓан элементтерден т±рады.

Арна - µзен суы ‰немі ‰здіксіз аѓатын ањѓар табаныныњ ењ терењделген бµлігі. Оныњ ені єдетте ондаѓан метрден бірнеше ж‰здеген метрге дейін жетеді, ал Амазонка немесе Янцзыцзян сияќты ‰лкен µзендердіњ саѓасында арнаныњ ені бірнеше километрге жетеді. Арнаныњ ењ терењ н‰ктелерін біріктіретін иректелген сызыќ µзенніњ фарватері немесе тальвегі деп аталады. ¤зен арналары планда єдетте ирек бейнелі болып келеді. Арна ±зына бойы бір – бірімен алмасып т±ратын терењ ш±њѓымалардан, яѓни ќарасулардан (плесы) жєне тайыз, ќайрањдар (перекаты) деген бµліктерден т±рады. Ш±њѓыма, яки ќарасу бµлігі µзенніњ иілген т±сында ±шырасады, ал ќайрањ-ш±њѓымалар арасындаѓы арнаныњ т‰зу бµлігінде орын тепкен. Ш±њѓымалардыњ пландаѓы кµрінісі иін (доѓа) тєрізді эрозиялыќ ш±њќыр. Ќ±мды жалдардан ќ±ралѓан ќайрањдар µзен иінініњ шыѓыњќы жаѓасынан келесі тµменгі элементтердер т±рады: 1) жоѓарѓы ќайыр (ќ±м), ќайрањныњ астауынан жоѓары орналасќан; 2) тµменгі ќайыр, астаудан тµмен орналасќан; 3) жоѓарѓы иірімдік жыра немесе жылѓа – ќайрањнан жоѓары орналасќан арнаныњ терењ жері; 4) тµменгі иірімдік жыра немесе жылѓа – ќайрањнан тµмен орналасќан арнаныњ терењ бµлігі; 5) бел ќайрањныњ жоѓары жєне тµменгі ќайырларын жалѓастыратын ењ биік бµлігі; 6) ќайрањныњ астауы – арнаныњ фарватері µтетін, белдіњ ењ терењ бµлігі; 7) арынды (жоѓары) беткей; 8) тµменгі беткей (етек). Кейде µзен арнасыныњ баѓытын µзгерткен т±старында µзен табаныныњ кµтерілген жайпаќ бµлікше µткелдер кездеседі.

Єдетте ќайрањдар мен ш±њѓымалардыњ орналасуы, кµлемі мен биіктігі аѓын судыњ т±раќты єсер етуінен ‰немі µзгеріп отырады.

Олар µзен ирелењдеріне ±ќсас µзен аѓысымен ±зына бойына ќозѓалыста болады. Ќайрањ µзенніњ тасыѓан кезінде ±лѓайып, судыњ тµмен саѓасына келген кезде шайылуѓа ±шырайды. Ал, ш±њѓымаларда керісінше, судыњ тасыѓан кезінде, жыру процесі басым болады да, дењгей тµмен т‰скенде б±л процесс бєсењдейді.

¤зен арнасы тµменгі ќ±рылымдардан т±рады:

арал – жайылманыњ бір бµлігі, µзен ќолтыќтарымен немесе салаларымен ќоршалѓан, µсімдік жамылѓысымен бекітілген, орныќты;

ќалдыќ - µзенніњ негізгі арнасы мен µзенніњ бµлініп ќалѓан ескі µзен арасындаѓы жайылманыњ бір бµлігі; жењсала – аралмен бµлінген µзенніњ бір бµлігі;

сала - (µзек) - µзенніњ негізгі арнасынан алысыраќ кеткен жєне одан енсіздігі, терењдігі, аѓысыныњ жылдамдыѓымен ерекшеленетін бµлігі;

шыѓанаќ - µзен жаѓасына терењ біріккен µзен ќ±рылымы;

ќайыр - µзен арнасыныњ саяз бµлігі, су тартылѓан кезде судан босап, ќ±рѓаќ аралѓа айналады;

жаѓажай – кењ, тегіс келген, µзен тасындыларынан ќ±ралѓан µзен аѓалауындаѓы жолаќ;т‰бекше - µзен арнасына с±ѓына кіріп жатќан ќ±м шµгіндісі;

¤зен ќ±мдардан т±ратын арнамањы ќайрањдардыњ бетінде судыњ аѓысынан пайда болѓан к‰рделі т‰рде тарамдалѓан толќындар іспетті шаѓын-шаѓын иірімдер ж‰йесін аѓыс иірімі дейді. М±ндай ќ±мды толќындар су аѓыныныњ бір баѓытта аѓуыныњ нєтижесі, нақ осы себептен олардың сыртқы пішіні ассиметриялы болып келеді.

Өзенің ырғақты түрде ирелеңденуі меандрлар деп аталады. Меандр төмендегідей бөліктерден тұрады.

а – меандр зонасы – меандр иіндерін шектеуші сызықтардың арасындағы белдеу;

б – меандр қадамы екі иіндер арасындағы арақашықтық;

в - меандр мойыны – иіндердің бір – біріне ең жақындаған бөлігі;

г – арна бойындағы жолдар (прирусловые валы) – иіндердің жайпақ шығыңқы жағасында жинақталған аллювийлік материал;

д – шпорлар - өзен иіндері ішіндегі түпкі тау жыныстарының құндылықтары;

е – жайылма құм жалдарының жылжымалы желпеуіштері;

ж – меандр радиусы – иін ортансына өзен ортасына дейін өлшенетін иіннің дөңгелену радиусы.

Ағынның алға жылжу бағытына байланысты, меандр жүйесі сонымен қатар шұңғымалар және қайраңдар жыл сайын аңғар бойымен төмен қарай 0,5 – 20 м. жылдамдықпен ығысады.

Осындай жағдайда меандр мойнының ағысы бойынша жоғары жағы бірте-бірте ағынмен шайылып, шпордың негізгі бөлігі жіңішкеріп, көктемгі тасқын кезінде оны бұзып өте алады. Осындай жолмен арна түзіледі, ал иірім бөлігі өзінен шет жаққа бөлініп жеке апандар немесе көл тәрізді ескі арна (страица) қрады. Ескі арнаның үлкендері көлдерге айналады. Оның түбінде ылай-балшық шөгіп, бұта басып кетеді, кішігірімдері жаз бойы құрғап, орнында иіңді ойпаңдар қалады.

Н.И.Маккавеевтің (1955) айтуынша, неғұрлім өзен шығыны көп болып, өзен еңістігі аз болса, соғұрлым иіндердің дөңгелену радиусы жоғары. Жазықтықтағы кішігірім өзендер белгілі бір еңістікте үлкен өзендермен салыстырғанда кіші радиусты болып көп иіндерді жасайды.

Осылайша, әрбір өзенде өзінің ағыс жылдамдығы мен суының массасына байланысты белгілі бір иін құру, яғни дөңгелену радиусының шегі болды. Бұл оптималды дөңгелену радиусы өзен түбіннің арна ағысына минималды кедергі жасау қабілетіне сәйкес болу керек. Осыдан, өзен иіндерінің деңгейленуі оптималды радиустан асып кетіп немесе кем болған бөліктерінде, өзеннің қимасы қалайда болса бірте-бірте деформациялану арқылы өзара қолайлы жағдайда (қатынасына) келеді.

Жалпы мендрдың екі түрін ажыратуға болады: 1) аңғарлық меандрлар (врезанные меандры) – олар бүкіл аңғардың иілістерін (бұрылыстарын) бұлжытпай қайталайды; 2) еркін арналық меандрлар (блуждающи меандры) – жалпақ, тегіс аңғардың түбінде пайда болды.

Меандолардың осы екі түрі өзеннің еркін иректену категориясына жатады, бұл су ағыны мен шайылуға ұшыраған тау жыныстарының өзара әрекеттестігімен ғана белгіленеді. Аңғардың созылыңқы иендері аңғар жағасындағы түпкі тау жыныстарының әсеріне байланысты. Мұндай тұрақты тау жыныстары өзен өзінің оптималды режиміне сай меандрлар түзуіне мүмкіндік бермейді. Еркін (блужающие) меандрлар өзеннің иректелу көлеміне әсер ететін төзімді тау жыныстарды (құм, құмайт, саз, малтастар) жырып өтеді. Негізінде, бұл құбылыстардың физикалық мәні әр аңғарда бірдей.

Іле Алатауының солтүстік бауырындағы Үлкен Аламаты өзені иінінің біреуінде сирек кездесетін құбылыстарды байқауға болады. Ол - өзеннің иілген тұстарында (вогнутый берег) аралдың түзілуі. Ойлап қарасақ, ағын қатты болғандықтан аңғардың осы бөлігінде мұндай аралдың түзілуі мүмкін емес. Бұл қызғылықты фактының анализі суы режимнің өзгеруіне байланысты.

Көктемгі су тасуы кезінде өзен суы мол және жылдамдығы жоғары болғандықтан меандр көлемі де үлкен радиусты болады, ал өзеннің төменгі сабасында су өзінің тасуы кезіндегі үлкен радиусты иінімен аға алмайды, сондықтан су ағыны өз режиміне сәйкес минаимальді кедерге бар жолмен ағып, кіші қалайлы жағдай туады да, құмды арал пайда болады (М.Жандаев, 1994).

Жалпы айтқанда, аңғар бойында екі меандр кездеседі. Су тасуына байланысты үлкен радиусты және өзеннің төмен сағасына сәйкес кіші радиусты менадр. Алайда, арнаның морфологиялық элементтері негізінен су тасуы кезінде қалыптасатын болғандықтан, судың қайтқан кезіндегі әсері де аз болады, ол аңғарлардың морфологиясына аз ғана өзгерістер жасайды.

Кейінгі зерттелген мәліметтерден меандрлану құбылысы жазықтағы өзендермен қатар барлық тау өзендеріне де дамитынын көрсетеді. Әрине бұл өкілдерде меандрлы жазықты өзендерджегідей айқын көрінбейді. Мұнда өзен иендерінің қалыптасуы көбінесе тау жыныстарының қасиетіне тектоника элементтеріне байланысты. Тау өзендерінде судың ағу жылдамдығы жоғары болуына сәйкес, өзен бұрлыстарында ағынның көлденең циркуляциясы да онша дамымаған, әйтпесе олар айқын көрінген меандрлар жасаған болар еді. Сонымен қатар, таулы аймақтар да кейбір өзеннің бойында айқын көрінетін кіші радиусы иіндер қалыптасады. Мысалы, Есік өзені бойында, бөгеттің төменгі жағында мұндай құбылысты байқауға болады. Осылайша, тау өзендерінде де жазықтық өзендеріне ұқсас меандрлану құбылыстары бар. Тек тауда меандрлар айқын бөлінбеген. Соған қарамастан бұл құбылыстың физикалық заңы әр жерде бірдей.

Далалық бақылау мәліметтеріне қарағанда, алғашқы ағыстардың өзінде -ақ ағынның иіндері құру тен денциясын көруге болады. Каналдар мен арықтар түзу болып салынғанымен бірте-бірте уақыт өткен сайын ирек бейнелі түріне айналып меандар құра бастайды. Мысалы, 1963 жылы Есік өзенінде сел өткенннен кейінге екінші күн-ақ Есік көлінің түбіне меандр түзіле бастады. Олар өзеннің жаңа қалыптасқан бөлігін де пайда болды, өйткені көлдің қазаншұңқыры сео материалы мен көміліп қалған болатын. Дәл осындай құбылыс тау етегінде жаңадан қалыптасқан ысырынды конустың бетінде де пайда болды және осы жерде өзен еңістігі едәуір құламалы жағжайына қарамастан (80 м/км) жүзеге асады (М.Жандаев 1994).

Осылайша жер бетінде меандрлану белгісі судың жаңа аға бастаған кезінде пайда юолатындығына көз жеткізілді.

Бұл М.В.Великанов және Н.С.Шарашиканың (1958) тәжірибелері арқылы да дәлелденеді.

Жоғарыда айтылғандай, меандрлану негізгі себебі өзенде ағыстың шиыршық спираль тәрізді пайда болуына байланысты және бұл жерде бүйірлік эрозияның ұзақ уақыт дамуы да үлкен роль атқаруы мүмкін.

Ағын өзінің арнасымен тоқтаусыз өзара әрекет жасау барысында тұрақты ағуына әрекет жасайды. Бұл, М.В.Великановтың (1958) пікірі бойынша, ағынның диссипация принципімен (энергия жойылуына байланысты) сәйкес, өзеннің ағуы кезінде түбінде кездескен барлық кедергіні жуып-шаюына ағынның минимальді күш салуымен түсіндіріледі. Өзен ағысының тұрақты және ұрпақты көрінісі-меандрлану болып саналады.

Сонымен, меандрлану процесі-өзен ағысының минимальді күш жұмсау нәтижесінде кедергісі ең аз жолмен ағуы салдарынан пайда болған құбылыс. Меандрлану нәтижесінде өзеннің үлкендігі ұлғайып, шұңғымалары мен қайраңдардың арна бойымен ауысуы, жойылмалар мен террасалардың қалыптасуы, аңғарлардың меандрлануы арна ағының дамуының негізгі заңдылықтарының бірі болып табылады және өзен аңғарларының барлық дморфологиялық элементтерінің қалыптасуы бұл заңдылықтарына тікелей байланысты.