Лекция № 24 Тақырыбы: М±здыќ (гляциалдыќ) процестер жєне бедердіњ м±здыќ пішіндері

1.Бедердің мұздық пішіндері

2.Мұздықтардың пайда болу жағдайы мен қоректенуі
Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж

2.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

3. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

4. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

5. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

6. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

7. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.

5. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

6. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

Лекция мәтіні:
М±здыќ бедер т‰зілу процестері м±з єрекетіне тікелей байланысты. М±ндай процестердіњ дамуы ‰шін жер бетініњ белгілі бір аймаѓында м±здыќтыњ ±заќ уаќыт саќталып т±руы ќажет.

Егер жер бетініњ ќандай да бір бµлігі хионосфера шегінде болса, онда м±з ќалыптасуы жаѓдайы тууы ыќтимал. Хионосфера (грек. chion – ќар жєне sparia – шар) деп µз ќ±рамында атмосфералыќ ылѓалдыњ басым кµпшілігі ќатты заттар к‰йінде т±ратын тропосфераныњ ќабатшасын айтады. М±нда ќар жаууы басым болып, ‰немі ќар мен м±з саќталуы м‰мкін. Хионосфераныњ тµменгі шегі – ќар сызыѓы (О.Леонтьев, Г.Рычагов, 1988).

Ќар шекарасыныњ биіктік дењгейі климат жаѓдайына тікелей байланысты. Мєселен, Анды тауларында, Магеллан б±ѓазыныњ аймаѓында ол 900м биіктікте орналасса, оњт‰стік тропикалыќ ендігінде 6700м. биіктікке жетеді. Демек, ќар шекарасыныњ ењ биік жері – тропикалыќ белдеу. Ал, экваторлыќ белдеуде жауын-шашынныњ молдыѓынан оныњ дењгейі біраз тµмендеу болады. Мысалы, Килиманджаро тауларында ќар шекарасыныњ биіктігі - 5500м. Экватордан солт‰стік баѓытќа ќар шекарасыныњ биіктігі тµмен т‰се береді. Шпицбергенде оныњ биіктігі 600м-де байќалса, Франц-Иосиф жерініњ солт‰стік аралдарында 50м, ал полюске жаќындаѓан кезде ќар шекарасы тењіз дењгейіне дейін тµмендейді.

Табиѓи м±з екі т‰рге – су м±зы жєне ќар м±зы болып ажыратылады. Су м±зы – ќ±рлыќтаѓы судыњ немесе м±хит суыныњ м±з боп ќатќан кезде пайда болса, ќар м±зы – ќардыњ метаморфтанѓаннан пайда болады. Ќар сан мєрте ќату мен ерудіњ, сондай-аќ ќысымныњ нєтижесінде баданадай ірі т‰йірлі ќ±рылым алып, фирнге (т‰йіршікті тыѓыз ќарѓа) айналады. Ол одан арѓы µзгеру процестерінен µткен соњ глетчер м±зына, яѓни ќ±рлыќтаѓы м±здыќтар м±зына айналады. Сµйтіп, шамасы 10-13м³ ќардыњ 1м³ м±з жаралады.

2. М±здыќтардыњ пайда болу жаѓдайы мен ќоректенуі.М±здыќтардыњ т‰рлері.

Жер бетінде ±заќ уаќыттар бойына саќталатын кристалды м±з шоѓырын (ќорын) м±здыќ деп атайды. Олар таулы µлкелерде тек ќарлы шекарадан жоѓары аймаќтарда т‰зіледі. Мысалы, Іле Алатауында ќар жиегі 3700-4000м. биіктікте орналасќан. Алайда динамикалыќ процеске орай м±здыќтар б±л шекарадан тµмен т‰се алады.

Кµлемі ‰лкен м±здыќтар µз салмаѓынан жєне созылмалы (пластичность) ќасиеттерініњ єсерінен таудан тµмен ќарай жылжиды. М±здыќтардыњ жылжу жылдамдыѓы тєулікте бірнеше сантиметрден ондаѓан метрге дейін жетеді.

М±здыќтардыњ ќоректенуі оныњ бетіне ќар т‰рінде т‰сетін атмосфералыќ жауын-шашын есебінен, жел арќылы айдап алып келген тау баурайларынан ќ±лаѓан ќардан, сонымен ќатар м±здыњ ‰стінде ауадаѓы булардыњ суѓа айналуынан ж‰зеге асады.

Судыњ ќатты фазасыныњ, яѓни ќардыњ, фирнныњ, м±здыњ балансы жаѓдайларына ќарай м±здыќтыњ µзі аккумуляция жєне абляция зонасына бµлінеді. М±здыќ массасыныњ еру жєне булану арќылы кемуі абляция деп аталады. Абляция м±здыќтыњ шеткі бµлігі ќалыњдыѓыныњ ж±ќаруына єкеліп соѓады. Абляцияныњ ќарќындылыѓы ауа температурасына тікелей байланысты. Температураныњ ауытќуымен ќатар абляция да ауытќып т±рады. Сондыќтан м±здыќтыњ алдыњѓы жиегі т±раќты орнында ќалмай µзгеріп т±рады. Оныњ сєл ѓана алѓа ќозѓалуы мен артќа шегінуі осциляция деп аталады. М±здыќтардыњ негізгі т‰рлері туралы айтсаќ, ењ алдымен ажырата белгілейтініміз, жамылѓы м±здыќтар немесе материктік м±зќтыќтар жєне таулыќ м±здыќтар. Таулыќ м±здыќтар кµбінесе биік тау беткейлерінде жєне ањѓарлардыњ бастауында тараѓан. М±здыќтардыњ осы екі негізгі т‰рлерімен ќатар тау етегі м±здыќтары мен шельфтік м±здыќтары атап айтуѓа болады.

Жамылѓы м±здыќтар миллондаѓан шаршы километр аумаќтарды алып жатады жєне ‰сті жайпаќ дµњестеу келеді. М±ндаѓы м±здар м±здыќтыњ ортасынан шетке ќарай жылжиды. Ќазіргі кезде Жер шарында бар-жоѓы екі материктік жамылѓы м±здыќтар бар. Олар Гренландия мен Антарктиданыњ м±з жамылѓылары. М±ндай м±здыќтардыњ µздеріне тєн ерекшеліктерініњ бірі олардыњ кењ байтаќ аумаѓы мен (Антарктидадаѓы м±здану кµлемі 13.2 млн. шаршы километрге жуыќ алќапты алып жатыр) жєне орасан зор ќалыњдыѓы (4 километрге дейін). М±здыќ жамылѓысыныњ ењ жоѓарѓы ќалыњдыѓы оныњ орталыќ бµлігінде. Ал жиектерінде м±здыќтыњ ќалыњдыѓы кемиді, сµйтіп б±л аймаќтардыњ астынан тасты ќ±ндаѓыныњ кейбір шыѓыњќы т±стары кµрінеді. М±ндай жерлерді Антарктидада “оазис” (жазира) деп атайды. М±ныњ мысалы Советтік антарктидалыќ “Мирный” станциясы тµњірегіндегі Бангер оазисі. Егер м±ндай тасты сілемдер м±здыќтыњ бетінде оќшауланып кµрініс берсе, оларды нунатаки дейді.

Гренландия мен Антарктиданыњ жамылѓы м±здыќтары µздері кµмкеріп жатќан бедердіњ жаѓалаулыќ ењісті жазыќтары арќылы тењізге ќарай жылжиды. М±здардыњ б±л аѓысы ысырылѓан м±здыќтар (выводные ледники) деп аталады. Суѓа жеткен м±з ж‰зіп шыѓады да сынады, соныњ нєтижесінде тењізде еркін ж‰зіп ж‰ретін орасан зор м±здар (ќалќыма м±здар) м±зтаулар (айсбергтер) пайда болады. Тењіз аѓысымен ж‰зген м±зтаулар тµменгі ендіктерге жетіп, бірте-бірте ери байтайды. Еру барысында м±зтаудыњ ішіндегі єр т‰йірлі материал айсбергтен босап, тењіз т‰біне шµгеді.

Антарктида шеткі аймаќтарында м±здардыњ едєуір аумаѓы шельфтерде жатады немесе біразы ж‰зіп ж‰реді. Б±ларды шельфтік м±здыќтар дейді.

Егер ќар шекарасы м±здануѓа ±шыраѓан тау етегі дењгейімен шамалас жатса, м±здыќ тау етегіндегі жазыќќа шыѓып, жан-жаќќа жайылып кетеді. Осы даму сатысындаѓы м±здыќтар, тау етектік м±здыќ (ледники подножий) деп аталады. М±ндай м±здыќтыњ бірі – Аляскадаѓы Маластин м±здыѓы. Б±л бірнеше ањѓарлы м±здыќтардыњ тау етегінде бір-бірімен ќосылуы нєтижесінде пайда болѓан.

Жер бетінде м±здыќтар кµмкерген алќаптыњ жалпы ауќымы 16 миллион шаршы километр, немесе олар ќ±рлыќ бетініњ 11%-ын алып жатыр. Оныњ 13,2 млн шаршы километрі Антарктиданыњ ‰лесінде (барлыќ м±здыќ кµлемініњ 85,3%-і). М±здыќ аумаѓы ењ аз материк – Африка. М±нда бар жоѓы 23 шаршы километрді ѓана алып жатќан м±здыќ бар. Гренландия м±здыѓы 1,7 млн км² алапты ќамтиды. ТМД елдерін арктикалыќ жєне таулы аймаќтарында 28000 м±здыќтар бар, олардыњ ауќымы – 75мыњ км². Б‰кіл жер бетіндегі м±здыќ пен мєњгі ќардыњ жалпы кµлемі 27-30 млн км³. Егер осы м±здыќтар т‰гелімен ерісе, єлем м±хитыныњ дењгейі шамамен 60 м-ге дейін кµтерілуі м‰мкін екендігі есептелген.

Ќ±рлыќтыњ едєуір бµлігін кµмкере отырып, м±здыќтар эндогендік морфогенезде елеулі жєне мањызды ролін атќарады. Ежелгі м±збасу заманында жазѓы жєне ортажылдыќ температураныњ тµмендегенінен, климаттыњ салќындауынан ќатты к‰йде т‰скен атмосфералыќ жауын-шашынныњ мµлшері ±лѓаяды. М±ндай кезде тау µлкелерінде м±з ќату жаѓдайы ±лѓая келіп, ќар шекарасыныњ тµмендеуіне єкеп соќќан. Нєтижесінде Солт‰стік Америка мен Евразия жазыќтарында ќалыњ жамылѓы м±здыќтар пайда болѓан жєне олардыњ бедер т‰зуші ролі арта т‰скен.

М±з балансыныњ кіріс жєне шыѓыс бµліктерініњ араќатынасына байланысты оныњ дамуы бірнеше тарамдарѓа (фазаларѓа) бµлінеді:м±здыќтыњ ±лѓайып ќарќындауы, м±здыќтыњ т±рѓылыќ ќалыпты жаѓдайы жєне еріп кейін шегінуі. Осы м±здыќтыњ єр фазасына байланысты бедердіњ м±здыќтыќ пішіндерініњ белгілі кешені ќалыптасады. Мысалы, м±здыќтыњ ќарќынды шаѓында, м±з негізінен ќиратќыш ж±мысын ж‰ргізеді, ал т±рѓылыќты ќалпында немесе кеміп не кейін шегінген кезде кµбінесе аккумуляциялыќ м±здыќ пішіндерін т‰зеді.

Таулыќ – м±здыќ бедер. Таулы µлкелердегі м±здыќ т‰рлері орфографиялыќ орналасу жєне ќоректену жаѓдайларына байланысты сан алуан т‰рлі. И.С.Щукин тау м±здыќтарыныњ мынандай т‰рлерін ажыратады:

Ќарлы м±здыќ (фирн) жєне ќар даќтары – ќар дењгейінен биігірек орналасќан µњірлерде таудыњ жайпаќтау келген беткейлерініњ ойпауытты жерлерінде т‰зелген м±здыќтар. Б±л ќар т‰скен к‰йінде жан-жаѓынан ќоршаулы болѓандыќтан, доѓалданып, ќатќан ірі т‰йірлі ќарлар мен м±здардыњ (линза тєрізді) жиынтыѓы. Олар м±з басудыњ алѓашќы сатысы болып саналады немесе ‰лкен м±здыќтардыњ кішіреюі салдарынан саќталып ќалѓан кішігірім м±здыќтар;

Ќ±ламалы кµлењкелі беткейлердіњ етегінде ќар кµшкіндерінен жиналѓан баспалдаќ тєрізді м±здыќтар (ледники ступенобразных поверхностей).

Ілінбелі немесе аспалы м±здыќтар (висячие ледники) – таудыњ ќ±ламалы беткейлерінде кішігірім ш±њќырларды толтырады да, одан жіњішкеріп ќана шыѓады. Егер м±здыќтар ќабаќтан асып кетсе, онда тµмен ќ±лдырап, жолындаѓыныњ барлыѓын ќиратып, едєуір апат туѓызуы ыќтимал.

Ќарлыќ м±здыќтар (каровые ледники) – тау басындаѓы беткейлерде орындыќќа ±ќсас ш±њќырлардыњ т‰бінде т‰зелген шаѓын м±здыќтар.

Ањѓарлыќ м±здыќтар (долиные ледники) ќар жєне жауын-шашын µте мол жаѓдайда пайда болады. Б±лар м±здыќ цирктерінен басталып негізгі ањѓар арќылы тµмен ќарай созылып кµптеген б‰йірлік тарамдармен бірге ќосылып, б‰кіл ањѓарды алып жататын к‰рделі м±здыќ. (Ќараќорым тауларыныњ м±здыќтары, Памирдегі ±зындыѓы 72 км-ге жеткен Федченко м±здыѓы жан-жаќтан 20 саласын ќосып алады). М±здыќтыњ орта т±сындаѓы ќалыњдыѓы ж‰здеген метрге дейін болса, тµменгі т±сында с‰йірленіп кемиді.

Сµнген жанартау кальдерінде орналасќан кальдерлік м±здыќтар (кальдерные ледники);

Жанартау конустарыныњ тµбесін жауып жатќан м±здыќтыќ бµрік (Кавказдаѓы Эльбурс пен Ќазыбектіњ тµбесіндегі м±здыќтыќ бµрік жєне т.б.);

Екі биік тау жотасыныњ арасынан ќоректенген екі жаѓына бірдей жылжып аѓатын ќоржын м±здыќтар (переметные ледники).

Норвегия немесе Скандинавия м±здыќтарына ±ќсас м±здыќтар – таулы м±здыќтар мен жамылѓы м±здыќтар арасындаѓы µтпелі м±здыќтар (переходные ледники). М±здыќтардыњ м±ндай т‰рлері ‰стірт тєрізді тегістелген тау µлкесін алып жатады. Кіндік ортасынан жан-жаќќа таралѓан м±здыќ тау µлкесініњ шетіне жеткенде жеке м±здыќтыќ тілдерге (ледниковые языки) бµлініп, тµмен ќарай жылжиды.

Ќайта т‰зілген м±здыќтар (возрожденные ледники) – м±здыќ жолында биіктеу келген жар ќабаќты кертпештерге кездескен кезде м±здыќтыњ т±тастыѓы б±зылып, тµменгі етегіне кесек-кесек м±з сењгірлеріне бµлініп т‰седі. Егер осы м±з кесектері еріп ‰лгермесе, олар бір-біріне жабысып, тµмен гипсометриялыќ дењгейде жањадан м±здыќтар ќ±райды.
Лекция №25

Тақырыбы: Шµлді аймаќтардыњ бедер пішіндері

(1сағат)

Жоспар:

1. Аридты бедер

2.Бедердің корразиялық пішіндері
Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1.Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж

2.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

3. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

4. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

5. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

6. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

7. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

М±ндай жаѓдайлар ќуањшылыќ елдерде, яѓни жауын-шашынныњ жылдыќ мµлшері 700мм-ден аспайтын тропикалыќ шµлдерде, сонымен ќатар ќоњыр салќын ендіктердіњ ќуањшылыќ климаттаѓы шµл жєне шµлейттерде жиі кездеседі. Демек, эолдыќ процестер – алдымен физикалыќ географиялыќ белдемдермен, наќтылы айтќанда ылѓал мен жылылыќтыњ белгілі бір µзара ќарым-ќатынас арасындаѓы ќ±былыстармен байланысты. Эолдыќ єрекетке ќолайлы жаѓдай арктикалыќ жєне антарктикалыќ климаттыќ белдеулерде де болады. Кезінде эолдыќ процестер материктік м±з жамылѓысыныњ шетінде таяу жалѓасќан перигляциялыќ аймаќтардаѓы “зандр” жазыќтарында болѓан.

Белгілі жаѓдайда эолдыќ процестер басќа табиѓат белдеулерде де кездеседі. Мысалы, климаттыњ жаѓдайына ќарамастан борпылдаќ ќ±мныњ ‰гілуі тењіз жєне кµл жаѓасында байќалады. Эолдыќ бедер пішіндері аллювийлік материалдыњ жиналу нєтижесінде µзендер ањѓарларында да ќалыптасады.

Сµйтіп, жел єрекеттерініњ ќарќынды т‰рде ж‰зеге асу аймаќтары: кењ кµлемді шµл жєне шµлейт белдемдері, тењіз бен кµлдіњ аккумуляциялыќ жаѓалары жєне µзен ањѓарларыныњ ќ±м материалы шоѓырланатын бµліктері.

Жалпы эолдыќ процестер мынадай т‰рлерге бµлінеді: 1) дефляция – (лат. deflare – ‰рлеу) желдіњ єрекетінен борпылдаќ топыраќтарды ‰рлеп ±шыруы; 2) корразия (лат. corrasus – ќыру, жону) желдіњ єрекетінен ±шатын ќатты ќ±м бµлшектер мен т‰йірлер арќылы т‰пкі тау жыныстарына механикалыќ єсер етуі: ќажап б±зу, µњдеу, тегістеу, тесу; 3) эолдыќ материалды тасымалдау жєне шоѓырланып шµгуі.

Желдіњ жылдамдыѓы мен жел арќылы ±шќан топыраќ бµлшектерініњ арасында тікелей байланыс бар. Желдіњ ќозѓаушы к‰ші оныњ жылдамдыѓына тура пропорционалды, ал тасымалдау бµлшектерініњ мµлшеріне кері пропорционалды болады.

Эксперименталдыќ баќылау нєтижесінде желдіњ бастапќы жылдамдыѓына сєйкес ќ±м бµлшектерініњ мынадай мµлшерлері сай келеді.
Жел жылдамдыѓы, м/с Тасымалды ќ±м бµлшектердіњ

максималды мµлшері, мм

4,5-6,7 0,25

6,7-8,4 0,5

9,8-11,4 1,0

11,4-13,0 1,5

Ќазаќстанныњ шµл жєне шµлейт жерлерінде, єсіресе, Мањѓыстау мен ‡стірт аймаќтарында адам бойынан биік єр т‰рлі тас баѓаналар, тас сањырауќ±лаќтар, тас шарлар µрген ќойдай жайылып жатыр. Олар кµбінесе тасќашалау (корразия) мен ‰рлену (дефляция) єрекетінен пайда болѓан. Жел айдаѓан миллиондаѓан ќ±м т‰йірлері арќылы ќашап, жонып, тырнап, ќырып, б±зып айдап алып кетіп, ±сатып кейін эолдыќ “тас баѓаналар”, дµњгелек келген тасберіштер (конкрециялар), “тас м±наралар” немесе тасты сањырауќ±лаќ сияќты ерекше бедер пішіндерін ќ±райды. Сµйтіп желмен ±шќан ќ±м т‰йірлері жартасты тау жыныстарымен жанасып, абразиялыќ материал ретінде олардыњ сыртын олардыњ сыртын µњдеп, механикалыќ єсер етеді.

Жел ќаќќан жартастардыњ пішіндері олардыњ ќ±рамы мен ќ±рылысына тыѓыз байланысты.

Жел µзініњ табиѓи єрекетіне орай ныѓыздыѓы шамалы икемді тау жыныстарына ыќпал етіп, яѓни ќ±м жєне ќ±майт т‰йірлерін ‰ргілей отырып, олардан неше т‰рлі ќуыс, терењ айѓыз ш±њќырлар ќуыстарды, єр терењдікті жєне єр кµлемді ш±њќырларды ќашап шыѓарады.

М±ндай жерлерде берік тау жыныстарынан ќ±ралѓан неше т‰рлі жануарларды, отырѓан ќ±сты, басынан дулыѓасын шешпей ±йыќтап жатќан алпауытты, саќалы ±йысќан шалды, шµккен т‰йені, ќаќпа дарбазаны, ќамалдарды т.б. елестететін м‰сіндер т‰зеді.

Желдіњ осылай ќатты, берік тау жыныстарды бµліп ќаќпалау єрекетін эолдыќ ќашалау (препарировка) деп атайды. Дефляция жєне корразия процестердіњ єсерінен шањ – тозањдардыњ ‰рленіп ±шуы жєне ќ±йын жиі болатын шµлді аймаќтарда жиі байќалады. Солардыњ єсерінен жер бетінде дµњгелек тєрізді немесе жел соќќан баѓытына ќарай созылѓан сопаќ пішінді кµлденењі оншаќты метрге немесе ж‰здеген метрге жететін ќазанш±њќырлар (котловина выдувания) пайда болады. Кейбір жерлерде дефляцияныњ єрекеті басќа ‰гілу процестерімен ќосылып ќазанш±њќырлардыњ т‰бін єрі ќарай терењдете т‰седі. Осылайша т‰бі µте терењ, кµлемі аса зор ойпањдар пайда болады. Мысалы, Каспий мањындаѓы Ќараќия ойпањыныњ т‰бі жер бетінен 300 метр тµмен жатыр, ал тењіз дењгейімен салыстырѓанда оныњ т‰бі 132 метрге тµмен т‰сіп кеткен бетінен кµтеріліп, бірнеше мєрте ±шып, жерге аунап т‰сіп, домалап отырады. М±ндай тасымалдануды “сальтация” дейді. Ал, Эолдыќ тасымалданудыњ басты ќ±рамы ќ±м ‰гінділері. Олар кµбінесе жер бетінен 1-2 метр биіктікте ±шады. Соныњ 80% жел ќ±йыныныњ аса тµменгі ќабатында 10-20 см биіктікте жылжиды. Сонда ќ±м бµлшектері бір-бірімен соќтыѓысып, ќаќтыѓысып гуілдеген дыбыс шыѓарады, соќтыќќан ќ±м уатылып-±саќталып, тегістеліп жылтырайды. Кварц т‰йірлері минералдардыњ ішіндегі ењ бір ќаттысы болѓандыќтан, ќ±мдар ќ±рамыныњ негізгі бµлшегі болып саналады.

Ал шањ-тозањныњ тасымалдануы єдетте едєуір биіктікте болады. Шањды дауыл кезінде ауа, биіктігі ж‰здеген метрге дейін ±саќ-тозањ бµлшектерге толып, олар желдіњ ыќпалынан талай жерге тасымалданады.

Ќ±м тозањныњ ќаншалыќ алысќа жететіндігін бір-екі мысалдан білуге болады. Мєселен, Ауѓан шµлдерінен ±шќан шањ Ќараќ±мѓа дейін жетіп, шµгеді. Ќараб±ѓаз шыѓанаѓыныњ суалѓан т‰бінен кµтерілген т±зды тозањ Каспий тењізінен басып µтіп, Єзірбайжан бау-баќшаларыныњ ‰стіне ќонады.

Сондай-аќ ќ±рып бара жатќан Арал тењізініњ т‰бінен ±шќан орасан мол т±зды шањ-тозањ Ќазаќстан шекарасынан тыс кµптеген Еуразия елдерініњ егіс даласына шµгіп, зиян тигізгені баршамызѓа аян.

Жалпы эолдыќ ќ±мдардыњ жаралу тегі - µзен, кµл, тењіз шµгінділерінен жєне аллювийлік шµгінділердіњ жел єрекетінен ±шып ±йытќылауынан пайда болѓан. Мєселен, Ќараќ±м ерте замандаѓы Ємударияныњ, Ќызылќ±м – Сырдарияныњ, Мойынќ±м – Талас пен Шу µзендерініњ, Балхаш мањындаѓы Іле µзенініњ жєне кµлдер ќ±м шµгінділерініњ желмен ќайтадан ±щуынан т‰зілген.

Эолдыќ аккумуляциялыќ бедер пішіндері. Эолдыќ аккумуляциялыќ бедері ќ±мдардыњ, шањ – тозањныњ жел єрекетімен шоѓырлануы нєтижесінде жер бетінде пайда болады.

Эолдыќ аккумуляциялыќ пішіндердіњ жай т‰рі ќ±м ‰йінділері (песчаные бугры). Б±л алдымен биіктігі – 1,2метрге жететін б±та, дµњбек тас секілді тосќауылдардыњ ыќ жаѓында ќалыптасатын кішігірім жел баѓытына сєйкес созылѓан дµњгелек дµњестер. Осы дµњестер µсе келе µзі де желге тосќауыл болып, ќ±мдар оныњ алдында ‰йіле бастайды. Аќырында тосќауылдар ќ±мныњ астында кµміліп, биіктігі 5-6 метрге дейін жететін симметриялыќ эолдыќ ‰йінділер т‰зіледі.

Желдіњ ‰рлеген баѓытына ќарай орналасќан бойлыќ жєне кµлденењ эолдыќ пішіндерді ажыратуѓа болады.

Ќысќа ќ±мдар (грядовые пески) - ±зындыѓы бірнеше километр, биіктігі 10м-ден 30 м-ге дейін жететін желдіњ т±раќты баѓытына ќарай жаралѓан ќ±мды тізбек ќырќалар Б.А.Федоровичтіњ (1983) кµзќарасы бойынша ќырќа ќ±мдар немесе ќ±мдыќ ќырќалар желдіњ ќ±йын тєрізді таралуынан, ќ±мныњ жел екпіндерініњ жазыќ баѓытта шыр айналып ±шып борауынан ќалыптасады. Себебі ќ±йынды жел ќ±м т‰йірлерін тµмен µњірлерден ±шыртып єкетіп, солардыњ арасында пайда болѓан ќырќаларѓа єкеліп ‰йеді. Сонымен ќатар ќ±м басым желдердіњ баѓытына сєйкес ќырќа бойымен ауысып жылжи береді де, оныњ ±заруын ќамтамасыз етеді. Нєтижесінде бір-бірімен жарыса созылып жататын жіњішке ќырќалар т‰ріндегі ќ±м массивтері ќалыптасады. Ќырќа ќ±мдардыњ µздеріне тєн сипат белгісі – жел жаќ беткейі мен ыќ жаќ беткейініњ кµлбеулігі жµнінен олардыњ бір-бірінен айырмасы жоќ. Ќырќа ќ±мдарды кµбінесе µсімдік басып жатады.

Ќ±м бедерлерініњ м±ндай т‰рлері Орта Азияда, Сахарада, Аравия елдерінде, Австралияда кењ тараѓан.

Ќазаќстанда Аралмањы, Ќызылќ±м, Оњт‰стік Балхаш, Каспиймањы жазыќтарында жєне Мойынќ±м шµлдерінде ењ басты бедер пішіндерін ќ±райды.

Жел баѓытына кµлденењ орналасќан пішіндерге ќ±м шаѓылдар (барќандар), барќан тізбектері жєне параболдыќ ќ±мды дµњдер (параболические дюны) жатады.

Барќандар (ќ±м шаѓылдар) симметриясыз, ‰стінен ќараѓанда жарты айѓа ±ќсаѓан немесе ораќ пішіндес жел ескен баѓытќа кµлденењ орналасќан ќ±м бедері. Оныњ екі жаќтаѓы ±шы жел соќќан баѓытты кµрсетеді. Жел жаќ беті жайпаќтау 10-15⁰, ќарсы ыќ беткейі ќысќалау ењкіш – 30-35⁰-ќа дейін жетеді, яѓни ќ±мныњ табиѓи ќ±лама б±рышына сєйкес. Екі ±шыныњ арасында жел ±йытќыѓандыќтан ойма ш±њќыр пайда болады. Барќанныњ кµлемі єр т‰рлі. Кішкене барќандардыњ биіктігі 3 м-ден 8 м-ге дейін болады. Атакама шµлінде олардыњ биіктігі 40 м-ге, кµлденењі 200-300 м-ге жететін т‰рлері бар. Іле µзенініњ оњ жаѓалауындаѓы Ќалќан ќ±м тµбесініњ биіктігі – 70м. Барќандар бір орында т±рмайды, жел соќќан баѓытќа баяу жылжи береді. Мысалы, Ќараќ±м шµліндегі барќандардыњ жылжуы ай сайын 12 м-ге дейін жетеді.
Лекция № 26

Тақырыбы: Лесстен ќ±рылѓан бедер пішіндері

(1 сағат)

Жоспар:
1.Аккумуляциялық бедер

1.Шөл аймақтарының аридтық-денудациялық бедер пішіндері

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж

2.Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

3.Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.

4.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

5. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

6. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

б) қосымша

1. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

2. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

3. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

4. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

Аккумуляциялыќ бедер пішіндерді ќ±рѓан леесжыныс жер бетінде кењ ауќымды алып жатыр, сондыќтан м±ны ерекше таќырыпќа бµліп талќылауды жµн кµрдік.

Леес Ќазаќстан мен Орта Азияныњ шµл мен шµлейт аймаќтарыныњ шеткі зоналарда ±штасатын биік тау етектерініњ ыќ жаѓында жєне тау баурайыныњ єр дењгейінде жиналѓан.

Олардыњ негізгі кµздері кµршілес жатќан кењ ауќымды массивтер (Ќараќ±м, Ќызылќ±м, Мойынќ±м, Балќаш мањындаѓы ќ±мдар жєне т.б.) болып табылады. Леесті тау жыныстары Орыс жазыѓыныњ оњт‰стік бµлігінде, Ќытайда (Леес провинциясы) жєне таѓы басќа аймаќтарда кездеседі.

Леес тµрттік кезењ шµгінділерініњ арасындаѓы кењ тараѓан тау жыныстарыныњ бірі. Оныњ басќа тау жыныстарымен салыстырѓанда µзіне тєн мынадай тµмендегі ќасиеттері бар.

Леес (нем. loss – ж±мсаќ, болбыр) негізінен диаметрі 0,1-0,01мм аралыѓындаѓы µте ±саќ бµлшектерден т±ратын ќ±майтты, жаќсы іріктелген тау жынысы. Ќ±рамында ќ±м бµлшектері (1-0,1мм) µте аз, олар 1%-дан аспайды, сазды топыраќтар (0,01 мм-ден кіші) – 15%-дан 40%-ѓа дейін, коллоид факциялары – 2,15%.

Минералдыќ ќ±рамына ќараѓанда леес кµбінесе кварцитті болады, ол барлыќ бµлшектердіњ 50%-ын, кейде 80-90%-ын ќ±райды. М±нымен ќатар леестіњ ќ±рамында дала шпаты, слюданыњ ќабыршаќтары, карбонаттыќ т‰йірлер (10-25%) акцессорлыќ минералдар да бар. Бытырањќы тараѓан карбонатты бµлшектерден басќа леестіњ ќ±рамында тырнатастар (журавчики) деп аталатын ізбесті тасберіштер (конкрециялар) кµп кездеседі.

Б±л тасберіштердіњ ішкі жаѓы єдетте ќуыс болады. Карбонаттармен ќатар леес топыраѓында уаќ сањылаулар µте жиі таралѓан. Б±л леестыњ µзіне тєн борпылдаќ ќасиетінен басќа ќ±рамында µте кішкентай, домалаќтау келген тік баѓытта орналасќан єк т‰тікшелерініњ болуынан. Осы ќуыстар леестыњ шоѓырлану кезінде жер бетінде ќалѓан µсімдіктердіњ т‰бі мен сабаќтарыныњ ќалдыќтарынан пайда болѓан.

Леес тау жыныстарыныњ µзіне тєн ќасиеттерініњ бірі – шµгу ќасиеті. Оныњ б±л ќасиетін былай деп т‰сіндіруге болады: ќайта-ќайта дымќылданып, ылѓалды мол сіњірген жєне кеуіп ќалѓан жаѓдайларда леестыњ кµлемі ‰стіне салмаќ т‰скен сайын кеміп, шµгіп отырады, сµйтіп, оныњ ‰стіне салынѓан ќ±рылыстар деформацияѓа ±шырап, ќирауына єкеліп соќтырады. Демек, леестыњ шµгу ќасиеті оныњ ±саќ кеуекті, ќуысты болуына жєне карбонаттылыѓына байланысты. Ал, ќ±рѓаќ кезінде леес едєуір берік. Сонымен, ќатар лесс дєнекерленбеген ж±мсаќ тау жыныстарына жатады, оны ќолмен оњай сындырып, к‰рекпен ќазып алуѓа болады.

Лесс тау жыныстарында ќабатталу белгілері байќалмайды. Б±л біркелкі бµліктерден т±ратын баѓана т±рќылас пішіндер, ќ±лама ќ±здар мен тік жарлар т‰зуге бейім тау жынысы.

Лесстыњ т‰сі ашыќ – сары, сарылау, с±рѓылттау, ашыќ – с±р болып келеді. Сондыќтан, лессты – сары топыраќтар деп те атайды. Лесс тау жыныстары кµбіне тµрттік кезењде ќалыптасќан тау жынысы. Ерекше кµњіл аударатын бір жайт – жоѓарыда айтылѓан тау жынысыныњ ќасиеттерініњ жиынтыѓы тек лесстіњ µзіне ѓана болмаса, онда ол лесс емес, ол лесске ±ќсас сазды топыраќ немесе лесске ±ќсас ќ±мдаќтар (лессовидные суглинки).

Жер бетіндегі лесс жєне лесске ±ќсас тау жыныстарыныњ аумаѓы 13 млн км²-ден астам, олар б‰кіл жер бетініњ 10%-ын алып отыр. Кейбір µњірлерде лесстыњ ќалыњдыѓы 100м-ге дейін жетеді.

Жер бетіндегі бедердіњ єр т‰рлі пішіндері мен элементтеріне байланысты лесстыњ кењістікте белгілі геоморфологиялыќ орны жоќ. Таулы аймаќтарда олар тењіз дењгейінен 4000м биіктікте кездеседі. Мысалы, Орта Азия мен Ќазаќстанда лесс тау жыныстары µзен ањѓарларыныњ бойында, тіпті биік-биік суайрыќ ‰стінде, таулар етегінде, жєне таулар арасындаѓы ойпањдарда жиі тараѓан.

Яѓни, лесстер бедердіњ кез келген пішіндері мен элементтерініњ бетін т±тас желек т‰рінде жаппай кµмкеріп жататын ќалыњдыѓы бірнеше метрге жететін жамылѓы т‰зілімдер.

Лесске ±ќсас топыраќтар одан да кењ тараѓан. Б±лар, єдетте, жер бетінде жамылѓы тау жыныстарына жатады жєне кµбіне ќуањ климаттыќ аймаќтарда жєне шµл далаларда, жайпаќ суайрыќтарда жиі кездеседі.

Лесс тау жыныстарыныњ ќалыптасуы туралы ѓалымдар арасында кµптеген пікірлер бар.

Орталыќ Ќазаќстанныњ шоќылар аймаѓы, єсіресе оныњ оњт‰стік жаѓындаѓы тасты шµлдер мен шµлейттер жєне ќ±рѓаќ дала белдемдері ежелден бері жалѓасып келе жатќан дефляция процесіне єбден ±шыраѓан аймаќтар. Осындай шыњды ќ±рѓаќ дауылды Ќараѓанды ќаласыныњ т±рѓындары “ќараѓанды жањбыры” дейді екен.

Лесстердіњ ыстыќ климаттыќ аймаќтарда таралуына байланысты оларды “жылы” немесе “шµлдік” лесстер деп атайды. Сонымен ќатар м±здыќтардыњ еруіне байланысты лесстер м±здыќтармен шектес жатќан кењ ауќымды перигляциялыќ жазыќтарды ергіен м±здыќ сулардыњ жайылуынан т±нѓан µнімдер деп ѓалымдар пайымдайды. Оларды “салќын лесс” деп атап кеткен.

Ќорыта айтатынымыз, ењ алѓаш лесс туралы ой пікірлерін єр саладаѓы ѓалымдар єр т‰рлі єдістемелік жолмен зерттеген, сондыќтан µзара келіспеушіліктер туѓан. Кейін геологтардан бастап, топыраќтанушылар, литологтар, геохимиктер, географтар, грунтанушылар жєне т.б. саладаѓы ѓалымдардыњ кешенді зерттеулері арќылы біраз іс атќарылды. Нєтижесінде, лесстыњ ќалыптасуы ќоршаѓан ортаныњ єр т‰рлі табиѓат жаѓдайына байланысты екенін айќындайды.

2.Шµл аймаќтарыныњ аридтыќ – денудациялыќ бедер пішіндері

Ќуањшылыќ жєне жартылай ќуањшылыќ аймаќтарда ќ±мды шµлмен ќатар тасты жєне сазды шµлдер де кењ тараѓан. Оларда бедердіњ єр т‰рлі дефляциялыќ пішіндері дамыѓан.

Б‰кіл тасты шµл аймаќтарында бытырай шашылып жатќан тау жыныстары сыныќтарыныњ сыртќы беті, сондай-аќ жартастар мен тау жынысы ашылымдарыныњ беткі жазыќтыѓы к‰нге к‰йген ќоњыр ќошќыл немесе ќара т‰сті жылтыр ж±ќа ќабыќшамен ќапталѓан.

Б±л ылѓалѓа тапшы аймаќтардаѓы тау жыныстарыныњ ылѓалдану жєне ќаќталу процестері алма – кезек ауысуы нєтижесінде жєне капиллярлыќ тартылуымен байланысты тау жыныстарыныњ µзінен шыќќан т±з ќалдыќтары.

Б±ны шµл тотыѓы (пустынный загар) дейді. Б±лар негізінен темір жєне марганец тотыќтарынан т±рады, немесе М.А.Глазовскаяныњ пікірі бойынша, оксидты жєне гидроксидтыќ марганецке, темір жєне басќа элементтеріне байланысты микроорганизмдердіњ биохимиялыќ реакциясы.

Сазды шµлдердіњ ‰сті єдетте лесстен жєне лесске ±ќсас борпылдаќ тау жыныстарынан ќ±ралѓан. Б±л µлкелерді негізінде судыњ жетіспеуіне байланысты ѓана шµлді дала деп атайды. Суарѓан кезде, єр т‰рлі µсімдіктердіњ, µсуі арќылы б±л топыраќ µзініњ ќ±нарлыѓын тез арада арттырып, г‰лденген алќапќа айналуы м‰мкін. Сазды жєне шµлейт аймаќтарда таќыр деген ерекше пішіндер ±шырасады. Таќырлар (т‰ріктес – таќыр – тегіс, жалањаш) т‰бі теп-тегіс µсімдік µспейтін, мезгіл-мезгіл кеуіп ќалып отыратын саз кµлшіктердіњ жазыќ т‰бі. Олар су іріктелетін ойпањ жерлерде пайда болады. Т‰бініњ беріктігі сондай, аттыњ таѓасы да із ќалдыра алмайды. Таќырлардыњ аумаѓы бірнеше шаршы метрден 10-12км²-ге дейін жетеді. Кµктемде ќар еріген кезде немесе нµсер жауѓанда сазды даланыњ ‰стінде кµптеген кішігірім ойпањдардыњ т‰бінде саз балшыќ топыраќќа ќаныќќан су жиналады. Жазда су буланып кеткеннен соњ сазды материал т±нбаѓа айналып, ќ±рѓап жєне тыѓыздалып ќатты тегіс жылтыраѓан жазыќтыќќа – таќырѓа айналады. Сонан соњ таќырдыњ беті тобарсып, айќ±ш-±йќ±ш жарыќтармен шимайлана шатынап, кµп б±рышты бµлшектерге бµлініп кетеді.

Таќырдыњ беткі ќабаты тыѓыздалып, берік болуына эфемерді су ќоймасында µсетін микроскопиялыќ кµкжасыл балдырлардыњ ќатысы бар деген т±жырым бар. Таќырлар солардыњ эволюциялыќ процесініњ нєтижесінде ќ±рылуы да ыќтимал.

Жылдыќ жауын-шашынныњ аз болуына ќарамастан, саз топыраќты далаларда бірт±тас µсімдіктер жамылѓысы болмаѓандыќтан, ќарќынды эрозиялыќ пішіндердіњ дамуына алып келеді. Єсіресе нµсерлі жауын-шашын сазды топыраќтарды шайып кетіп, єр т‰рлі эрозиялыќ бедер пішіндердіњ ќ±рылуына ќолайлы жаѓдай жасайды. Нєтижесінде µте жиі тілімделген бедленд (аѓылш. bad land – “жарамсыз жер”, “дурные земли”) деген эрозиялыќ ландшафт пайда болады. М±нда ж‰руге ќолайсыз, µсімдік жамылѓысы жоќ, ауыл шаруашылыѓына пайдалануѓа келмейтін жерлер Орта Азия мен Ќазаќстанныњ тау бµктерлерінде жиі кездеседі.

Єдетте бедленд борпылдаќ немесе шамалы дєнекерленген сазды тау жыныстарынан ќ±ралѓан, єбден тілімделген, егін шаруашылыѓына жарамсыз алќап. Сай торларыныњ терењдігі мен жиілігі соншама, олардыњ ќ±ламалы ќабырѓалы жаѓаларыныњ бірімен – бірі шектесіп, т±тасып, аќырында ‰шкір тістерге ±ќсаѓан неше т‰рлі иірімделген ќырќаларды жасайды.

Осы тектес бедер тау етегінде єр т‰рлі биіктерде таралады. Классикалыќ бедленд Солт‰стік Америкадаѓы Сењгір тауларыныњ (Скалистые горы) шыѓыс етегінде жєне Орта Азияныњ тау бµліктерінде, Т‰ркмениядаѓы Копетдаг тауыныњ кейбір жоталарында жєне Мањѓыстау т‰бегінде кењ тараѓан.

Адырлар – Орта Азияда жєне Ќазаќстанныњ оњт‰стігінде шµл жєне шµлейт аймаќтарда дєнекерленіп ќалѓан борпылдаќ тау жыныстарынан т±ратын аласа тау ќатпалдарында немесе тау аралыќ ойпањдар µњірінде ±шырасатын сай-саламен тілімделген дµњесті жєне белесті шаѓын жалањ ќыраттар шоѓыры. Ежелгі ысырынды конустар шлейфтердіњ кµтерілуі жєне µзгерілуі нєтижесінде пайда болѓан. Айналасынан ж‰здеген метр биік болады. Кµбіне оќшауланып ќалѓан сайлы-жыралы тµбелі-жонды тау бµктерлерін де адырѓа ќосады.

Климаты ќуањ шµлді аймаќтарда, жоѓарыдаѓы таќырыптарда айтылып кеткендей, ќ±рѓаќ µзен ањѓарлары, ысырынды конустар жєне тењізге жетпей кеуіп ќалѓан µзен ањѓарларыныњ ішкі континенттік атыраулары сияќты флювийлік пішіндер кењ тараѓан.

Шµл жєне шµлейт аймаќтарда ерекше дамыѓан пішіндердіњ бірі – айнала т±йыќ жеке ойпањдар. Олардыњ ені ондаѓан метрден ондаѓан километрге, терењдігі бірнеше метрден 200 м-ге дейін жетеді. Ірі ойпањдардыњ ќ±ламалы жаѓалары жыралармен тілімделген, т‰бінде кµбінесе сор жєне т±зды кµлдер орын тепкен. Олар алѓашќы болѓан кµлшіктердіњ ќалдыѓы немесе жер астындаѓы т±зды сулармен байланысты болуы ыќтимал. Ылѓалды мерзім кезінде ойпањдар суѓа толып кµлдеп жатады, ќ±рѓаќ кезінде сорѓа айналады. Кейбір сорлар кристалды т±задрдыњ ќабатымен жаппай кµмкерілген. М±ндай алќапты т±зды жазыќтар деп аталады. Т±з ќабаттары кристалдану кезінде кµпб±рышты бµлшектерге жарылады.