Лекция №8 Тақырыбы: Неотектоникалыќ ќозѓалыстардыњ бедер ќ±рудаѓы ролі

1.Тектоникалық құрылымдар мен бедер пішіндерінің қалыптасуы

2.Қазіргі тектоникалық қозғалыстардығ бедер түзудегі орны
Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

3. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

4. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

5. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

6. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

7. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

4. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

Лекция мәтіні:

Тектоникалыќ ќ±рылымдар мен бедер пішіндерініњ ќалыптасуын ќамтамасыз еткен, неоген-тµрттік кезењде етек алѓан тектоникалыќ ќрзѓалыстар деп атайды. Неотектоникалыќ ќозѓалыстар – ќазіргі кезде бедердіњ ќ±рылуына ењ басты себепкер. Б±л жердіњ дамуындаѓы ењ соњѓы кезењі, яѓни неоген-тµрттік кезењде орын алѓан ќозѓалыстар. Осыны дєлелдеу ‰шін ТМД елініњ гипсометриялыќ картасы мен неотектоникалыќ ќозѓалыстар картасын салыстыруѓа болады.

Осы карталарда оњ баѓыттаѓы баяу тік тектоникалыќ ќозѓалыстар аймаќтарына жер бедерінде ж±ќа ќабатты тµрттік шµгінділермен ќапталѓан кењ жазыќтар, ‰стірттер сєйкес келеді.

Б±ѓан Шыѓыс Еуропа жазыѓы, Батыс Сібір жазыѓыныњ оњт‰стік бµлігі, ‡стірт, Орталыќ Сібір тау ќыраты жатады.

Ќарќынды тектоникалыќ тµмен т‰скен аймаќтарѓа неоген-тµрттік кезењніњ ќалыњ ќабаттармен шоѓырланѓан ойпатты жазыќтар сай келеді.Мысалы, солт‰стік бµлігі, Кольма ойпаты.

Ал ќарќынды, кµбінесе оњ баѓыттаѓы тектоникалыќ ќозѓалыстар аймаќтарында биік таулы µлкелер сєйкес келеді. Б±ѓан Гималай, Кавказ, Памир, Тянь-Шань, Байкал мањындаѓы таулар, Копетдаг, Карпат таулары жєне т.б. жатады.

Сµйтіп неотектоникалыќ ќозѓалыстар єсерінен ењ алдымен жер ќыртысыныњ топографиялыќ беті µзгеріп, деформацияѓа ±шырайды жєне єр т‰рлі оњ жєне теріс бедер пішіндері ќалыптасады. Жердіњ топографиялыќ бетініњ µзгерілуі арќылы тектоникалыќ ќозѓалыстар ондаѓы шайылу жєне шоѓырлану аймаќтарын белгілеп жєне соныњ салдары есебінде жер бетінде денудациялыќ жєне аккумуляциялыќ аймаќтарыныњ орналасуын алдын ала аныќтап береді. Неотектоникалыќ ќозѓалыстардыњ жылдамдыѓы жєне амплитудасы экзогендік процестердіњ ќарќынына елеулі єсер етіп, бедер пішіндерініњ морфологиясы мен морфометриясына кµрініс береді.

Геологиялыќ ќ±рылымдардыњ жер бетінде кµрініс беруі неотектоникалыќ ќозѓалыстардыњ сипаттамасына, олардыњ єрекеттілігіне, тау жыныстарыныњ литологиялыќ ќ±рамына жєне наќты физикалыќ – географиялыќ жаѓдайларѓа байланысты. Кейбір ќ±рылымдар жер бетінде тура, яѓни ќаз-ќалпында кµрініс берсе, екінші µњірлерде айналмалы бедер пішіндері ќалыптасады, ал ‰шінші жаѓдайда жер бетінде єр т‰рлі µтпелі бедер пішіндері, яѓни ќаз-ќалпында кµрініс берген пішіндерден айналмалы бедер пішіндеріне дейін кездестіруге болады. Жер бедер мен геологиялыќ ќ±рылымдардыњ µзара байланысы єр т‰рлі болуы, єдетте, шаѓын ќ±рылымдарѓа ѓана тиесілі, ал ірі ќ±рылымдар жер бетінде кµбінесе ќаз-ќалпында кµрініс береді.

Жер бетіндегі эндогендік жєне экзогендік процестердіњ µзара ќатынасы нєтижесінде басты рольді эндогендік процестер атќарѓан жаѓдайдаѓы пішіндерді морфоќ±рылым (морфоструктура) деп атайды. Осы т‰сінікті алѓашќы рет И.П.Герасимов енгізген. Бірќатар зерттеушілер морфо-ќ±рылымдар тек ќана ќарќынды, яѓни активті геологиялыќ ќ±рылымдарды ќ±райды, ал ќашалѓан (отпрепарированные) пассивті ќ±рылымдарды литоморфоќ±рылымдар деп атайды.

Ќазіргі кездегі геологиялыќ жєне геоморфологиялыќ деректерге ќараѓанда, жер ќыртысы єр жерде єр т‰рлі деформацияларѓа, яѓни тербелмелі, ќатпар ќ±ру жєне айырылымды ќозѓалыстарѓа ±шырайды.

Б±ѓан мысал – Ќазаќстан аумаѓындаѓы кµптеген аймаќтарда жоѓарыдаѓы айтылѓан деформациялардыњ ісі айќын кµрінеді.

Ќазіргі замандаѓы Каспий тењіз суыныњ кµтерілуі кµптеген ѓалымдардыњ т±жырымдары бойынша, Каспий т‰бініњ неотектоникалыќ кµтеріле дамуына байланысты дейді.

Фенноскандинавия аумаѓы жєне Гудзон шыѓанаѓына жанасып т±рѓан Солт‰стік Американыњ кµп бµлігі жоѓары кµтерілу ‰стінде.

Б±л тектоникалыќ кµтерілудіњ жылдамдыѓы µте зор, Фенноскандинавия жаѓалауында жылына 10 мм-ге дейін жетеді (Балтика шыѓанаѓыныњ жаѓалауындаѓы ХVІІІ ѓасырда орнатылѓан белгілер, ќазіргі заманда тењіз дењгейінен 1,5-2,0м жоѓары т±р).

Керісінше, Голландия шегіндегі Солт‰стік тењіз жаѓалауы жєне онымен кµршілес жатќан аймаќтар соњѓы кезде батып кетіп, тењіз дењгейінен тµмен т‰скен жаѓдайларда, тењіз жаѓасындаѓы т±рѓындар ежелден бері бµгеттер салуѓа мєжб‰р болып отырѓан.

Ќарќынды тектоникалыќ ќозѓалыстарды альпілік ќатпарлы жєне ќазіргі геосинклин белдемдерде байќауѓа болады. Алынѓан мєліметтер бойынша, Альпі таулары неоген-тµрттік кезењінде 3-4 км-ге дейін жоѓары кµтерілген, Кавказ бен Гималай таулары тµрттік кезењніњ µзінде ѓана 2-3 км-ге, ал Памир тауы 5 км-ге дейін жоѓарылаѓан. Жалпы µрлеу барысында альпілік ќатпарлы зонадердіњ шегінде кейбір бµліктері тµмен ойысу жолында. Мысалы, ‡лкен жєне Кіші Кавказ арасында жатќан Кура – Аракс ойпањы ќарќынды т‰рде тµмен т‰суде. Тік баѓыттаѓы тектоникалыќ ќозѓалыстардыњ болуын ежелгі тењіз жаѓалау сызыќтарыныњ ќазіргі кездегі дењгейінен де байќауѓа болады. Мысалы, Каспийдіњ ежелгі, тµменгі тµрттік (QI) жаѓалау шµгінділерініњ дењгейі ‡лкен Кавказдыњ Оњт‰стік Шыѓыс периклинінде +250-300 м дењгейде екендігі б±рѓылау нєтижесінде аныќталѓан.

Н.И.Николаевтыњ жєне таѓы басќа зерттеушілердіњ пікірі бойынша, жер бетініњ ќалыптасуында тік баѓыттаѓы тектоникалыќ ќозѓалыстардыњ мањызы µте зор. П.И.Герасимов литосфералыќ таќталар тектоникасы т±жырымдамасына с‰йене отырып, ќазіргі бедердіњ ќ±рылу тарихын ‰ш макрооралымѓа (макроциклге) бµлген. Бірінші оралымѓа мезозой кезінде болѓан, бірт±тас Пангея материгі шегінде ќалыптасќан, глобалдыќ пенепленді жатќызады.

Антропогген-тµрттік кезењде орын тепкен неотектоникалыќ ќозѓалыстардан басќа,ѓалымдар ќазіргі тектоникалыќ ќозѓалыстарды ажыратады.

Ќазіргі тектоникалыќ ќозѓалыстар деп ќазіргі кезде тікелей кµзбен шолып байќалатын, сонымен бірге аспапты баќылаумен зерттелетін жер ќыртысыныњ ќозѓалысын айтады.

М±ндай ќозѓалыстар єр т‰рлі аспаптарды ќолдану арќылы зерттеледі. Б±л ќозѓалыстардыњ бірнеше зерттелу єдістері бар, солардыњ ішінде:

Тарихи – археологиялыќ єдіс. Голандияда тењіз дењгейі ±дайы кµтерілгендіктен, Х ѓасырдан бастап, онда т±ратын халыќтар тењіз шарпуынан ќорѓаныс ретінде жаѓалар бойында бµгеттер орнатќан. Тењіз жаѓасы тµмен т‰скен сайын бµгеттерді ‰стінен ќ±м, тас салып жалѓастыра берген. Сол кездегі салынѓан ќорѓаныс бµгеттердіњ биіктігі ќазіргі кезде 15 метрге дейін жеткен. Сонда есептей келгенде, осы аймаќтыњ жылдаѓы тµмендеу жылдамдыѓы 0,5-0,7 миллиметр шамасында болѓан. Ќара тењіз жаѓалауындаѓы ежелгі гректер отарларыныњ тењіз астында ќалѓаны баршамызѓа аян. Сондай-аќ Индияда тењіз жаѓасындаѓы кемелер тоќтайтын гаваньдар жердіњ жиегінен бірнеше километрге дейін алыстай берген.

Ќ±рылыстыќ – картографиялыќ єдіс. Балтыќ тењізініњ дењгейі неотектоникалыќ ќозѓалыстар єсерінен µзгерілуінен Аланд аралдарыныњ ХІХ жєне ХХ ѓасырларда сызылѓан карталарын салыстырѓанда ќ±рлыќтыњ кµлемі µткен ѓасырѓа ќараѓанда едєуір ±лѓайѓаны байќалѓан.

Су дењгейін µлшейтін баќылау єдісі. Тењіз дењгейініњ кµтеріліп – тµмендеуін жаѓаѓа орнатылѓан, тењ сызыќтарѓа бµлінген рейкалармен µлшеп отырады. Єдетте, тењіз дењгейініњ ќалпын µзі ќаѓазѓа т‰сіріп отыратын мареограф деген аспап ќолданылады.

Ќайталанып ж‰ргізілетін жоѓары дєлдікті нивелирлеу єдісі. Ќ±рлыќтаѓы жер ќыртысыныњ ќазіргі кездегі тербелмелі ќозѓалыстары мезгіл-мезгіл ќайталанып ж‰ргізілетін нивелирлеу єдісі арќылы µлшенеді. Осы єдіс бойынша екі мезгілдіњ арасындаѓы жер беті биіктік ноќаты салыстырылады.

Ќазіргі кезде кµп елдердіњ µлкелерінде µте дєл аспаптар ќойылѓан арнаулы полигондар ќ±рылып, оларда тік баѓытты тербелістермен ќатар жазыќ баѓыттаѓы ќозѓалыстар да зерттеледі. Єсіресе ќазіргі тік баѓыттаѓы тербелмелі ќозѓалыстар туралы ќажетті деректер темір жол бойымен ќайталанып ж‰ргізілген нивелирлеу арќылы алынады. Осындай нивелирлеу ж±мыстары Мєскеу-Ленинград, Мєскеу-Одесса, Мєскеу-Керчь, Мєскеу-Таллин, Алматы-Новосибирск темір жолдары бойымен ж‰ргізілген. Б±рынѓы Кењес ‡кіметі Одаѓы аумаѓыныњ Еуропалыќ бµлігінде бірнеше нивелирлеу ж±мыстары 1913-1932 жылдары µткізілген, ал 1945-1950 жылдары ол ќайталанып ж‰ргізілді.

Ќұрлыќ ішіндегі неотектоникалыќ туралы алынѓан деректер тењіз жаѓалауында орналасќан Таллин, Одесса, Ленинград, Керчь ќалаларыныњ футштоктарымен салыстырылды. Соныњ нєтижесінде 1963 жылы Кењес ‡кімет Одаѓы аумаѓыныњ Еуропалыќ бµлігініњ ќазіргі тектоникалыќ ќозѓалысыныњ картасы жарыќ кµрді. Осы картаныњ деректері бойынша, Каспий мањы кµтеріліп, Орал аймаѓы тµмендеген. Орыс таќтасыныњ кейбір аймаќтары жылына 10 мм кµтеріліп, ойпаттар 5 мм-ге тµмен ойысќан, Кавказ жотасы орта есеппен жылына 10 мм-ге дейін жоѓары кµтерілген, ал Колхида жєне Кура ойпаттары 6,2 мм-ге дейін тµмендеген. Тянь-Шань, Іле Алатауыныњ жылдыќ кµтерілуі Кавказ тауынан кем т‰спейді.
№9 лекция.

Тақырыбы: Магматизм жєне бедер пішіндерініњ ќ±рылуы.

Интрузиялыќ магматизм жєне бедер.

(1 сағат)

Жоспар:

1.Магматизмнің ролі

2.Эффузиялық магматизм
Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

3. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

4. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

5. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

6. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

7. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

2. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

3. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

4. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.
Лекция мәтіні:

1.Магматизм жер бедерініњ ќ±рылуында мањызды жєне єр т‰рлі рµл атќарады. Магма µзініњ жер ќойнауынан кµтеріліп шыѓуы, суып ќатаюы жаѓдайларына ќарай интрузтялыќ жєне эффузиялыќ тау жыныстарына бµлінеді. Интрузиялыќ тау жыныстары (лат. intrusio – итеру) – магманыњ жер бетіне шыѓып ‰лгермеген жер ќыртысы ќабаттарына еніп, кристалданѓан магма есебінен ќалыптасќан тау жыныстары. Жердіњ ішкі ќабатында ќатќан магма бояу суиды да, оныњ толыќ кристалдануына жаѓдай туады. Б±ѓан гранит, сиенит, дуорит, габбро, дунит т.б. жатады. Б±лар жер ќыртысында т‰рлі пішінді интрузиялыќ шоѓырларды (батолиттер, лакколиттер т.б.) ќ±райды.

Батолиттер негізінен гранитоидтерден т±ратын, ќатпарлы ќ±рылымдар µњірінде біршама жиі ±шырасатын, ауќымы ж‰здеген км²-ге жететін интрузиялыќ шоѓырлар. Б±лар жер ќойнауларында суынып кристалдануы нєтижесінде ашылып, сыртќы к‰штердіњ єсеріне тµзімділеу болѓандыќтан, жер бетінде ќоршаѓан ортадан аныќ дараланатын тау жотасы т‰рінде кµрініс береді. Ірі граниттік батолиттерге мысал ретінде Зеравшан жоталарыныњ батыс жаѓындаѓы массиві Кавказдаѓы Конгур – Алагез жотасыныњ жєне Солт‰стік Америка Сьерра Невададаѓы жоталардыњ сілемдері жатады.

Лакколиттер – сањырауќ±лаќ пішінді, ‰сті к‰мбез тєріздес, асты тегіс магма шоѓырлары. Магма сиыстыру ќабаттары арасына жарып кірген кезде кейінгілер к‰мпиіп жоѓары кµтеріледі де, сонда пайда болѓан ќуысќа кептеледі. Сµйтіп м±ндай интрузия кіріккен тау жыныстары ќабаттарымен ‰йлесімді жатќан ‰стіндегі шµгінді тау жыныстары экзогендік процестер єсерінен шайылып кетсе, лаколиттер жердіњ бетінде т‰рлі пішін ќ±райды. Єдетте, лаколиттер жеке – дара немесе тобымен кездеседі де, к‰мбез тєрізді кішігірім ќыраттарды т‰зеді. Солт‰стік Кавказдаѓы Минеральные воды ќаласыныњ жанындаѓы лакколиттер – Бестау, Таќыр, Темір, Жыланды жєне басќа таулар баршаѓа аян. Сонымен ќатар Ќырымда да жер бетінде ерекшеленген лакколиттер бар.

Лакколиттерден басќа жер ќыртысында тастамыр (жила) тєрізді интрузиялыќ шоѓырлар кездеседі. Олар сыйыстыру тау жыныстарын єр т‰рлі баѓыттарда кескілейді. Сыртќы к‰штердіњ єсерінен ќашалѓан магмалыќ тастамырлар жердіњ бетінде ќабырѓа тєрізді тік жатќан таќташа пішіндес дайка (аѓыл. dike – тастан т±ратын ќабырѓа) немесе сыѓылма деп аталатын геологиялыќ ќ±рылымдарды ќ±рады. Б±л жер ќыртысындаѓы тік немесе кµлбеу баѓыттаѓы тектоникалыќ жарылымдардыњ магма балќымаларыныњ толуынан, кейінірек суынып ќатаюынан пайда болѓан интрузиялыќ дене. Оныњ ќалыњдыѓы бірнеше мм-ден бірнеше мм-ге дейін болады.

Таќташа интрузиялар немесе силл (пластовые интрузии) жер бетінде саты тєрізді болып келеді. М±ндай пішіндер тањдамалы денудация єсерінен ќ±рылады. Осындай ќашалѓан ќабатты интрузиялар Орталыќ Сібір ќыратында кењ тараѓан.

2.Эффузиялыќ магматизм жєне бедер пішіндері

Интрузиялыќ магматизмнен басќа эффузиялыќ магматизм немесе вулканизм жер бетінде жиі кездеседі жєне ерекше кµрініс береді. Эффузиялыќ тау жыныстары (лат. effusio тµгілу, жайылу) – жанартау µњешінен немесе жер ќыртысындаѓы тектоникалыќ жарылымдарды бойлап жер бетіне шыѓып тµгілген магманыњ суып ќатаюы есебінен пайда болѓан тау жыныстары.

Эффузиялыќ магматизм (вулканизм) – арнайы жанартаутану (вулканология) деген деген геология ѓылымыныњ зерттеу нысаны. Біраќ бірќатар жанартаулар ќ±былыстарыныњ геоморфологияѓа тікелей ќатысы бар. Жанартау таулар ќ±былыстарыныњ геоморфологияѓа тікелей ќатынасы бар. Жанартау каналдарыныњ жер бетінде шыѓу м±ржасына орай олар кењістікті, жарыќшаќты жєне орталыќты деп ‰ш т‰рге бµлінеді. Жанартаулардыњ кењістікте атќылаулары ауќымы жаѓынан кењ таралѓан лавалыќ ‰стірттерді (платоларды) ќ±райды. Оларѓа Британиялыќ Колумбы жєне Индияныњ Декан лавалыќ ‰стірттері жатады.

Алайда ќазіргі геологиялыќ кезењде жанартау атќылауыныњ орталыќ т‰рі жиі кездеседі. Б±л жаѓдайда магма жер ќойнауынан беткі ќабатына белгілі бір н‰ктелерге бейімделіп шыѓады. Б±л “н‰ктелер” негізінен бірнеше тектоникалыќ жарылымдардыњ ќиылысуында орналасады. Магманыњ жер бетінде шыѓуы жанартау µњештері арќылы ж‰зеге асады. Атќылап шыќќан балќыѓан лавалар жєне олардыњ ќатты бµлшектері жер бетінде конус тєрізді жанартау пішінін ќ±райды. Оныњ тµбесі дµњестеу келеді де, орта т±сында тостаѓан тєрізді ойыс – жанартау кµзелігі (кратер) пайда болады. Кµзелік т‰біндегі кµмейі (жерло) магманыњ каналымен ±штасады.

Жанартау µнімдерініњ жер бетінде кµрініс беру ерекшелігіне орай жанартау тµрт морфогенетикалыќ т‰рлерге бµлінеді. Олар: экструзиялыќ, эксплозиялыќ, эффузиялыќ жєне эффузиялыќ-эксплозиялыќ т‰рлер.

Экструзиялыќ (латын. extrusio – сыѓу, итеру) жанартаулар – ќышќыл липариттік лавалардыњ сыѓымдала кµтерілуі нєтижесінде ќалыптасќан к‰мбезді пішіндер. М±ндай лавалардыњ тез сууы салдарынан жєне µте т±тќыр болѓандыќтан, аѓуы к‰рт бєсењдейді де, жалпы лавалыќ аѓымдары болмайды. Б±лар тікелей жанартау кµмейінде шоѓырланады жєне сол жанартау ернеулері µњіріндегі к‰мбездері ќ±райды. Осындай к‰мбездердіњ ауќымы кµлденењінен бірнеше шаќырым, биіктігі 500 м-ден аспайды. М±ндай экструзиялыќ к‰мбездер Франциядаѓы Орталыќ массивте, Арменияда жєне басќа жерлерде кездеседі.

Жанартаудыњ эксплозиялыќ єрекеті жарылыстар мен ќопарылыстардыњ кењінен етек алуымен, сµйтіп ірілі - ±саќты кесектер мен к‰лдердіњ жєне жанартау газдарыныњ аспанѓа атќылауымен ерекшеленеді. Б±ѓан мысал – Маар жанартауы. Маар жанартауы, конус пішіндес ќ±рылымымен айшыќталмаѓан атќымалар есебінен ќалыптасќан онша биік емес белестермен шектелген жайпаќ т‰пті ќопарылыс кµзелігі (кратері). Ќазіргі д‰ние ж‰зіндегі белгілі маарлар – сµнген, ќалдыќ ќ±рылымды пішіндер. Кµптеген маарлар ылѓалды климаттарда сумен толып, кµлдерге айналѓан. Маарлардыњ ауќымы кµлденењінен 200 м-ден 3,5 км-ге дейін, терењдігі 60-тан 400 м-ге дейін барады. ¦заќ уаќыт бойыѓы денудация єсерінен жанартау аппаратыныњ беткі бµлшегі жойылѓан ќопарылыс кµзелігін ќопарылыс ќ±быры (трубки взрыва) деп атайды. Бірќатар жаѓдайларда ертедегі ќопарылыс ќ±бырлары аса негізді (ультранегізді) магмалыќ тау жыныстарымен – кимберлитпен толтырылѓан. Кимберлит – алмас т‰йірлерін кіріктіретін женттастар. Алмас кенорындары (Оњт‰стік Африка, Бразилия, Якутия) негізінен кимберлиттік ќ±бырлармен байланысты. Ендеше ќопарылыс ќ±бырлары алмас кендерін іздестіруде сілтеме ролін атќарады.

Жанартаудыњ эффузиялыќ т‰рі оныњ кµмейінен кµтерілген с±йыќ лава тасќындарыныњ лаќылдай тµгілуімен сипатталады. Б±ѓан ќалќанды жанартаулар жатады. Базальт ќ±рамды лава тасќындары атќылау ортасынан едєуір ќашыќтыќќа жайылып кетіп, кењ ауќымды ќалќан тєрізді жайпаќтау келген жанартау тµбелерін ќ±райды.

Ќалќанды жанартаулардыњ кењ тараѓан жері – Исландия аралы. Б±л жерде олардыњ кіші кµлемді т‰рі кµп кездеседі. Мысалы, Диньгия жанартауыныњ кµлденењі – 6 км, биіктігі – 500м, кµзелігініњ кµлденењі – 500м. Осы жанартаулардыњ геологиялыќ ќимасы лавалардыњ бірнеше мєрте жер бетіне ќ±йылуына байланысты жанартау жыныстарыныњ ќабатталуымен сипатталады.

Ќалќанды жанартаулардыњ б±дан басќа кењ тараѓан жері – Тыныќ м±хиттаѓы Гавай аралдары. Гавай жанартаулары Исландия жанартауларымен салыстырѓанда ауќымы жаѓынан ірілеу. Гавай аралыныњ ењ ірісі ќалќан текті ‰ш жанартаудан ќ±ралѓан. Соныњ ішіндегі Мауна – Лоа жанартауы тењіз дењгейінен 4170м. биіктікте кµтерілген, ал т‰бі 5000м. терењдікте жатыр. Олай болса, оныњ жалпы биіктігі 9000м-ден асып т±р, демек, ауќымы жаѓынан б±л д‰ние ж‰зіндегі ењ ‰лкен жанартау болып саналады. Аса зор мµлшеріне ќарамастан, Гавай жанартауларыныњ жоталары жайпаќтау, беткейлерініњ ењісі 3-10⁰-тан аспайды. Лавадан ќ±рылѓан жайпаќ жанартау тµбесініњ ортасында µте зор кµзелік орналасќан.

Эффузиялыќ – эксплозиялыќ жанартаулардыњ ќалыптасќан кезінде лавалардыњ жайбараќат тµгілуі жєне ірілі - ±саќты материалдарыныњ атќылауы бір – бірімен ќабаттала жатуы нєтижесінде ќабатты жанартаулар пайда болады.

М±нда лава жєне пирокластикалыќ материал (жанартау атпалары, шемек тастар, жанартау к‰йінділері, ќ±мдар, пемза т.с.с.) есебінен жанартау кµмейініњ тµњірегінде конус пішінді ќ±рылымдар ќ±ралады. Ќабатты жанартаулар жанартау ќ±рылымдарыныњ ішінде ењ ірілерініњ бірі болып саналады. Б±лардыњ ішіндегі биіктігі 3-4 км-ге жеткен таулар да бар. Кейбіреулері тіпті 6 км-ге дейін жетеді. Оларѓа Жапониядаѓы Фудзияма, Камчаткадаѓы Ключевск, Корякск, Авача жєне Козельск, Мексикадаѓы Попокатепетль жанартаулары жєне т.б. жатады. Кµптеген жанартаулардыњ шыњдарында мєњгілік ќарлар мен м±здыќтар бар.

Жоѓарыда айтылѓандай, кµптеген жанартау тµбесінде тостаѓан тєрізді кішігірім ќазанш±њќырлар бар. Оларды жанартау кµзелігі (вулканический кратер) дейді. Осы кµзелік т‰біндегі кµмейі арќылы жанартау заттары жер ќойнауынан кµтеріліп атќылайды. Ірі жанартауларда бірнеше кµзеліктер пайда болуы м‰мкін, олар кµбінесе жанартау беткейлерінде дамыѓан. Б±ларды ќосарлас (паразитті) жанартаулар деп атайды. Кµзеліктердіњ т‰бі лава жєне кµзелік ќабырѓаларынан ќ±ралѓан тау жыныстарымен толады. ¤те ауќымды кµзеліктер гавайтекті жанартауларда кездеседі. Мысалы, Мауна-Лоа кµзелігініњ диаметрі 2400м. Сµнген немесе уаќытша сµнген жанартаулардыњ кµзеліктері суѓа толып кµлге айналады.
№10 лекция.

Тақырыбы: Бедер т‰зілудегі жер сілкіністерініњ рµлі.

(1 сағат)

Жоспар:

Жер сілкіністерінің ролі

Бедердің планетаралық пішіндері

Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

3. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

4. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

5. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

6. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

7. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.


Лекция мәтіні:

.Жер сілкіну деп жер ќойнауыныњ потенциалдыќ энергияларыныњ кездейсоќ, кенеттен босанып шыѓуын жєне ќазіргі тектоникалыќ процестерге байланысты жер бетініњ тербелуін, жойќын шайќалуын айтады. Тектоникалыќ процестерге байланысты жер бетініњ тербелуін, жойќын шайќалуын айтады. Тектоникалыќ процестерге байланысты ќуатты кернеулер жердіњ астында ондаѓан, ж‰здеген жылдар бойы жиналады. Сол ќуаттар босап шыѓуы, жер сілкі ну ошақтарындағы тау жыныстарының тектоникалық бұзылысына және ошақтар маңындағы қайтымды деформацияларға байланысты. Қайтымды деформациялар серпінді тер белу күйінде тарайды. Сөйтіп жердің тереңдіктерінде үнемі кернеулер жиналып, олар тау жыныстарының беріктік шегіне жеткен кезде жарылу пайда болады, потенциялды қуат (энергия) кинетикалық қуатқа ауысып, кернеулер бәсеңдейді, ал жер қойнауынан босаған қуат серпінді толқындар түрінде тектоникалық жарылымдар бойымен жер сілкі ніс ошақтарынан жан-жаққа тарап, жер беті не дейін, жерасты дүмпуі немесе жер бетінің тербелуі түрінде сезіледі. Негізгі жер асты дүмпуімен қатар алдан-ала дүмпулер-форшоктар (ағылш. “фор”-алдыңғы, “шок”-соққы) және кейінгі –афтершоктар (ағылш. “афтер”-соңғы, кейінгі) дүмпулер болады. Осылайша, әрбір жер сілкінісі серпінді энергиялардың босануынан пайда болады. Бұл жағдайда бір-біріне қатысты жер қыртысының блоктары жыртылу жігі бойымен бір ден ауысады. Ал серпінді толқындар бойлық (Р), көлденең (S) және үстіңгі (L) толқындарға бөлінеді.

Басқа эндогендік факторларға қарағанда, жер сілкінісі жер бедерінің қалыптасуында айрықша рөл атқарды. Жер сілкінісінің геоморфологиялық белгісі тектоникалық жарылымдардың жер бетінде сейсмикалық жік түрінде пайда болуымен сипатталады. Жер қыртысының блоктары тік бағытта және жазық бағытта ауысуынан, кейді тіпті иілім деформациясының қалыптасуынан көрінеді. Мысалы, 1931жылы Қытай Халық Республикасының батыс бөлігіндегі Шынжан өлкесінің Фуюн аймағы маңында болған жер сілкінісі кезінде жер асты дүмпуінің нәтижесінде жердің бетінде көптеген жарықтар пайда болған. Олардың кей біреулерінің ұзындығы жүздеген метр ден бірнеше километрге дейін жетіп, көптеген төбелер мен аңғарларды қиып өткен. Жарық бойымен жылжып кеткен тік бағыттағы амплитудасы 1,4метрге дейін, жазық бағыттағы ығысуы 14метрге дейін жеткен.

Жер қыртысы дегеніміз- литосфераның беткі бөлігін құрайтын төменгі жапсары Мохорович деңгейімен шектелген, жер планетасының ең үстіңгі қабаты. Жер қыртысы жазық бағытта да, көлденең бағытта да бір келкі емес. Геофизикалық зерттеулер арқылы, сондай-ақ терең сейсмикалық зондылау жұмыстарының нәтижесінде мунда жоғарыдан төмен қарай үш түрлі қабаттарды, яғни шөгінді, гранитті және базальтты қабатты даралауға болады; бұл қабаттардың даралану принципі олар арқылы өткен серпінді толқындар жылдамдығының айтарлықтай өзгерістерге ұшырайтындығына, яғни олардың тереңдеген сайын арта түсетіндігіне негізделген. Жер қыртысы құрылысының жазық бағыттағы әркелкілігі құрлықтық (материктік) және мұхиттық қыртыстардың айтарлықтай айырмашылықтарынан туындайды.

Материктік қайраң (шельф) құрлыққа жалғасқан, теңіз (мұхит) суымен шайылып жатқан теңіздің (мұхиттың) тайыз шеті. Бұл өңірдегі суасты жазықтығының еңістену дәрежесі өте нашар – ондаған граду стан аспайды, оның беткі кейде теніс, бірақ көп бөлігі барынша кедір-бұдыр болып келуі ықтимал. Ені нөлден 1500км-ге дейін ауытқиды, мысалы, Солтүстік Мұзды Мұхит жағалауларында қайраңның ені 800-1000 км-ге жетеді, алайда бұл өлшемнің орталық көрсеткіші 70-80 км, ал тереңдігі 20м-ден 550м-ге дейін жетеді (әдетте 200м шамасында). Материк тік қайраңның жер шарындағы бүкіл ауданы- 28млн км², бұл әлемдік мұхит ауқымының 8%-ы. Материк тік қайраң ішкі және сыртқы болып екі түрге бөлінеді. Қайраңның ішкі бөлігі жағалау сызығына жапсарлас орналасқан жазықтар жиынтығы. Материктің сыртқы қайраңы деп ашық теңіз алабынан қайраңның шеті деп. аталатын су асты кертпеші арқылы дараланатын қайраңның сыртқы бөлігі аталады. Бұл өңірдегі су асты жазықтығының беті кедір-бұдыр болып келелі. Осыған орай материк тік қайраңның бет-бедері мен тереңдік көрсеткіштері өзгермелі болады.

Материктік беткей (материковый склон) шельф қабағынан төмен қарай 2000-2500 (кейде 3000) метре дейін құлайды. Бұл материктің мұхитқа ауысу белдеміне тән жер бедерінің ірі элементтерінің бірі. Беткей кеңістігінің орта шамасы 5-7^о, кейде 15-20^о –тан астам болады. Кейбір жағдайда материк тік беткейдің беті тектоникалық жарылымдармен бөлшектену себебінен сатыланып тұрады да, оның үсті тік жарлы су асты шатқалдармен тілімделеді. Осы шатқалдардың сағасында ірі-ірі аккумуляциялық пішіндер- ысырынды конустар байқалады.

Орталық - мұхиттық жоталар астындағы жер қыртысы өздеріне тән тектоникалық құрылымымен ерекшеленеді. Жер қыртысының мұндай түрін рифтогендік деп атайды. Бұл астеносфера өңірінде қалыптасқан конвекциялық ағындардың жоғары көтерілу орны болғандықтан, балқымалы астеносфера есебінен жаңа мұхиттық қыртыстың қалыптасу процесі нақ осы белдеуде жүзеге асады деген тұжырымдар бар. Ал орталық – мұхиттық жоталар жүйесі бедер элементерінің ішіндегі ірілерінің бірі, жалпылама ұзындығы 60000 км-ден астам, орташа ені 200-1200 км аралығында, салыстырмалы биіктігі 1-3 км төңірегінде, орта тұстары ұзыннан – ұзақ созылатын рифт деп аталатын терең орларға ұқсайтын тектоникалық жарылымдармен тілімделген.

2.Жер ќыртысыныњ ќ±рылысы жєне бедердіњ планеталыќ пішіндері

Жоѓарыда айтылѓандай эндогендік процестердіњ єсерінен бедердіњ мега, макро жєне мезопішіндері ќалыптасады. Сонымен ќатар бедердіњ аса ірі пішіндері – планеталыќ пішіндер, жердіњ ішкі к‰штерініњ єсерінен пайда болып, олар жер ќыртысыныњ єр т‰рлі екендігініњ негізі болып саналады.

Жер ќыртысы дегеніміз – литосфераныњ беткі бµлігін ќ±райтын тµменгі жапсары Мохорович дењгейімен шектелген, жер планетасыныњ ењ ‰стіњгі ќабаты. Жер ќыртысы жазыќ баѓытта да, кµлденењ баѓытта да біркелкі емес. Геофизикалыќ зерттеулер арќылы, сондай – аќ терењ сейсмикалыќ зондылау ж±мыстарыныњ нєтижесінде м±нда жоѓарыдан тµмен ќарай ‰ш т‰рлі ќабаттарды, яѓни шµгінді, гранитті жєне базальтты ќабатты даралауѓа болады; б±л ќабаттардыњ даралану принципі олар арќылы µткен серпінді толќындар жылдамдыѓыныњ айтарлыќтай µзгерістерге ±шырайтындыѓына, яѓни олардыњ терењдеген сайын арта т‰сетіндігіне негізделген. Жер ќыртысы ќ±рылысыныњ жазыќ баѓыттаѓы єркелкілігі ќ±рлыќтыќ (материктік) жєне м±хиттыќ ќыртыстарыныњ айтарлыќтай айырмашылыќтарынан туындайды.

Ќ±рлыќтарѓа (материктерге) тєн жер ќыртысыныњ ќалыњдыѓы орта есеппен 30-40 км шамасында, кейбір жерлерде, єсіресе таулы аймаќтарда б±л кµрсеткіш 70 км-ге дейін жетуі ыќтимал. Ќ±рлыќтыќ ќыртыс ќ±рамында жоѓарыда сµз болѓан ‰ш т‰рлі ќабаттыњ ‰шеуі де кездеседі. Жоѓарѓы ќабат – шµгінді ќабат (тыѓыздыѓы 1,8-2,5г/см³). Ол алуан ќ±рамды, єр жасты жєне ќатпарлану дєрежесі де єр т‰рлі шµгінді тау жыныстарынан т±рады. Оныњ ќалыњдыѓы 0-метрден 20км-ге дейін. Екінші ќабат – кµбінесе ќышќыл тау жыныстардан ќ±ралѓан ішкі ќ±рылымы мен ќ±рамы жаѓынан гранитке жаќын “гранитті ќабат”. “Гранитті ќабаттыњ” тыѓыздыѓы 2,5-2,75 г/см³, ќалыњдыѓы биік жас таулар астында 30 км-ден асады, жазыќ жерлерінде 15-20 км шамасында. Б±л тау жыныстары негізінен єр т‰рлі дењгейлерде пайда болѓан магма балќыма-ларыныњ жер бетіне жетіп ‰лгермей-аќ ќатып ќалуы нєтижесінде ќалыптасќан. “Гранитті ќабаттыњ” астында “базальтты ќабат” бар, ол шартты т‰рде белгіленген. Демек, осы ќабаттан µткен сейсмикалыќ толќындар жылдамдыѓы базальттан жєне базальтќа жаќын тау жыныстарынан µткен толќындар жылдамдыѓына ±ќсас. Мысалы, лабораториялыќ зерттеу жылдамдыѓы 5-6км/сек болса, базальттарда 6,5-7 км/сек екендігі аныќталѓан. “Базальтты ќабаттыњ” тыѓыздыѓы 2,75-3,00 г/см³, б±л мантия есебінен ќалыптасќан біршама салмаќты тау жыныстары. Ќ±рлыќта “базальтты ќабаттыњ” шын ќ±рамы осы уаќытќа дейін белгісіз. Оныњ ќалыњдыѓы 15-20 км. Жер ќыртысыныњ ќ±рлыќтыќ т‰ріне жер бетіндегі материктер сєйкес келеді. Материктер – жердіњ геологиялыќ даму барысында оныњ сыртќы ќабаттарыныњ физикалыќ – химиялыќ жєне гравитациялыќ жіктелуі нєтижесінде ќалыптасќан к‰рделі ќ±рамды µте ірі гетеротекті денелер. Материктер екі ірі – ірі морфоќ±рылым болмысына – платформаларѓа жєне геосинклиндерге жіктеледі. Платформалар салѓырт тектоникалыќ режиммен сипатталатын материктер µњірініњ басты ќ±рылымды элементтерініњ бірі. Олардыњ аумаѓы миллиондаѓан шаршы километрмен µлшенеді, кµлденењ ќимасы бір-бірінен аныќ ерекшеленетін екі т‰рлі ќ±рылымдыќ ќабаттан – іргетастан жєне платформалыќ жамылѓысынан т±рады. Платформалыќ жамылѓы ќабаттыњ кµмкерілген т±старын таќта (плита) деп атайды. Олар жер бетінде кењ ауќымды аккумуляциялыќ жазыќтар немесе ‰стірттер т‰рінде кµрініс береді. Ал, платформа жер бетіне шыќќан іргетасын ќалќандар деп атайды. Мысалы, Еуропа платформасыныњ Балтыќ жєне Украин ќалќандары, Сібір платформасыныњ Алдан ќалќаны бар жєне т.б. Ќалќан аймаќтарында кµне ќатпарлы ќыраттар мен денудацияланѓан жазыќтар (пенеплендер) кењ дамыѓан. Орталыќ Ќазаќстандаѓы Ќазаќтыњ ќатпарлы µлкесі жер бетінде Сарыарќаныњ ±саќ шоќылары мен денудацияланѓан жазыќтар т‰рінде кµрініс береді.
№11 лекция.