ЛЕКЦИЯ 14. Магриб елдері үлгісіндегі арабтық Африканы отарлау

Аравия

1879-1882 жж ұлт-азаттық қозғалыс. Англияның Египетті жаулап алуы.

Макдистер көтерілісі. Англияның Суданды жаулап алуы.

Францияның Тунис пен Марокко елдерін басып алуы.

Италияның Ливиядат отарлау агрессиясы.

Пайдаланатын әдебиеттер:

Луцкий В.Б. «Новол истории арабских стран» М,1965г.

Смирны С.Р. «Истори Судана. (1821-1956г) М,1968г

Фридман Л.А. Капиталистическое развития Египета 1882-1939 г.М, 1963

Осман империясы тез арада жартылай отарға айналса да, оның билеушілері өз позициясын Аравия түбегінде нығайтуға тырысты. 70жж түрік әскері Парсы шығанағының Аравия жағалауында орнығып Кувейт, Катар, Хасу оккупацияланды.

Сонымен бірге Шаммар әмірлері ваххабиттік Неджд мемлекетіне басып кірді. Рашидидтер өздерін түрік сүлтанының вассалы деп жариялады. Бірақ Иелин халқы түрік үстемдігін мойындамады. Діни қарама-қайшылықтар (иелин-зейдит, түріктер-суннит) 90жж бастап 1 дүниежүзілік соғысқа дейін Иелин қарулы күрес жүргізді. 1911ж түріктер Иелиннің толық автономиясын мойындауға мәжбүр болды, елді имам Яхол басқарды. Ал Яхол түрік сұлтанының жоғарғы билігін мойындай отырып, астанада түрік патшасы мен аз ғана түрік әскерін сақтауға келісім берді.

Суәц каналы жиналғаннан кейін Аравия түбегінің жағалауы арқылы Европадан Азияға кейбір теңіз жолы өтетін болды. Бұл орал Аравияны отаршылдардың экспансианистік саясатының негізгі обьектісіне айналдырды.Жаулап алған Аденге сүйене отырып Англия оның маңындағы территорияларды бағындыра бастады. 1 дүниежүзілік соғыс қарсаңында Англия 20 жуық ұсақ эмираттар мен шействаларға тең құқылы келісімге қол қойдырып Аденге қосымша Аден протекторатын құрды.

ХХ ғ басында бірінші рет Аден протекторатының шекарасы жайлы ағылшын –түрік келіс сөздері болды, ол 1914 ж Лондон конвенциясына қол қоюмен аяқталды. Бірақ имам Яхься ағылшын –түрік шекарасын мойындаудан бас тартты.

1 дүниежүзілік соғысқа дейін Ирак, Сирия, Ливан, Палистина, Осман империясының провенциялары болып қалды деп, ХХ ғ басында Европа капиталының жартылай отарына айналды. Отаршылдық қанау Иракты шешуші рольды ағылшын капиталы атқарды, оның бәсекелестері –Ириан капиталы, әсіресе Мосул аудандарда мұнай ашылғаннан кейін өсті. Сирия мен Ливанда Франция капиталы басым болды. Суәц каналы ашылғаннан кейін Палестинаның экономикалық стратегиялық маңызы өсті де, мұнда Англия, ірі Германия өз бақылауын орнатуға тырысты.

Түрік үстемдігі шетел капиталы, бір Жапония және басталған капитализмнің дамуы –екінші Жапоннан осы аталған араб мемлекеттерінде ұлт-азаттық қозғалыстың пайда болып өршуіне әкелді. Оның обьективті мақсаты: арабелдерінің түрік реакциясы мен европа отаршылдарынан азат ету.

Араб патриоттары 1908 ж жас түріктер революциясының белсене қатысты. Үлкен үміт артты, бірақ үкіметке келген жас түріктердің ұлы державалық полюсманизм саясат арабтардың наразылығын тудырды.

1913ж Парижде өткен 1-ші араб конгресі. Конгрес шешімі: Осман империясының араб аудандарына автономия беру, араб тілі мен түрік тілінің теңдігі. Франция делдалдығы мен конгрес басшылары мен жас түріктер арас араб аудандарында қайта құрулар туралы келісім жасалды. Бірақ түрік үкіметі кейінге мүлдем бас тартты.

Европа державаларының көрісуі, Мұхамед Алиді капигренцияға ентубур еткен, Египетті артта қалдырса да 60-70жж ауыл шаруашылығымен өндіріс орындарының пайда болуы байқалды. Египет помещиктері өндірісті кеңейтіп, экспорт –мақта, қайтқан күшейтті. Александрия порты кеңейді Египет капиталистік даму жолына түсті.

Бірақ әлде де шаруаларды қанаудың әдістері басым болды. Ұлттық буржуазия әлсіз еді. Шетел капиталынан жеделділігі күшейді. 1845ж Англия Египеттің ауыр жағдайымен қайталанып Суәц каналының Египет үлесін сатып алды да, каналды бақылауда, егер алдын болса енді ағылшындар болды. Қаражат жағдайы Египеттің мүлдем ауыр болды. 1876ж египет қарызы -94 мил ф.ст,оның 8 мил Египет қажеттеріне жұмсалса, 16 мил- Суәц каналын салуға, 50 мил қарыздың процентін төледі. 1876ж банкротқа кеткеен үкімет төлемдерді тоқтатып, ал Европа державалары толық қаражат қатерін орнатты. Қаражатты басқару екі контролерға жүктелді екі –ағылшын мен француз 1878ж Египет кабинетінің құрамына кіретін елдер өкілдері кірді.

1879ж басында Вильсонның египет әскерінің азаттық мақсатында әскерден 2800 офицер босатылды, ал қалғандарына 2-есе айлық қысқартылды. Оған жауап ретінде офицерлер премьер –министр мен Вильсон кареталарын басып алды. Олар заложник деп жарияланды. Тек қана хедив Исмаил барлық бұйрықты тоқтатқаннан кейін, оларды жіберді. Көп ұзамай хедив Исмаил «Европалық кабинетті» биліктен аластады.

Жаңа хедель тауфик ағылшындар бұйрығын бұлжытпай орындады. Бұл одан сайын елде наразылықты күшейтті.

1881 ж қыркүйекте каир гармезоны, полевьникАраби басқаруымен хедив сарайына қарай жылжыды. Олар реакцияшыл үкіметтік отегавласын, комспепзция мен парламентті талап етті. Ауыл мен қала қолдады. 1881 ж айында депутаттар палатасы жиналды. Сайлау құқы тек қана мешіттерде тоқтанмен ауыл ақсакалдары, қала жоғары топтары, египет қаражатына шетел бақылауына тыйым салу талабын қойды.

Әскери талабымен (оны парламент қолдады)1882 ж ақпан айында шериф билігі жойылды. Үкімет ваттанистер қолына өтті.

Судан көтерілісі өзіне тән сипатқа ие болды. Бұл көтеріліс Африканы отаршылдық бөліп алу кезеңінде болғандықтан –антиотаршылдық сипатқа ие болады. Негізгі мақсаты махдел мемлекеті Судан тәуелсіздігін алу. Осы мақсатта малдистер үкіметі әскер құруы. Махистер тұсында алғаш рет Судан жерлері тәуелсіз біртұтас мемлекетке біріктірілді. Көтеріліс ескі ру қоғамын жойды. Жаңа қалалар пайда болды. Әскер қажеттерін өтеу үшін ұсақ өнеркәсіп құрылды. Махдистер көтерілісі, мемлекеті әр түрлі тайпалардың біртұтас Судан халқына бірігу процесін алға бағыттады.

Бірақ бұл прогрессивті жат мемлекеттің феодалдық –теократиялық сипаты әлсіретті. Махди мемлекетін 1885-1889жж Эджопия мен болған соғыс әлсіретті.

Ал бұл уақытта Англия Суданды жаулап алуға тырысты. Нил жоғары бойымен француздар жылжыды, Ағылшындар Суданды египет әскері мен, египет қаражаты мен басып алғысы келді.1896 ж ағылшын –египет әскері Г.Китченер қолбасшылығымен Суданға басып кірді. 1898 ж Китченер Малди астанасы Омурман каласына келді. Абдаллал әскері жеңілді. Мемлекеті құлады. Судан ағылшын отаршылдарының қолына өтті.

1899 ж елді басып алу заңды түрде бөлінді. Кондолиниум туралы ағылшын –египетке иесімінқол қоюмен (бірігіп иелену).

Судан ресми түрде «Ағылшын –ЕгипеттікСудан» деп аталды. Бірақ толық ағылшын қолында болуы оны хедив «британ тығыс ұсынысы» бойынша тағайындады. Судан ағылшын отарына айналды. Бірақ іс жүзінде елді Иран конституциясы басқарды. Оккупациялық әскерге арқа сүйеді.

Отаршылдық қанау Египеттің экономикалық дамуына кедергі келді. Ағылшындарды египет мақтасы қызықтырды. Мақта өндеріне ғана көңіл аударды да, қалғаны өндіру ыдырады.

Мақтадан жасалатын заттарға ағылшындар арманы салық енгізді.

Египетті жаулап алмай тұрып Англия Шығыс Суданды нығаюға тырысты. Египеттің Европалық державалардан тәуелділігінің мүшесі, әсіресе Англиядан ағылшын отаршылдарының Суданға енуін жеңілдетті. 1869 ж хедив экваторлық провинциясына Суданның губернатор өтіп ағылшынды тағайындады. 1877ж бүкіл Суданның генерал –губернаторы болып гордон тағайындалды. Ал оның штатының огфицерлері әр түрлі ұлттың адам провенция губернаторлары боолды.

Көп ұзамай Франция елді оккупациялауға кірісті, ал солтүстікке Испан әскері келді. Марокко халқы көтеріліске шықты. Бұл Марокко халқының Французды Фестен құруға бағытталған көтеріліске себеп болды.

ХХ ғ.басында Солтүстік Африканың ең артта қалған мемлекеті Ливия еді. Ол Стамбулдың тікелей басқаруында еді.

ЛЕКЦИЯ 15. Оңтүстік, Батыс және Орталық Африка елдері.

Жоспары

Оңтүстік Африканы отаршылдық бөліп алудың аяқталуы.

Батыс Африка мен Конго өзенінің бассейінін бөліп алу.

Эфиопияға қарсы Итальян агрессиясы. Сомалиді бөліп алу.

Шығыс Африканы бөліп алу.

Африка халықтарын отаршылдық қанаумен Тропикалық, Оңтүстік Африкадағы ұлт –азаттық қозғалыстар.

Народы Африки. Под.ред. Д.А. Ольдерогге, И.И.Потехин М, 1954г

Африка. Энциклопедический справочник. в 2-х томах. М,1963г.

Поблеми Истории Африки М, 1966г.

Некоторые Вопрсы Истории Африки М, 1968г.

История Африки М, 1971г.

История Африки в ХIX –XX вв. М, 1972г

Қосымша:

Тарле Е.В. Очерки истории колониальной политики западноевропейских государств(кон.XVнач –XIX в).М, 1965г.

Зусманович А.З. Империалистический раздел Африки (популярные очерки) М, 1959г.

Зусманович А.З. Империалистический раздел бассейна Конго (1876-1894гг) М, 1962.

ХIX ғ соңғы ширегінде Оңтүстік Африкада отарлау агрессиясы күшейді, бұл жерді ағылшындар мен бурлар басып алған еді. Отаршылдықтың күшейуіне себеп болған алмаз бен алтын кенінің ашылуы. Оңтүстік Африканы отарлауда басты ролде Англия атқарды, кейіннен оған Германия қосылды.ү Мозамбик пен Анголадағы отарлардың қосу жоспарын португалдықтар көздеді. Отаршылдықтың жаңа орталығы бур республикалары болды.

70жж бастап отаршылдықтың жаңа кезеңі басталды, ағылшын үкіметі британ отарлары мен бур республикаларының федерациясын құруға тырысты, ондағы мақсаты –біріккен күштері мен африкандардың қарсыласуын басып, солтүстікке қарай жылжу. Бурлар бұл жоспардан бас тартқаннан кейін 1877ж ағылшындар Трансваальді аннексиялады. Бурлар қарсыластық көрсетпеді, оның себебі Зулус мемлекетінен қорқуы, және ағылшындармен одақтасып Зулус тайпаларын бағындыру.

Зулуленд шекарасында қоршалған Зулустарға жер жеткіліксіз болғандықтан, және Дингаану маңындағы бурлардан жеңілгеннен кейін олар осы жағдайға қарсы шықты. 1887ж Зулуленд Наталь отарының құрамына кірді. Зулустар жеңілгеннен кейін Трансваал бурлары ағылшындарға бағынуға қарсы қарулы күреске шықты да, 1881 ж оның нәтижесінде ағылшындар Трансваалдың ішкі істерінде толық тәуелсіздігін мойындады. Ресми түрде ол Оңтүстік Африкалық республика деп аталды. Бур республикаларында герман капиталының ықпалы өсті. Сонымен қатар герман отаршылдық агрессиясы оңтүстік- батыс Африкада, Намибияда өсті. Оңтүстік -батыс Африкада неміс отары құрылды. Жергілікті халқы- готтентоттар мен гереро жерінен малынан айырылып шөлейт жерлерге ығыстырылды. Ағылшындар бечуана халқының жерін басып алды. Оның оңтүстік бөлігі Кап отарының құрамына кірді де, солтүстігі британ отары Бечуаналенд құрамына кірді. 1878 ж оңтүстік Африканың қазба байлықтарын өңдеу жөніндегі ірі ағылшын компаниясы Сесиль Родстің басқаруымен Қосөзеннің минералды қазба байлықтарын ашу өңдеу концессиясын алды. С.Родс «Британдық оңтүстік Африкалық компаниясын» құрды. Кейінгі ағылшындардың жаулап алуының нәтижесінде Солтүстік Родезия малави халқының Ньясаленд, Ньяса өзенінің бойында жаңа отарлары құрылды. Сонымен бүкіл Оңтүстік Африка отарға айналды, онда басты ролді Англия атқарды.

Алтын Жағада орныққаннан кейін ағылшындар Ашанти мемлекетін бағындыруды көздеді. 1873 ж Ашанти, Фанти тайпасчының қолдауымен теңізге шығу мақсатында ағылшындармен соғысты. Ағылшындар жеңіске жетіп, орталығы Кумаси қаласын басып алды. 1896 ж ағылшындар екінші рет Ашантиді басып алды да, А шанти мемлекеті құрылды. Ол Алтын Жаға отарының құрамын кірді.

70 жж ағылшындар Нигердің екі жағында орналасқан үлкен территорияда орнықты. Қару күшімен төменгі Нигердің қала-мемлекеттерін жаулап алды. Лагос және Камерун аралығындағы аудан «Нигер жағалауының протектораты» деп аталды.

1914 ж Төменгі Нигер британ иеліктері «Нигерия протектораты және отары» деп аталды.

Батыс Африка Француз экспансиясының негізгі объектісіне айналды. Жоғарғы Нигермен жылжып Француздар 1883 ж Бамако қаласын басып алды. ХIX ғ соңында Африкада Француз отаршылдық империясының құрылуы аяқталды. Француздық батыс Африкаға сегіз отар кірді – Сенегал, Мавритания, Нигер, Гвинея, Піл сүйегі жағасы, Дагомея, Француздық Судан, Жоғарғы Вольта, және Дакар территориясы.

Француздық экватролық Африка құрамына төрт отар кірді: Габон, орталық Конго, Убанги- Шари, Чады.

1884 ж Берлин қаласында ортылық африка мәселісі бойынша халықаралық конференция өтті, ол «еркін Конго» мемлекетітн құрды, ал басшысы етіп Леопольд II жариялады. 1908 ж «еркін Конго» мемлекеті Леопольд II-нің жеке иелігінен Белге отары деп жариялады.

Африканың көп бөлігін ірі капиталистіктер державалар басып алған уақытта, Италия Эфиопиямен Сомале жағалауында орнығуға тырысты. 80жж басында Италия Қызыл теңіз жағалауында бірнеше нүктелерді басып алды. Осыдан кейін Итальян әскері солтүстік Эфопияға шабуыл жасады. 1896 ж наурыз айында Адуа маңында шешуші шайқас болды, ол Итальян әскерінің жеңілуімен аяқталды. Италия Эфиопияның толық тәуелсіздігін мойындады. Итальян агрессиясына тойтарыс бергеннен кейін Менелик II елді орталықтандыруды жалғастырды. 1885 ж оның бас қаласы Аддис-Абеба қаласы. (Жаңа гүл деген мағынада). Ал Сомали жағалауын Италия, Англия, Франция бөліп алды.

Шығыс Африкада отарлауда басты ролді Англия мен Германия атқарды. 70 жж Англия Занзибармен бірнеше тең құқысыз келісімдер жасады. Шығыс Африканың негізгі мемлекеті – Буганда болды. 1886 ж Германия мен Англия арасында Шығыс Африкадағы ықпал аймағы туралы алғашқы келісім жасалды. 1890 ж Германия Англияның Бугандадағы құқықтарын мойындады. 1894 ж Буганда Ағылшын протекторатын мойындады. Осыдан кейін ағылшындар онымен көршілес Баньоро, Торо, Анколе мемлекеттерін бағындырып олардың барлығы Буганда мен бірге британдық Уганда отарының құрамына кірді. Уганданың Шығысында орналасқан жаңадан жаулап алынған жерлер Кения отарының құрамына кірді. Ал Германияның жаулап алған жерлері: Таньганьика, Руанда, Урунди-Германиялық Шығыс Африка атағына ие болды.

Бірнеше жаулап алу соғысының нәтижесінде XIX ғ соңында Мадагаскар аралы Француз отарына айналды.

XXғ басында империялистер Африканы бөліп алуды аяқтады. Оның территориясында екі ғана тәуелсіз мемлекет болды: Эфиопия және Либерия. Эфиопия Англия, Фринция Италияның жартылай отарына айналды, 1906 ж бұл елдер арасында оны ықпал аймағына бөлу туралы келісім жасалды. Ал Либерия АҚШ – тың ықпал аймағына айналды.

Африканың отаршылддық бөліп алу, оның халқын аяусыз қанау отаршылдарға қарсы күрес туғызды. Бұл уақытта қарсыласуды ұйымдастырған Самори Туре, Лат Диор, Лобенгула т.б. атап айтуға болады. Самалидегі көтерілісті шаруа жанұясынан шыққан Молда Мұхаммедпен Абдулла Қасан басқарды. 1899 ж олар Жихат яғни кәпірлерге қарсы соғысты, ал өзін Махди деп жариялайды.

Кейбір аудандарда қарулы көтерілістер болды. Оның ішінде ең ірісі Готенттот және Гереро көтерілісі. Оны басқарғандар Самуил Магареп, Гендрик Витбой. Бұл көтеріліс 1904 ж басталып азаттық соғысқа ұласты. Осы соғыстан кейін 90 мыңдық Гереро тайпасынан 18 мың адам қалды.

1. 
   Азия және Африка елдерінің қазіргі заман тарихының- пәні , мақсаты, міндеті.
   
2. 
   Азия және Африка елдерінің ХХ ғ дамуының негізгі тенденциялары.
   

Новейшая история стран Азии и Африки. ХХ век. Учебник дщля студентов высших учебных заведений: В 3 Ч/Под.ред. А.М.Родригеса-М: Гуманит. Изд.Центр ВЛАДОС, 2001 –Ч. 1 -3:

Новейшая история стран Азии и Африки. ХХ век. Учебник для студентов высших учебных заведений: В 3Ч/.ред. А.М.Родригеса-М: Гуманит. Изд.Центр ВЛАДОС, 2001 –Ч. 1 -3:

Қосымша әдебиеттер:

Два напрравления социально-экономического развития в Африке. М., 1980.

Зарубежниы Восток и современность Тт. 1-3. М., 1980.
Лекцияның мәтіні:

ХХ ғасырдың үлкен бөлігі адамзаттың даму тарихында “Батыс” деп аталған бірнеше үстем елдерден құрылған атпен белгілі болды.(Ұлыбритания, Франция, Германия, Италия, Испания, Ресей (КСРО) АҚШ, Канада) әлемде Еуроцентристік немесе, Еуро –Американ центристік көзқарас қалыптасты. Қалған халықтар, аймақтар және мемлекеттер тек қана Батыс тарихы мен байланысты болғаны үшін есепке алынды.

Азия, Африка, Америка жерлерін Европа халықтарының игеру дәуірі 15-16 ғасырдағы теңіз жолдарының ашылғаннан кейін басталуы осының нәтижесінде ХХ ғасыр аяғында ұлы орталық елдер пайда болды.

Қазіргі таңда “Империя” термині латынша “Император” мағынасын берді. Ежелден империялар болған: Македонский, Шыңғысхан, Рим және Византия империясы. Жаңа кезеңде ол термин бірінші рет Х1Х ғасырдың 30 жылдарында Францияда Наполенға қатысты қолданылды. Европа Х1Х –ХХ ғасырда империализмді капитализм дамуының бір сатысы ретінде есептей бастады. Әлемде үстемдік ету үшін күрес басталды. Империализм –бұл әлсіз халықтарды отарға айналдыу. Бір халықтар ірі, басқасы ұсақ, біреулерінде дамыған өндіріс орындары бар, біреулері өте нашар. әлемде бір уақытта мықты мемлекеттер әлсіздер үстінен үстемдік еткен.

Тарих көрсеткендей әрбір мықты өркениет империалық сипатта болған. Соңғы 500 жылдықта әлемді жаулап алу Еуропалықтар қолында болды. Х1Х ғаырдағы өндіріс революциясы Европалық державалардың экспансиясына жаңа түрткі берді. Жерлерді жаулап алу, байлывқ арттыру, әскери күшін көрсету, дипломатиялық қарым-қатынаста үстемдік ету жағдайында қарастырылды.

Ірі өндіріс орындары дамыған державалар арасында аймақтар үшін, тауарларын өткізу үшін тартыс басталды. Х1Х ғасыр аяғы еуропалық ірі мемлекеттер арасында әлі де болса жаулап алынбаған Азия, Африка және мұхит жерлеріүшін таластың күшейе түсуімен белгілі.

ХХ ғасыр басында үлкен отарлық елдер тізбегі пайда болды. Солардың ішінде ең үлкені –Ұлыбритания болып, шығыста Гонконгтан батыста Канадаға дейінгі жерлерді алып жатты. Еуропа экспансиясының ұлы дәуірі аяқталды.

Көптеген соғыстар нәтижесінде Еуропалық халықтар өзінің билігін барлық әлемге орнатты.

Х1Х-ХХ ғасыр басында еуропалық емес халықтар еуропалық ғылыми –техникалық, экономикадықө, жетістіктерін игеруі нашар болды. Жапония 1868 жылы Мейдзи революциясының нәтижесінде капиталистік даму жолына түсті. Реформа нәтижесінде мемлекеттің экономикасы дамыды. 1941 жыл 7 желтоқсанда Жапон авиациясы Америкалық Перле Харбор әскери теңіз базасына шабуыл жасады, еуроцентристік әлемнің күні біткенін дүниежүзіне әшкереледі. Жаңа тарихи кезең басталды. Бірақ ХХ ғасырдың 2 жартысына дейін басты мемлекеттері әлемге өзінің ықпалын жүргізді.

Әлемнің мемлекеттерін отарына емесе жартылай отарына айеалдырған монополиялар жүздеген миллион халықты қанау арқылы үлкен байлыққа ие болды. бұл мемлекеттер шикізат жеткізіп беріп отырды. Бірақ отарлық құрылымның жаңа әдісі –бұл капиталды енгізу болды, қарызға ақша беру нәтижесінде державалар үлкен қаражат арттырды. Банктер бүкіл бір мемлекетті бақылауында ұстады.

Банктер мемлекеттегі кен орындарын, жер асты байлықтарын, өндіріс орындарын бақылауында ұстады. Мысалы Индонезияда апиын және теңіз монополиясына бақылау орнатты. Кореяда Жапон банкі мемлекеттік банк қызметін атқарды, банкроттар, облигациялар шығарды. Сондай қызметтерді Египеттегі белсенділері Лондонда болған “ұлттық банк” атқарды. Туркия мен Иранда Ағылшын Француз “Осман банкі” мен ағылшын “Шахин-Шах” банкі жұмыс жасады. 1904 жыл Англияда 50 отарлы банктер болса, 1910 жыл олардың саны 72 –ге жетті. Банктер тек қана экономикаға емес саясатқа да ықпалын тигізді.

Метрополиялар өзінің отарларына ауыл шаруашылығында қандай өнім өсіруге құқылы болды. мысалы: Ява, Цейлон, Ассам-шай өсірді. Бенгалия –джут Вьетнам күріш, Уганда, Египетте мақта өсірді.

Отарларда темір жолдар, телеграф тораптары, порттар құрлысына капитал бөлу арқылы державалар үлкен әскери-стратегиялық маңызға ие болған орындарға бақылау орнатты. Неміс монополиясына Бағдат темір жолын құрды, тек қана Оңтүстік Африка Одағында Бельгия мен Француз отарларында 7000 миль темір жол құрылды. Отаршылдар Египетте Суэц каналына қызығушылық танытты.

Отар мемлекеттерде өндіріс орындарын ашқан, бұл жерлерде жер асты байлығын игеруге қызығушылық танытты. Сол мақсатпен монополиялар концессияларға ие бола бастады. Концессия территориясы бұл мемлекет ішіндегі мемлекет болып қалды. Ирандағы ағылшын –парсы мұнай компаниясы сондай концессия болатын.

Қытайдағы концессияларда державалардың соты, полициясы болған. Мұнай, фосфат, көмір руда, түсті металл барлығы шетел монополияларының қолында болды. Мұнай компанияларына Араб мемлекеттерінде бақылау орнатты. Шетелдіктер Египетте, Вьетнам, Туркияда, тұз сату үшін монополия құрды.

Индиядағы, Африка мемлекеттеріндегі бай алмаз, алтын кен орындары ағылшын, француз, бельгия комипанияларының қолында болды.

Шетел компаниялары Шығыс мемлекеттерінде ішкі және сыртқы базаларын жаулап алды. Кедендерге бақылау орнатты.

Батыс Европа мен Солтүстік Америкада өндіріс төңкерісі болуына байланысты 19 ғасыр аяғында миллионданған халқы бар континенттер отарға айналды.

Шығыс елдерін негізгі шаруашылығы бұл ауыл шаруашылығы болды. Ауыл шаруашылығында халықтың 3/2 бөлігі еңбек еткен.

Шығыста саяси процестер ХХ ғасырдың 1 жартысында үлкен державалардың бақылауымен жүрді. 19 ғасырдың аяғында тек отарлар үшін соғыс емес, ол державалардың отар үшін соғысқан кезеңі. Испан –Американ соғысы, Ағылшын –бур соғысы, орыс-жапон соғысын мысал ретінде келтірсек жеткілікті.

Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін шығыс азия елдерінен ояну басталды. Осман империрясы Ресейге қарсы соғыста түркі халықтарының біріккен күшін пайдалануға әрекет жасады. Ал ол кезде Ресейде 20 мың мұсылман халқы болып, ол Осман империясынан да көп болатын.

ЛЕКЦИЯ 2. Тақырыбы: ХХ ғ I.жарт. Қытай.

Жоспары:

1. Бірінші дуниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейінгі Қытайдың әлеуметтік- экономикалық жоие саясн жағдайы .

2. 4 мамыр қозғалысы

3. Қытай халқының империализмге қарсы күресінің басталуы.

.

Пайдаланатын әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер:

Социально-экономические и политич еские проблемы Китая в новое и новейшее время.М.,1991

Қосымша әдебиеттер:

Страны мира: Краткий политико-экономическии спавочник. (Под.ред.И.С.Иванова).М.,1997.

Ұлы Октябрь социалистік революциясы Қытайға ерекше күшті және терең өсер е^гпі. Октябрь революциясы Қытайда қуатты халық қозғалысьн туғьзды, оның өзі ақыр- аяғында бұл үлы слді толық өзгсртуге өксліп соқты.

"Орыстар октябрь революциясын жасап, социализмнің дүние жүзінде түңғыш елін орнатса,- дсп жазды Мао Цзэ- дун. -Идеология саласында жүмыс істеп жүрген қытайлар сонда, тек сонда ғана мулдс жаңа дәурсн сүрс бастады. Қытайлықтар марксизмніц- ленинизмніц барлық жсрде қолданылатын жалпыға бірдей шындықты тапты, оның нәтижесіндс Қытайдың бейнесі озгерді,"

Ұлы Октябрь социалистік рсволюциясынын идсяларын өзіне қабылдап, оларды іс жүзіне жеңімпаздық асыруга Қытай озінің бүкіл тарихи дамуы арқылы әзірлснген болатын.

Қытайдьщ үлттық өнеркәсібі нашар дамыды, Қытайдың жүмысшы табы сан жағынан көп болмайды. Жүмысшылардың ^хәлі тым ауып болды. Жүмыс күні 18 сағатқа дсйін созылды. Жүмысшылар мүлде болмашы ақы алды және мүлдс құқысыз болды Қожайындар пемесе бақылаушылар оларды үрып – соқты тіпті өлтіріп те жіберді. Әйелдер мен балалар еңбегі кең қолданылды.

Қытай халқының басым көпшілігі шаруалар болды. Деревняда жартылай феодалдық қарым- қатынастар үстемдік етті. Өңдеуге жарайтын жсрдіц бәрі дерлік ірі феодал-милитаристердің жөнс помсщиктсрдің меншігі болып табылды. Шаруалар жерді помещиктен арсндаға алып, оған онімкің 50- дн астам процентін бсріп отырды. Қытайдың ауыл шаруашылығы оте артта қалды. Дсревняда ауқатты топтар (кулактар мен өсімқорлар) өлдеқашаннан бері болса да, шаруалар жантуршіктірген қайыршылық халде түпды Елде оқтын- оқтын ашаршылық болып түрды, олар миллиондаған адамдарды қырып отырды.

Елде милитарист — феодалдар, помсщиктер, бюрократ-чиновниктер және компрадорлық буржуазия үстсм жағдайда болды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында, әсіресе соғыстан кейінгі жылдарда, үлттық буржуазия біраз өсті. Ол слде үстемдік стіп түрған феодалдық- компрадорлық элементтерге қарсы болды, бірақ олармен дойекті күрсскс қабілстті болмады.

Октябрь революциясыпың ықпалымсн Қытайда жүмысшыларды, шаруаларды және қалалық үсақ буржуазия бүқарасын қамтыған қалың халық қозғалысы туды.