Лекция тезистерінің жинағын дайындаған: аға оқытушы Қ. А. Тұрлыбеков
жүктеу/скачать 221.57 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 13-лекция. Тақырып: Халықаралық азаматтық процесс. Жоспары: 1. Халықаралық азаматтық процесстің түсінігі.
- Лекция мәтіні. 1.
- Бақылау сұрақтары
| Бақылау сұрақтары:
1. Еңбек қатынастары саласындағы халықаралық еңбек қатынастары және коллизиялық қағидалар. 2. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтардың, мигранттардың еңбек құқықтыры. 3. Халықаралық шарттар – еңбек қатынастарын реттеудің әдісі ретінде 4. Еңбек қатынастары бойынша халықаралық еңбек қатынастары қоғамдағы ролі. 5. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтардың құқықтық жағдайы. 6. Еңбек қатынастарын реттеудің әдістері. 13-лекция. Тақырып: Халықаралық азаматтық процесс. Жоспары: 1. Халықаралық азаматтық процесстің түсінігі. 2. Халықаралық азаматтық процесспен қаралатын мәселелер. 3. Шетелдердің процессуалдық жағдай Лекция мақсаты: Халықаралық азаматтық процесстің түсінігін, Халықаралық азаматтық процесспен қаралатын мәселелерді, Шетелдердің процессуалдық жағдайларды, Халықаралық соттылықты түсіндіру, оқыту болып табылады. Лекция мәтіні. 1. Халықаралық азаматтық процес дегеніміз - Халықаралық дәрежедегі сауда-экономикалык, ғылыми-техникалық шарттарды орындау барысында тараптардың арасында пайда болған дауларды тараптардың өзара келісімдері арқылы шешілмеген жағдайда, дауды үшінші немесе арбитраж сотты арқылы шешуді айтамыз. Бұл даулар көбінесе шартта көрсетілген міндеттерді орындамауа байланысты туындайды. Халықаралық сауда-экономикалык, ғылыми-техникалық шарттарды орындау барысында тараптардың арасында даулар пайда болады. Сыртқы сауда тәжірибесі көрсеткендей бұл даулардың көпшілігі тараптардың өзара келісімдері арқылы шешіледі. Егерде даулар тараптардың өзара келісімдері арқылы шешілмесе, онда дау үшінші немесе арбитраж соттың қарауына беріледі. Халықаралық сырткы саудада пайда болатын даулар екі түрге бөлінеді. Ол бірнеше мемлекет арасында пайда болатын даулар, яєни үкіметаралық экономикалық келісімдер орындалмауынан туындайтын даулар. Бұл даулар келіссездер арқылы немесе үшінші мемлекеттің делдалдық қатысуымен шешіледі. Сондай-ақ аралық немесе халықаралық соттарда шешіледі. Екінші шаруашылык жүргізетін субъектілердің арасындағы туындайтын даулар. Олар аралық соттарда егер келісімге ескертпе болған жағдайда каралады. Ал егер ескертпе болмаған жағдайда немесе екі тарап келіскен жағдайда дауларды жалпы соттарда яєни мемлекеттік соттарда, жауапкердік немесе мүліктің тұрған жері бойынша, сондай-ақ басқа соттылығы бойынша карастырады. Халықаралық коммерциялык арбитраж — ол халыкаралық сырткы саудада келіссөздерден туындайтын дауларды қарайды. Ал мемлекеттік арбитраж ол мемлекеттің ішіндегі субъектілердің арасындағы дауларды карайтын сот. Халықаралық коммерциялык арбитраж дегеніміз - ол түрлі мемлекеттерден шыққан тараптардың немесе шетелдік элементі бар тараптардың арасындағы дауды тараптардың өздері тағайындаған бейтарап арбитрдардың шешу тәсілі. Оның шешімі міндетті күшіне ие болады. Хшықаралық коммерциялық арбитраждың жалпы мемлекеттік соттан айырмашылыгы. Халыкаралық коммерциялық арбитражды тараптар өздері тағайындайды. Халыкаралық коммерциялык арбитражда дау жабық түрде жүргізіледі, ал мемлекеттік сотта дау ашық және жабық түрде де жүргізіледі. Халыкаралық коммерциялық арбитражда даулар кысқа мерзімде шешіледі, ал мемлекеттік сотта көптеген процедуралардан өту керек. Халыкаралық коммерциялық арбитраж дауды өздерінің жеке ережелерімен және тараптардың келіскен материалдық кұкыктарымен шешеді, ал мемлекеттік сот өз елінің материалдық құқығына жүгінеді. Арбитраждың тағы бір ерекшелігі оған шағым талап қоюға болмайды. Арбитраждың шешімі міндетті күшке ие және соңғы шешім болып табылады, оған шағым жасалмайды. Дауды шешу үшін үшінші сотқа беру кезінде арбитраждық келісім керек. Арбитраждық келісім - тараптардың арасында нақты кұкыктық катынасқа байланысты өзара туындаған немесе туындауы мүмкін белгілі бір немесе барлық дауды оның шартын немесе керісінше сипатына қарамастан арбитражға беру туралы келісім. Арбитраж туралы шарттар койылған келісім арбитраждық ескеру деп аталады. Ескеруде тараптар дау туындаған кезде кандай арбитражға жүгінетінін және қандай тәртіппен қарайтынын көрсетеді. Арбитраждық келісімнің ерекшелігі ол тараптар үшін міндетті және сол көрсеткен арбитражға ғана жүгінеді. Мысалы: Францияда сотқа қарсылық білдіре алатын, сотта істі қыскартуға келісім беретін арбитраждық келісімдер танылады. Сондай-ақ шетел арбитражының шешімін орындау үшін оның орындалуы тиісті жердің азаматтық сот өкілінің өкімі кажет. 2. Жалпы, арбитраждық келісім езіндік автономиялык занды күші бар келісім. Яғни, бұл дегеніміз арбитраждық келісімінің растығы жасалған шарттың растауына байланысты емес. 1958 жылғы «Шетел арбитражының шешімін тану және орындау туралы» Нью-Йорк конвенциясы және 1961 жылғы «Сыртқы сауда арбитражы туралы» Еуропалық конвенцияға сәйкес арбитраждық келісім жазбаша жасалған ескерту, сондай-ақ, тараптардың арасында хат, телеграмма аркылы жасалған келісім болып табылады. Халыкаралық тәжірибеде коммерциялық арбитраждың екі түрі бар. Олар: 1) Уакытша; 2) тұрақты (институционалды). 1) Уакытша — шарттан туындаған дауды шешу үшін арнайы кұрылған арбитраж. 2)Тұрақты — белгілі бір арбитраждық мекемемен байланысты, яғни тұрақты жұмыс істейтін арбитраж. Тұрақты арбитраж өзінің ережесімен жұмыс жасайды және өзінің тәртібі мен процедуралары бар. Оның ерекшелігі, ол өзін құрған органның іс жүргізу тәртібін қолданады. Қазіргі кездегі белгілі тұрақты арбитраждар: Лондондағы төрелік сот, Париждегі халықаралық сауда палатасының халыкаралық коммерциялык арбитраж соты, Стокгольмдегі сауда палатасының, арбитраж институты. Ал Қазақстан Республикасында сырткы саудалық дауды шешетін Жоғарғы Сотының шаруашылық істері жөніндегі коллегия және КР Министрлер Кабинетінің қаулысына сәйкес 1993 жылғы 5 казанда кұрылған КР Сауда өндірістік палатасы кұрамындағы Арбитраж комиссиясы кұрылған. Алайда, заманнығ өзгеруіне байланысты, 2004 жылғы 28 желтоксанда «Халықаралық коммерциялық арбитраж» туралы Заң кабылданды, осыған сәйкес Халықаралық коммерциялық арбитраж соты кұрылды, бірак бұл сот әлі жұмысын бастаған жоқ. Уакытша арбитраждық сот нақты істерді қарау үшін тараптардың өздері құратын сот. Тараптар істі шешудің тәртібін де өздері тандайды. Жалпы уақытша арбитраждық кызмет жасайтын үш регламенті белгіленген: 1986 жылы кабылданған Еуропаға арналған Б¥¥ Еуропалық экономикалық комиссияның арбитраждық ережесі; 1966 жылы қабылданған Азия мен Африкаға арналған экономикалық комиссиясының халыкаралық коммерциялық арбитражының ережесі; 1976 жылы қабылданған халыкаралық сауда құқығына байланысты комиссиясының арбитраждық регламенті ЮНСИТРАЛ. Уакытша арбитраждық сот накты дауды шешкен соң өз жұмысын тоқтатады. Арбитражға жүгіну туралы тараптардың арасында жасалған шартта істі караудың тәртібі, арбитраждық келісімнің міндеттілігі және оған шағым жасалуға жатпайтындығы көрсетіледі. Бірақ, осыған қарамастан халықаралық сауда тә тәжірибесінде арбитраждық келісімді орындамау жағдайлары кездеседі. Осыған байланысты 1923 жылы Арбитаждық келісім туралы Хаттама және 1927 жылы Арбитраждық келісімді мәжбүрлеп орындату туралы Женева конвенциясы кабылданды. Қазіргі танда бұл Хаттама мен Конвенцияның занды күші жок. Олардың орнына 1958 жылы 10 маусымда Нью-Йоркте шетел арбитраж шешімдерін тану және орындау туралы Конвенция кабылданды. Бұл конвенцияның маңыздылығы, шетел арбитраж шешімдерін орындамауының кепілі болды. Айтылып кеткендей бұл конвенция жеке және занды тұлғаларға да колданылады. Конвенция белгілі бір мемлекетте ішкі шешім болып табылмайтын арбитраждық шешімдерге де колданылады, демек конвенция тек аумақтық емес сонымен катар, ұлттық критерий бойынша да колданылады. Конвенцияның үшінші бөлімінде осы Конвенцияға косылған мемлекеттер арбитраждық шешімді міндетті түрде таниды және өз аумағындағы іс жүргізу зандарына сәйкес болу керек делінген. 1961 жылы 21 сәуірде Сырткы сауда арбитражы туралы Еуропалық конвенция кабылданды. Конвенцияның 6-бабында тараптардың уақытша және тұрақты арбитраждарға жұгіну құқығы көрсетілген. Сондай-ақ, конвенция уакытша арбитражды құрудың тәртібін көрсетеді. Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығына сәйкес Қазакстан Республикасының 1995 жылы 4 қазанда 1958 жылғы «Шетел арбитражының шешімін тану және орындау туралы» Нью-Йорк конвенциясына және 1961 жылғы «Сыртқы сауда арбитражы туралы» Еуропалық конвенцияға қосылды. Қазіргі таңда ҚР шетел сотының және арбитраждық шешімдерін тану мен орындалуын қамтамасыз ететін өзіндік жүйе құруда. 1992 жылы 2 наурызда Киев қаласында ТМД мемлекетерінің арасында бірінші рет шаруашылық кызметке байланысты дауларды караудың тәртібі туралы көп жақты келісімге отырды. ҚР Жоғарғы Соты бұл келісімді 1992 жылы 2 шілдеде бекітті. Бұл келісімге байланысты осы келісімге отырған мемлекеттің шаруашылықпен айналысатын субъектілері сотқа, арбитраждық сотқа, үшінші сотка немесе басқа да органдарға жүгіне алады және арбитраж шешімдерін таниды және орындайды. Екінші көп жақты келісім ТМД мемлекеттері қатысқан 1993 жылы 22 кантарда қабыдданған азаматтық, отбасылық және кылмыстық істер бойынша құықтық қатынастарға байланысты құкыктық көмек көрсету туралы Конвенция. КР Жоғарғы Соты бұл конвенцияны 1993 жылы 31 наурызда бекітті. Бұл келісімге байланысты конвенцияға қатысқан мемлекеттердің азаматтары екінші мемлекеттің аумағында болса немесе занды тұлға сол мемлекеттің аумағында кұрылса, онда сол мемлекеттің жеке және занды тұлғалары ие құқықтар мен міндеттерді атқарады; азаматтық істер бойынша сот шешімдерін тану мен орындау кезінде бір-біріне құкықтық көмек көрсетеді; сот шешімдерін орындау сол мемлекеттің іс жүргізу заңымен реттеледі. Шетел арбитражының шешімдерін тану мен орындауға байланысты шаруашылық қызметтің өсуіне байланысты 1992 жылы 27 наурызда Қазакстан Республикасы мен Ресейдің арасында екі жақты келісім жасалды. Шаруашылық субъектілерінің арасындағы дауды караудың тәртібін мемлекетаралық келісімге сәйкес шешеді. Халыкаралық жеке құқықта бүл қағиданың мәні ретінде, мемлекеттердің ішкі заңнамаларына немесе халықаралық келісімдердің қатысушыларына өз келісімдері бойынша қатынастарды реттеу үшін бір мемлекеттің заңы колданылады. Кейбір мемлекеттердің заңнамалары мен сот тәжірибесін қолдануға жасырын түрде шектеулер қояды. Мысалға Үлыбритания, Германия, Канада, Австрия, Италия, Чехословакия мемлекеттерін келтіруге болады. АКШ пен Польша мемлекеттерінің заңы мен енбек катынастарының арасында дара байланыс болған жағдайда колдануға рұқсат береді. Испания, Албания, Австрия мемлекеттері таңдалған құқықтың нақты көрініс табуын талап етеді. Австрия, Бельгия, Бразилия, Германия мемлекеттерінде тандау еріктілігі жоқ болған жағдайда қолданылатын заңның императивтік нормаларында көрсетілген корғаудан жұмысшыны айырса, тандалған заң қолданылмайды. Бүгінгі уақытқа дейін әлемдік тәжірибеде тараптарға жат құқықтық жүйені таңдау жағдайы орын алмады. Көбінесе, жұмыс орны елінің заңы, кәсіпорынның орналасқан елінің заңы немесе жұмысшының зандары колданылады. Герман заңының 27-бабында «тараптарға мәміленің толығымен немесе оның бір бөлігіне қатысты занды тандау еріктілігіне рұксат берілген». Біздің пікірімізше, бұл шешімді әр тарап өзінің мүддесін көздеп, қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолдануы мүмкін. Бүл тек жария болған халықаралық құқықта қолданылуы керек, себебі, тараптар экономикалык жағынан теңдей жағдайға ие. Венгрия, Испанияның заң актілерінде жүмысшыны әдетте, жүмыс орындайтын елінің заңы деп талқыланса, Швейцарияда жүмысшыны еңбек міндеттемелерін орындайтын елдің заңы көрсетіледі. Егер кәсіпорын бір мемлекетте, ал баскару органы екінші мемлекетте орналасса, жүмыс орнының заңы болып, кәсіпорынның орналасқан жері саналады. Венгрия 1979 жылғы заңында «Егер заңнамамен (шартпен) өзгеше көзделмесе, жұмыс қай мемлекетте орындалса, сол мемлекеттің заңы қолданылады. Осы қағида 1980 жылғы Шарттық міндеттемелерге колданылатын» делінген құқық туралы Еуропа конвенциясында көрініс тапты. Социалистік мемлекеттердің нарықтық саясатқа өтуі мен ашық саясатты жүргізгеніне байланысты дүние жүзінде жаңа геоэкономикалық жағдай өзгеріп, ұлттык экономикалардың бір-біріне тәуелділігі нығая түсті. Жаңа экономикалық үлгідегі қатынасқа көшу барысында Қазакстанда еңбек нарығы елеулі езгерістерге үшырады. Еңбек нарығы — нарыктық экономиканың күрделі элементі. Егеменді Казақстан еңбекті халықаралық реттеудің қатысушысы болып табылады. Еңбек қатынастарын реттейтін көп жакты конвенциялардың саны көп. Оларды бірнеше топтарға бөліп карастырамыз. 1-ші топ: Адам құқығы саласындағы жалпы танылған актілер - Адам құқықтары туралы жалпы декларацияның (1948 ж. 10 желтоксан) 23-бабында: «Әр адамның еңбек етуге, жұмыс түрін еркін тандауға, әділ және колайлы еңбек жағдайына, жүмыссыздықтан корғалуына құқығы бар» делінген. 1966 жылғы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы фактінің 6-бабында: «Әр адам қүндылығы тең еңбегі үшін, нендей бір кемсітусіз, тең еңбекақы алуға құқылы. Әр адамға қауіпсіз және гигиеналық талаптарға сай еңбек жағдайлары қамтамасыз етілуі тиіс» делінген. 2-ші топ: Халыкаралық еңбек үйымы (бүдан әрі ХЕҰ) қабылдаған халықаралық көп жақты конвенциялардан тұрады. Қазақстан Республикасы 1993 жылдан бастап ХЕҚ-ның қатысушысы болды. Осы жылдан біздің республикамыз еңбекпен камту, енбекті қорғау, әлеуметтік қорғаудың халықаралық үрдісіне тартылды, өз кезегінде бүл үрдіс Казакстанның еңбек базасын жетілдірді. Көп жағдайда конвенциялар адамдардың еңбекке күқығы мен колайлы еңбек жағдайын іс жүзіне асыруына бағытталған. 1990 жылдың 1 қаңтарында ХЕҰ № 169 Конвенцияны дайындады. 1919 жылғы Версаль бейбітшілік келісіміне сәйкес ХЕҰ құрылды, ол БҰҰ-ның арнайы мамандандырылған мекемесі. Негізгі мақсаты — еңбек жағдайы мен еңбекшілердің өміріне арналған конвенциялар мен ұсыныстарды қабылдауға бағытталады. Орта азиялык өңірде ХЕҰ өкілдігі Алматыда 1995 жылдың ақпан айында ашылды. ХЕҰ-ның ратификацияланған конвенциялары Қазакстан Республикасында құқықтық, реформа жүргізуге және ұлттық заңнаманың негізін калыптастыруға мүмкіндік береді. Себебі, Орталык Еуропа мемлекеттерінің тәжірибесіне сүйенсек, халықаралық сахнада еңбек саласында беделді орынға ие болу үшін мемлекет бірлескен мемлекеттер одақтарымен қатынасқа түсуі қажет. Казақстан Республикасы ХЕҰ-мен келесі бағыттар бойынша әрекеттестікті жүзеге асыруда: шағын қалаларды жұмыспен камту; өзін-өзі жүмыспен камтуды дамыту; жабылған косіпорынныц жұмысшыларын әлеуметтік корғау мен жұмыспен камтамасыз ету, жеке бизнес пен кәсіпкерлікті, ауылдық жерлерді үйымдастыру; жергілікті мамандардан сараптамалық комек берстіндерді, халықаралық-кұқықтық актілерді қолдануды дайындау т.б. ХЕҰ мигранттардың және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау жөнінде конвенциялар мен үсыныстар қабылдады. Еңбекші-мигранттар туралы конвенция 1975 жылғы Көші-қон саласындағы асыра пайдаланушылык пен еңбекші-мигранттарға сотқа жүгінуге тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету жөніндегі конвенция; 1970 жылғы Акы төленетін демалыс жөніндегі әлеуметтік қамтамасыз ету саласында құқықтарды қорғау; Бірлестіктердің еркіндігі мен үйымдастыру құқығын корғау туралы 1948 жылы кабылданған конвенциялар бар. Еңбекші-мигранттар туралы конвенцияға дәлірек токталатын болсақ, онда ХЕҰ-ға мүше мемлекет, занды түрде мемлекеттің аумағына келген иммигранттарға ешбір нәсілдік, ұлттык, діни, жыныстық белгілер бойынша кемсітпей, өз азаматтары пайдаланатын құкыктарды (жалақы алу, жұмыс уақыты, мерзімнен тыс жұмысқа ақы төлеу т.б.) ұсынуға міндетті. ХЕҰ ұсыныстары мен конвенциялары мигранттарды барлық деңгейде қорғайды. Мигранттар саясатын бақылауды мемлекеттің өкілетті органдары жүргізеді. Иммигранттар жұмыс орнына келгенге дейін кедендік баждардан босатылуы тиіс, сондай-ақ, оларға талапқа сәйкес жұмыспен қамтамасыз ету мәселелері қарастырылған. «Мигранттар жұмыстарын белгіленген уақыттан бүрын тоқтату туралы шығарылған шешімге шағымдануға құқылы және олар мемлекеттен шығарылса, әкімшілік немесе заңды процедураларды жүзеге асыру барысында ешбір шығынды өтемейді, ХЕҰ конвенцияларының біркатары ең төмен жалакы төлеу, еңбек жағдайы, кауіпсіздік техникасы, ынталандыру, әлеуметтік камсыздандыру, кәсіптік одақтардың құқықтарына, орын ауыстыру еркіндігі және сотқа жүгіну құқығы, денсаулық қорғау және қауіпсіздікке арналған. Қазақстан ХЕҰ еңбекті қолданудың әр түрлі мәселелері бойынша конвенциялар қабылдады, атап айтқанда — жүмыспен қамтамасыз ету саласындағы саясат туралы, кейбір салаларда жүмысқа кабылданатын ең төменгі жас мөлшері, ананы корғау туралы, өндірістік кәсіпорындардағы апта сайынғы демалыс туралы, жүмыс уақытын қырық сағатка дейін кысқарту туралы т.б. Ратификацияланған конвенцияларға «Өндірістік ортадағы еңбек тазалығы мен қауіпсіздігі» туралы және «Жүмысшыларды жұмыс орындарында шу, вибрация, ауа ластануының нәтижесінен пайда болатын кәсіби тәуекелден қорғау» туралы конвенциялар жатады. Конвенцияның 4-бабына сәйкес: «үйымның әр мүшесі үлттық жағдай мен тәжірибеге сай өндірістік ортада еңбек тазалығы мен еңбек қауіпсіздігі саласында екілетті үйымдармен, кәсіпкерлермен және жүмысшылармен бірлесіп, жүйелі түрде келісіммен ұлттық саясатты жүргізеді». Конвенцияның 4-бабында: «үлттық заңнамада жүмыс орындарында шу, вибрация, ауа ластануының нәтижесінен туындайтын кәсіби тәуекелдің алдын алуға және шектеуге бағытталған шаралар колданылу тиіс» делінген. Өкінішке орай, бүгінгі танда жоғарыда аталған конвенциялардың тиісті баптары іс жүзіне асырылмай отыр. Сондыктан, екі конвенция толығымен іс жүзіне асырылуы үшін қосымша үлттык нормативтік актілерді тетенше тәртіпте қабылдау керек. Анығына келсек, конвенция еңбек құқығында ұсыныстық сипаттағы халыкаралық шартқа жатады, онда бір елдің ішкі еңбек заңнамасына араласу мақсаты жатады. Бірақ, егер қандай да бір елдің парламенті конвенцияны бекітсе, ол еңбек туралы ұлттық заңнаманың құрама бөлігі болады. 1990 жылдың желтоқсанында БҰҰ жалпы Ассамблеясы «Жүмысшы-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің барлық құқыктарын қорғау» туралы халықаралық конвенцияны қабылдады. 8-бапқа сәйкес: «Жүмысшы-мигрант және оның отбасы мүшелері кез келген мемлекетті, соның ішінде өзі шыкқан мемлекетпен қоса, еркін түрде қалдырып кетуге құқылы. Жүмысшы-мигранттың жалдау шарты бойынша, кез келген мемлекетте уакыты аякталса, ол өз елінде тапқан жалакысын аударуға және ез жеке мүлкін алып кетуте күкылы». Бақылау сұрақтары: 1. Халықаралық азаматтық процесстің түсінігі. 2. Шетелдердің процессуалдық жағдай 3. Шетел азаматтарының Қазақстандағы құқықтық жағдайы жүктеу/скачать 221.57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|