М. С. Атабаева PhD доктор, профессор

79 
жұқа нан (Алм., Шел.), қарма – қуырған балық (Қост. Жан.); көмбе – табаға, 
күлге көміп пісірілген нан (Рес., Омбы); кешпелі –судың таяз жері өткел 
(Жамб., Қорд.); кесінді – тарының дән араласқан топаны. Тарыны басқанда 
түсетін сабан аралас отход сағырды кесінді дейді (Ақт., Ой.). 
Бұл сөзжасамдық қалыпта ерекше назар аударатын – шы/ші жұрнағы. 
сабаншы -соқашы, жер айдаушы, егінші. М.Қашқаридың «Сөздігінде» -шы/ші 
жұрнағы, негізінен, есім сөзден зат есім тудырушы жұрнақ қызметінде көрінеді. 
Савшы – елші. «Ұлы Тәңірдің жіберген елшісі, пайғамбар. Бұл сөздің өзегі – 
«сөз, мақал-мәтел сөз» мәнісіндегі «sav:сав» сөзі. Пайғамбар соны жұртқа 
жеткізген, жеткізуші» [МҚ,3,585-б.] деген түсінік берілген. Туынды сөздің 
түбірі sav/сав «Сөздікте»: мақал-мәтел; қисса; хикая; хат, хат-хабар, кітапша; 
сөз; хабар» [МҚ,3,215-б.]. Жоғарыда айтылғандай,-шы/ші жұрнағы – 
жалпыхалықтық тілде аса өнімді жұрнақ. А.Ысқақов -шы/ші жұрнағы арқылы 
жасалатын туынды зат есімнің төмендегідей түрін көрсетеді: 

кәсіп иелерінің я мамандық атауларын, белгілі кәсіппен шұғылданатын 
адамды білдіреді; 

адамның белгілі бір дағдыға айналған іс-әрекеті мен қабілет-
қасиеттерінің атын білдіреді; 

қоғамдық ағымды көзқарасты (идеяны) жақтаушының және белгілі бір 
қоғамдық ұйымға қатысушының атын білдіреді [96, 157-б.]. Е.Жанпейісов осы 
аталған топтармен қатар, «осылардың сыртында туа түбір зат атауларымен -
шы/ші форматының бірігуінен жасала тұрғанымен, тілімізде ешқандай 
кәсіппен де, мамандықпен де байланысы жоқ немесе адамның әлдеқандай бір 
машық-икеміне де, қабілетіне де бейқатыс туынды зат атаулары бар» [102, 297-
б.],- деп есептейді. Сөйленістерде: айтымшы – «айтқыш». Айтымшы тақ-тақ 
көп шыққан алқалаған шаршыда, Тарқатқан шерін өлеңмен (Гур., Маң.); 
айырушы – «жіктеуші, реттеуші, жік-жікке бөлуші» Айырушы заводқа келген 
балықты түр-түріне бөледі ((Гур., Тең.); ақшомшы – түйе керуені (Қ.орда, 
Қарм.); аткезші – ертедегі атпен жүріп сауда істеушілік. Бұрынғы реттерде 
Қытай мен Албан елдерінде аткезшілер жүретұғын (Алм., Шел.); базаршы – 
«базардан сатып алушы»; қалашы – «қалаға мал айдап барып, керек-жарағын 
алып қайтатын қыр адамы» (Бүгінгі базаршылардың қалаға айдайтын малы көп 
те емес. Базаршылар осылай артынып-тартынып, қораның шетіне шыққанша, 
күн сәске болды. Әкпар оны кеше тастамай алып кетпек болғанда, ол осы 
қалашылармен ілесіп барайын деп, зорға сұранып қалған-ды (Қ.Жұмаділов); 
кедейші – «қайыршы, үй-үйді аралап, халық көп жерлерде қайыр сұрайтындар» 
(Ауғ.). 
А.Салқынбайдың пікірінше, -шы/ші тұлғаларының негізгі грамматикалық 
сөз тудырушылық мағынасы «адам, кісі» семасына ғана қатысты. Себепші негіз 
арқылы туындаған мағыналардың бәрінің жалпы ортақ мағынасы – кісінің 
атына, қызметіне, мамандығына қатысты болады, -шы/ші тұлғаларының әуелгі 
мағынасы – адам, кейін осы өзек семадан десемантизацияланған да, адам 
мағынасын 
туғызатын 
грамматикалық 
тұлғаға 
ауысқан 
[97,233-б.]. 
Сөйленістерде -шы/ші тұлғалары арқылы жасалған туындылар қатары 

80 
біршама. Сабаншы – «соқашы, соқа айдаушы, егінші» (Сабаншы, тұқым 
себуші, культиватор, тағы сол сияқты кадрларды дайындау курсына әйел 
жолдастарды көбірек тарту керек («К-з жолы», №11,1942). Йоршы – «жол 
басшы» [МҚ,3,43-б.]. иазығшы – «хатшы, жазбашы». Құдалар арасында хат-
хабар, хабар-ошар жүргізетін адам. Жарастырушы [МҚ,3,43-б.]. Ағланшы – «су 
иірімін жасаушы»; ақаншы – «қызыл балық аулаушы» (Ақаншы қызыл 
балықты, көбінесе, қыстыгүні аулайды (Гур., Тең.); ақбаршы – «хабар 
жеткізуші» (Біздің колхоздың ақбаршысы бүгін Ойылға жүреді (Ақт., Ой.); 
ақтаушы-қорғаушы. Совхозды үйтіп қойса да, ақтаушысы күшті болып 
құтылды (Түрікм., Мары.); сақманшы/сақпаншы – «жаңа туған қозыны күтуші 
адам» ( Өзі шопан міндетін атқарса, зайыбы сақманшы болып істейді (Көкш., 
Еңб); кедергішілік – «бөгет, тосқауыл, кедергі». Колхоздың жұмысына 
ешкімнің кедергішілік келтіруге қақысы жоқ (Қ.орда, Арал); 
2) «диалектілік» негіз + әдеби қосымша 


жүктеу/скачать 2.57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: