Магас 2011 шу б бк к84. 09(=Инг)6-44

ЛОАМАРА ТАЬЗЕТ

Шоашта ма хеззинге; хьабаьхка, Iохайша багIаш а, уралатташ а; дукха нах бар таьзете. Жабал венналга хайначул тIехьагIа, даьча отара кIал дилладар из. Отар шинна оагIорахьа бIоагIий дагIаш, бIоагIаш тIа гIойлен оарцаш ухкаш дар, нийлхха IотIатайса гIайбилгаш а дадаш. КIал багIача нахá Iи дергдолаш, эзза гIайбилгашта IотIадийхка гамажа а доахана а нахьараш дар.

Салам денна, дуIа даь, кодам бир хьаьшаша. КIал багIараша, шеввар хьалгIетта, хьаьший Iоховшийтар. Тоасои ши воккха саги магIахьа волаш, тIаккха – дийша нах а, Iоховша болабелар хьаьший. Iохьежа, эгIа багIа шоай боккхагIий ханнара нах бIаргабайча, хьалгIейтта, Iанне а ца Iеш, уж магIабаьхар дийшача нáха:

– Шо доккхагIа да, шоана дукха дайнад, шун сий де деза, – аьнна. – «КIайвеннача сага юхьа, дийнахьа цкъа Даьла бIарахьож», аьнна да жайнашкахьа.

Йист ца хулаш, ха яьккхар багIачáр. ТIаккха, цу цIен волга ховргдолаш, кодам дIаийбеш, юстаро вагIача воккхача сага, хьал а гIетта, ший бера Iаса шортта Iотехар. Из, Жабала саг йоагIача дийнахьа, цу коа воккхагIал леладаь, Ковнаркъ яха воккха саг вар.

Шеввар цхьатарра цунгахьа дIавийрзар. Цкъарчоа сатем эттар. Гуш дар фусам-да лерхIаме волга. Хьаьшашка хаттар даь цо аьлар:

– Оаш хьалбахкийтача нáха хьадийца, шоана ховр тхона а ховш да, кхы цул тIехьагIа хувцаденна хIама деце. ХIанз ма хулла сихагIа саг дIаволларгва вай.

– ТIатоха хIама дац, – аьнна, магIара Iойистхинна, жоп делар саг вахьаш баьхкача наьха воккхагIас.

Кхы йист ца хулаш, Ковнаркъ Iохайра.

Гуш дар, муш – бIаьха, дош – лоаца, яха кица из дика лорадеш волга.

Хез-хезар воагIаш, доккха хилар таьзет. Юстарча цIагIара араваьнна, нах багIача хийцца тIавера цхьа саг. Ковнаркъа лерге а ваха, йистхилар из, вокхо корта лостабир, дика да, яхача хьисапе. Юхаволавенна, шин-кхаь сагага йистхинна, нах чуIеча цIеношка чувахар. Ца говш, кIеззига кхалнах тIехьа болаш, араваьлар. Массе хIамах сакхувш вагIача Тоасос аьлар:

– Даьллахь, селлара доккхача таьзете йоагIаш-йодаш цхьаккха кхалсаг гац сона, дика вIаштIехьадоал хьа ер гIулакх шиш болаш дIадахьа. Уж тIеххьара бIаргтоха болха кхоаччара нах хургба-кх!?

ТIаккха Ковнаркъа аьлар:

– Мегаргболча наьха хиннадац хьаькъал дIа ца кхоачача нахага дика-во дохадайташ, е гIулакх доаца кхалнах кодаме ухаш а хиннабац, цхьа кхоаччарбараш дIабаьлча. Тхьовра вай има диллале а; хиннад из иштта; хIанз, ислам тIаийцача денз, геттара чIоагI а даьд. Уж дIáбол-хараш, Iа ма аллара, укх венначун нанеи, йижарийи, нускали, кхоаччара кхалнахи ба, бIаргтоха болхаш. ХIанз хьатIавеначо аьннадар сога; дакъан кхоачо яьннай, аьнна. Аз безам болчунга бIаргтохийта аьннад…

Чакх ца воалалуш, догьийша сецар из, хийцца бIаргех хий Iо а долалуш. Чилла мо йола модж йоша а ца еш, тIагIолла Iо а удаш, шин кога юккъе легар тIадамаш.

Нáхá а хилар бохам. Из да а дар моллагIчоа, дог чIоагIа хиларах, вас хургйолаш. Ераш-м, халонаш а яйна, цатоамаш а тIаийтта, дуккха лайна нах ма барий. Хала дар таьзете багIачарна венна цаI мара воаца воI, воша, мар, кхоаччара гаргара саг тIеххьарча новкъа ваккха, къонахий мо, «чIикъ» ца доаккхаш, цох бIаргтоха болха кхалнах бIаргагуш сатоха.

Шоаех кIезига маIа нах дIа а кхийтта, чубахар уж дакъа уллача цIагIа. Дукха ца говш ара а баьлар, юхьмараж тIа теIадеш кулгаш а долаш, шоай белхар нахá ца хазийта. Уж белхаш хаза а хазацар. Селлара сатеха, эздий арабаьнна, гаьна ца бовлаш, сайцар уж. Кхы сага царга хIама аланзар, ховра уж, во Iимадаш еш, белхаргбоацалга.

Таьзете бáгIача нáха Ковнаркъага аьлар:

– ГIо, волле, бIаргтоха ялсмала водача сагах!

Воккхача сага, йист а ца хулаш, корта лостабир, водац яхача хьисапе. Цунна хала дар из, сатохалургдацар.

Цигга хьал а гIетта аьлар Тоасос:

– Хов тхона, ер ла хала долга. ХIамма кIезигагΙа новкъа ер мел хазачоа а дац. Укх дезткъа шера таханалца довна лаьрхIа шалтага кхайдавац со, амма, цу бIехача хIаманна се тIакхоачаре, кагийчарга ца кхоачийташ, сай юкъах улла шалта цецйоаккхаш, корта боаккхаргбар аз цу бIехала.

Ковнаркъа, хьалгIетта, Iаса, дIа а хьекха, хьалостайир. Дакъа араийцар, цхьатарра нах хьалгIейттар. Чехка дакъа ламаз а даь, саг дIаволла бахар нах.

Кашамаш гаьна дацар. Бусалба хинначул тIехьагIа; доладаьдар, каш а доаккхаш, нах дΙабехкалга. КIезига дар кашамашка боарзаш. Цох ховра гIалгIай бусалба хинна дукха ха цахилар. Хьалха байнараш малхара каша Iобийхкаб. Бáха гIалаш мо, лерхIаме хиннад цар малхара кашамаш.

Бусалба дин бокъонах саг дIа а велла; нах цIенгахьа бийрзача; малх чубизá, баьдлуш латтар.

– Нах сиха сагIах кхетийта, салоIийтаргда вай хьаьшашка. ЧIоагIа къа ма дий тахан сецца денз акхар хьийгар. Вужар укх юрта вужаргва; моттиг йоацачоа, гонахьа ядача юрташка тхьовре кийчо яьй. ХIара чуболхачарца, цар хьавола аьннар дIагIоргва. Тховсара саг цIаваха йиш яц, мел сагота вале а. Бахьа безар хала никъ ба; бийсанна геттара кхераме а я; ала ца дезаш, хьалдоагIаш, шоашта ма яйнайий шоана из моттиг. ЛоархIаме цхьаькха а да: кхоана шуга де къамаьл да тха, укх гIулакха оаха дегабуам бечарга а мехкага а оаш дIаде дезаш. ХIанз салоIаргда вай. Даьла раьза хилва шоана, бийса даькъала хийла, - аьнна, къамаьл чакхдаьккхар Ковнаркъа.

Дош тIатоха ца дезаш, хоаддаме дар къоаночун къамаьл. Чуболхачáр, соцеи соцеи яхаш, дIакхувлар хьаьший. ДIай-хьай къаьстар таьзете хиннараш. Наьха нах дIа а къаьста, шоаш бисар коарабараш. ТIаккха аьлар Ковнаркъа:

– Бе безача лостам а бийя, салаIа. Кхоана, саи боади къасталехь; укхаза вIашагIкхета деза вай; хьаьший, гIейтта, хьабахкале; воаш царга дергдолча къамаьла хоадам бе. Се дIатхьовссалца, аз а дича бакъахьа долчун уйла ергья, оаш а дергда-кх Дала шоашка дайтáр. Диканца гулда вай, со салаIа вода.

ЦIаьхха юхасеца; цхьамарка вицлора со, аьнна; кхалнах болча дIанаIаргавахá; уж хьаарабаьха; венначун наьнага ГIайгIатага а кхычарга а хьехаме, уж тебеш къамаьл а даь; юххера а водаш, аьлар цо:

– Хьаькъале хила деза шо, къаьстта доккхагIа дола кхалнах. Вай нус лорае еза оаш; кастта, Даьла къахетамца, нана хила езаш а ма йий из!

Яьш кхийхка моттиг цхьалхаяьккхачахьа, лостам баь баьннабар зIамагIа бола кагий нáх.

– Диканд! Шоаш даьлча, салоIаргда оаш, – аьнна, боккхагIбола кагий нах а салаIа бахар.

Кхоана де дезар дилла мо цхьан кога тIа а даьккха, кхы дукха уйлаш ца еш, уллаш набаро дIаозавир Ковнаркъ.

Вижа алла сатем боацаш, кIалтIавувлаш; хьа а гIетте, цIен юкъегIолла дIай-хьай ухаш; цIагIара аравувлаш; корта лаьце, коа уллача кхера тIа хувшаш; сабIарзденна хьувзар, Жабал вахалехь, цунга; дахье Iа дахьаргда декхар, Ιа ца дахье аз дахьаргда из, яьха; цун даь-веший воI Сихавар. Цунна хетар Жабал валарá бехке ше ва, тIаккха геттара а корзагIвоалар из. Хеталора, герз хьаийца Iо а вахá, Наьсар вийча бакъахьа ва-кх аз. Из уйла хувцар; бехке ца хуле, юхь – Iаьржлу-кх, яхача уйлано. ТIаккха дагадохар таьзете даь къамаьл: «Даьла кхел йоацаш, цхьаккха хIаман садаргдац, сатоха деза оаш». Юха, «сабар» аьле, дагахьа тувра; кIеззига паргIата воалар. Иштта сахьувзаш илла, сахуллаш, тар кхийтар. Ер хьасомаваьлча, анаюхе сийрдаяьннаяр. Сиха кийч а венна, таьзет долча Ιокоавахар из.