Манас биринчи бөлүк
КАНЫКЕЙДИН МАНАСТЫ ӨЛҮМДӨН КУТКАРЫШЫ
жүктеу/скачать 3.01 Mb.
|
КАНЫКЕЙДИН МАНАСТЫ ӨЛҮМДӨН КУТКАРЫШЫ Ошол кезде Каныкей Көңүлү жаман бөлүнүп, Көзүнүн жашы төгүлүп, Көзү жанып, от болуп, Ичи өрттөнүп чок болуп, Токтой албай желигип, Жеңеңдин ичи өрттөнүп, ээлигип, Алкан мөңкүп, көз тартып, Азаптуу белги көрүптүр. Каңгайдан келген шумурай Кабыланыма бир азап Салатко деп жүрүптүр. Олоңдой болгон кайран чач Төбөгө кынап түйүптүр. Ок өтпөгөн бадана Төртөөнү каптап кийиптир. Алты ай минсе арыбас, Алыска, жуукка талыбас Эр Манастын Аккула, Байтал бээнин кулуну, Кара жылкы дулдулу, Күрүчтөн күрмөк жем берип, Күндө терин алчу экен, Арпадан аса жем берип, Айда терин алчу экен, Манасты соёр ошол түн Уйкудан чоочуп ойгонуп, Оң жагына толгонуп, Таң кашкайып сүргөндө, Жерге жарык тийгенде, Аккуланы токунуп, Ээрге ныктай олтуруп, Карагаттай көзүнөн Камчы бою жаш кетип, Бөдөнө сындуу көзүнөн, Бөлөк-бөлөк жаш кетип, Кабырга сөөгү сөгүлүп, Кабыланым кандай күндө — деп, Ойлосо, ою бөлүнүп, (Кайран жеңең Каныштын Кайратын аз деп болжобо) Кирип келди сабаалап Көзкамандын ордого.
Жеңекең байкап көргөндө, Көзкамандын Кээ балбан Катынын кара баскансып, Куугуну жакын качкансып, Кээ балбанын караса, Куугунун азыр куугансып, Катыны эркек туугансып, Он башчысы ороктоп, Көкчөкөздүн ордодон Найза, кылыч короктоп, Абайлап карап олтурса, Азыраак чыгат бакырык. Айбалта доошу дүпүлдөп, Анда-мында үн чыгат; Манастап ураан чакырып, Урчу кудай ошондо Уруп салган кези эле. Кабылан Манас сумсайып, Кыл муруту шыйпайып, Куруп калган кез эле.
Камдык ойлоп кенебей, (Эрдик-шердик бул эрге Бүткөн экен ченебей) Кайрат жайнап күчөнүп, Ала тоодой Манасты Артык балбан Акаяр Жаш баладай көтөрүп, Коргошундай айкөлдү Койбой чуркап көтөрүп, Көзүнө илбей каманды, Эр экени билинип, Баатыр Манас даңкайып, Көзкамандын эшикке Туурасынан илинип, Теңиз Манас Акаярдын жонунда Тебетейдей дыркырап, Көзкамандын ордосу Керегеси быркырап, Баатыр Манас көөдөнү Акаярдын колунда Өлгөн жандай көрүнөт. Аны көрүп, Каныштын Көзүнүн жашы төгүлүп, Аккула санга бир салып, Алдыңкы топ калмакка Аралап кирип, кол салып, Маңдайлаша келгенди Балта менен сойлотуп, Кыр жагынан келгенди Кылыч менен ойнотуп, Алек болуп салышып, Калайман түшүп калышып, Кагыш кылып турганда, Ажыбай, Бакай каны жок, Кырк чоронун баары жок, Алмамбет, Чубак теңиз жок, Серек, Сыргак эгиз жок. Көзкаман менен Көкчөкөз Катарлап атат калың ок! Бул Каныкей бейбакка Ок зардеби көп тийип, Башы челек кан болуп, Эрбеңдеген эки кол Өөдө болбой шал болуп, Бүткөн бойдун баарысы Кадимкидей нан болуп, Чымындай куу жан чыркырап, Жоо-жарактын баарысы Айбалта тийип быркырап, Кабылан Манас айынан Катын башы кагышып, Курган жеңен Каныкей Калмактар менен салышып, Карарып күйүп, ок жайнап, Караан таппай, шор кайнап, Казылуу чуңкур, ор болуп, Кайнаткан мынча шор болуп, Камандар камап турганда, Тоо көтөргөн Акаяр Жебеден мурун жеткени, Айкөл Манас баатырды Өңөртө салып өткөнү.
Аңгеме айтат, кулак сал: "Оолжуган төрөнү Оодарып ийсең, жаман ат, Айла тапкыч артыгым, Айкөлүм сага аманат. Бейпилсиз* итке кор кылбай, Белинен кармап бүктөп кет, Берен жеңем, Каныкей, Береки курган Манасты Бек жерге сөөгүн жүктөп кет! Асыл жеңем, Каныкей, Аккула атап союп кет! Айкөлдүн көзүн көргөзбөй, Бир арбактуу жерге коюп кет. Аркар атсаң, жеп кеткин, Атышта жалгыз, жолдош жок, Акаяр өлдү деп кеткин. Берен жеңем, эсен бол, Берекелүү күбүңө* Тууганың менмин деп жүрүп, Сенин беш калмак жетти түбүңө! Араң жан кылды абамды, Аман бол, жеңе, байкасаң, Сенин Көзкаман бышты сабаңды! Жат кылды жомок ырыңды, Бээжинден келген калмагың Байкап билди сырыңды. Аракка тоюп, ээлигип, Айлыңды бузуп, жээлигип, Тууганын болуп душманың, Туура бир жеңе, Каныкей, Сенин ичиңде калды бушманың. Бастырганың кара кыя, кезең жол, Кабыланың бердим аманат, Кадыркеч жеңе, эсен бол! Көп сөз айтып Акаяр, Көк жалды Каныкейге берген жер. Кыл муруту шыйпайып, Кыйналып төрөң турган жер. Караса, көзү көрө албай, Кээде тилге келе алса, Баатырың, кээде тилге келе албай,
Ашып-шашып Каныкей Айкөлдүкармап, кабыштап, Алганда туура өңөрүп, Аккаңкыга табыштап, Астында тулпар Аккула — Этине келген бууданды Олбуй-солбуй камчы уруп, Он-тетири теминип, Акылдан артык шашты эми, Алапайын табалбай, Беш-Таштын башы Бек-Жайлоо, Бек-Жайлоо көздөй качты эми. Качып чыга бериште Көкчөкөз менен Көзкаман Жамгыр кылып жаа тартып, Мөндүр кылып ок атты, Он эки дүрмөт очогор Ойрон жеңең Канышты Он эки катар дагы атты. Ок келгенде шор катып, Эмчегин жара бир атып, Зыркырап, какшап турган кез, Жеңеңдин жүрөгүнүн толтосу, Кабыландын түрүн карасаң, Өлүк-тирик ортосу. Кетип барат Каныкей, Булчуңун окко булдуруп, Арыстанды алып качкаңда Көзкамандын огуна Эмчек этин жулдуруп, Боз алалуу туу болуп, Бой-башынын баарысы Бучкактан аккан суу болуп, Жер бөлүнүп, чаң болуп, Кайран жеңең Каныкей Чаначтай кызыл кан болуп, Өлбөгөн жерде калышып, Калмактан келген каракчы - Көркоолор менен салышып, Алкымга каптап чаң жетип, Арыстанын туура өңөрүп, Кан түгөнүп, ал кетип, Кең дүйнө жанга ,тар болуп, Шекерден таттуу шилекей Бир жутууга зар болуп, Ак кардуу тоого качканда, Жети күн тоону аралап, Жеткилең болду жарадар; Тогуз күн майдан аралап, Толтура болду жарадар. "Манасты таштап жиберсем, Түбүмө чогуу жетет,-деп, Башын кесип байланып, Какандын Эсен канына Белек кылып кетет" — деп, Намысы кайнап тырышты; Акаяр экөө биригип, Ууланып төрө турганда, Аянбай күн-түн урушту Ак жоолук башын туу кылды, Аял башын эр кылды, Арыстанды алды куткарып, Мындай эрдик ким кылды!!!
Кайыпчынын тоосун көздөй качыптыр. Как үңкүрдүн тумшукта, Кузгун жетпес борчукта Баатырды багып жатыптыр. Манаска берген ошол уу Кырк жыл койгон ачытып, Тийсе, болот жабылат, Ичмек тургай адамдын Сырт жагынан даарыса, Ичинде өтү жарылат. Кабылан көк жал Манастын Аңкоолугун байкаган, Тынбай тартып ийсин — деп, Амалга тууган ал калмак Аракка кошуп чайкаган.
Жерден себеп издеди. Оролмо тоону чалдырып, Элден себеп издеди. Себеп болчу дарыдан Миң түрдүүсүн алдырып. Уйпачы ууну жандырып, Ооруган жери басылат, Умачтай көзү ачылат. Күчтүүлүгүн көргөнү, Кашыкка өлчөп бергени. "Өө" деп Манас окшуса, Өжөк-өжөк* заар кетип, Жеңекеңден ал кетип, Дарынын уусу басылып, Арыстан Манас баатырдын Умачтай көзү ачылып, Илдет уу жаман кезигип, Айкөл шериң ошондо Өлгөндө араң мал болду Кырк жеринен тешилип. Тешикке себеп болот — деп, Ичтеги заардың баарысын Тышын көздөй сорот — деп, Кысырактын кырк байтал Күнүн баарын сойдурду, Казысын бузуп, ойдурду. Жеңекең минтип жөлөгөн Арыстаныңын денесин Алтымыш күнү болгуча Казыга күн-түн бөлөгөн; Эптүүлүктү билгизген, Кыйналып кырк бир күн багып, Айкөлдү атка мингизген.
Азап салган Көкчөкөз, Арамдан кабар баштайлы. "Берен Манас өлдү, — деп, — А дүйнө жүзүн көрдү" — деп, Ойлонуп ойго алыптыр, Казына чачып мүлк алып, Бузукту мыктап салыптыр. Кез келгенди бүктөптүр, Кең казына, сары алтын Качырына жүктөптүр; Салышып жүргөн Акаяр Кыргызга тилчи болот деп, Өлтүрбөй байлап алыптыр, Кырк аркан бою зынданга Тирүүлөй аны салыптыр. Көтөрмөнү ашыптыр, Суусамыр бойлоп басыптыр, Кароолун мыктап каратып, Уктаганын сабатып, Ашып, шашып, жол тартып, "Айкөлдү союп койдук" — деп, Күндүз жүрбөй, түн катып, Капсалаңды жакалап, Кара кырлап, бакалап, Эчки-Өлбөстү эңкейип, Эки чат конмок болуптур. Имерилип туруптур, Ошол күнү Көзкаман Коңгулбоз атын жайдактап, Алтын бурма чидерди Алып келип баймактап, Калмак ээрди жазданып, Күн чыгышты баштанып, Алп уйкуну салыптыр. Күнү-түнү дебестен Көшүлүп уктап калыптыр.
Эр Манастын кырк чоро Кылымдан ашкан кырк жоро Андан кабар баштайлы. Жылкыда тулпар алабаш, Мөрөй тийип, ордо атып, Жыргалдуу оюн ичинде Алмамбет, Чубак аралаш. Ушак шыбыр кеп угуп, Калмактар алдап уу берип, Эр Манас өлдү деп угуп, Кырктын башы Кыргылчал, Бузук сөздү ойлогон, Миңдей бузуп ийсе да, Кабылан Манас шериңиз Муну бузду экен деп койбогон. Карткүрөң ат канаты, Кырк чоронун ар бири Кезектешип кароолго Чыга бермей адаты. Кең Таластын боюна, Жылгындуунун оюна, Кайнардын кара көзүнө, Как чынардын өзүнө, Салып келип Кыргылчал Көргөнүнө болду дал. Мында какылдаган карга жок, Куркулдап учкан кузгун жок, Каныкейдин Аксарай, (Анын каалгасы сом калай, Сөлөкөтү, сөөлөтү Келишимдүү бирдалай) Каныкейдин сарайдын Камандар түркүгүн сууруп алыптыр; Кароолчудан алтымыш Курмандыкка чалыптыр. Там кайтарган кароолун Такыр кырып салыптыр. Уруучу кудай уруптур, Өрт өчкөндөй кылыптыр. Чынарын кыйып сулатып, Түркүктү сууруп, кулатып, Такыр чаап кетиптир; Жөн эле дүмүрүн казып өтүптүр. Муну көрүп Кыргылчал Өкүрүгү баш жарып, Кыйкырыгы таш жарып, Мурутту булкуп ыргытып, Сакалды жулкуп ыргытып: "Уруучу кудай урганбы? Же төбөсүнөн басканбы, Уктап жаткан кезинде Төрт түлүгүн чачканбы? Айкөлүмдөн ажырап, Мени аныктап кудай урганбы? Кыйрынан тийген эмедей, Кырк чоро каран калганбы? Долоно саптуу айбалта, Толгонтпой аны ким аштайт, Тоо-тоодо жаткан кыргызды Тоздуруп ийбей ким баштайт?!"
Каныкей таппай чакырып, Капа болуп кайгырып, Кабыланынан айрылып, Өкүрүгү токтобой, Орду-ордуна келди эле, Ордун байкап көрдү эле, Ордодо жаңы топурак, Жалгыз аттын жолу бар, Акаярды камаган Беш балбандын ору бар. Ор кашында бакырып, Үстүнөн чыкты Кыргылчал Акаярдап чакырып. Өлөр-өлбөс жан менен, Өлүп кетер ал менен, Жаткан экен Акаяр, Отуз жерден жара жеп, Опсолоң жаман болуптур. Бүткөн бою солуптур Карасаң канга бөлөнүп, Өлүп кетчү немедей, Ор түбүнө сүйөнүп.
Азоого чалма салуучу, Жылкы кармап алуучу, Сексен кулач кыл аркан Жандан чечип алды эми, Ыргытып орго салды эми. Ор түбүндө Акаяр, Камбыл тууган Кыргылчал Тартып, сууруп алды эми. Ырпы кетип калганын, Кыргыл байкап көрдү эми. Кызыл арак, ширий аш Кыңкайта куюп Кыргылың Акаярга берди эми. Өчкөн отун тамызып, Ордо жаткан Аярдын Өлүүчү жанын тиргизип, Кыргылчал карап турганда, Билген менен туйгаңын, Уккан менен көргөнүн, Салым кылып, ал жетпей, Азапты чогуу тарканын, Каныкей жеңең эмчегин Көзкаман жара атканын, Айласы кетип шашканын, Аккулага камчы уруп, Кайран жеңең Каныкей Манасты ала качканын, Билгенин айтат Акаяр, Көз жумулуп солдоюп, Колтугу кагып араң жан, Кокустан чыгып зындандан, Өлүү-тирүү ортосу Калганын айтат Акаяр. Угуп алып Кыргылчал, Жаны калбай демигип, Кырк чоронун үстүнө Жете келди теминип, Таң-тамаша оюнга Кырк чоро батып жаткан кези экен, Кырк таман чийип ордону Атып жаткан кези экен. Кыйкырык салып Кыргылчал, Кырк чорону шаштырып, Так ортосун ордонун Тебелете бастырып: "Атаңдын көрү, кырк чоро, Мен көргөндү көрдүңбү? Мен билгенди билдиңби? Мен туйганды туйдуңбу? Кабыландан кабар уктуңбу? Атаңдын көрү, кырк кыраан, Касташканың өлтүрүп, Дарт кумардан чыктыңбы? Атаңдын көрү, кырк чоро, Ат семирип ык болдуң, Келип кондуң Таласка, Чоро болдуң Жакыптын Жалгыз уулу Манаска. Кыжылдаган кырк акмак, Арак ичпей таш ичкин! Аздык кылып баратса, Атаңдын канын кошо ичкин! Атаңдын көрү, кырк кыраан, Алактап ордо атасың, Айкөл Манас баатырдын Бүгүн балакетин тартасын! Кыйгачтаган арамдар, Манасың кайда көрдүңбү? Сенин Манасың кайда билдиңби? Кырк чоро, Кең-Колго сайган багың жок,
Сенин керилип жатар чагың жок, Сенин Таласка сайган талың жок, Сенин талтайып жатар чагың жок! Кашайып калдың, кырк акмак, Кара күн, Манас каның жок!
Берен Манас көк жалга Тууган болом дегендер Кылгылыкты кылыптыр, Тамырын такай кыйыптыр. Туура Манас көк жалдын Кудай билет өлөрүн, Же айыктырып Каныкей Аман алып келерин! Качкынды тууган — деп жүрүп, Көрдүк го бул калмактын "пайдасын?!" Капилетте сөз тапкан, Караңгыда көз тапкан, Ойронуң Бакай кайдасың? Акбалта уулу Чубагым, Кең көкүрөк чунагым, Кесепет Көкчөкөздөргө Сенин керилип тиер убагың Сарала сындуу ат минген, Сары жаргак шым кийген, Түпөгү жок найза алган, Жанына жалаң кылыч байланган, Жортуул жүрсө кылчайбас, Сен жобобогон* шер элең, Жолу алыс кара калмактын Сен жолун билчүү эр элең Кыраан Алмам, көк жалым, Кысталаң башка түн түштү, Кызыр чалган Манаска Кылчайбай тозок күн түштү. Кайгуулду чалбай кайгырдык, Кабыландан айрылдык!! Кыраанымдын пайдасын, Качан көрөм кабылан Алакемдин айласын! Кыркышып кетер чак келди. Кызырлуу, Алмам, кулак сал, Кырылышаар тап келди!
Сумсайган жоодон качпаган, Кара болот кыргагым, Кабыланга уялаш Кайраты артык, Сыргагым, Кебелбеген шер элең, Кайрандын көзү жумулса, Ордуна калар сен элең. Бээжинге качты, көч алчы, Белсенип чыгып сайышып, Тетиги беш камандан өч алчы!",
Ойнотуп турду Кыргылчал Кырк чорону жемелеп. Кыргылчалдан кеп угуп, Көкчөкөз жетип түбүнө, Каканга качты — деп угуп, Ашып-шашып жүгүрүп, Жоожарагын шайланып, Найза, мылтык, кылычын Шапа-шупа камданып, Асаба колдо калкылдап, Өткүр болот Зулпукор Чоролордо жаркылдап, Азаматтын баарысы Талас өрдөп жол жүрүп, Ат аябай мол жүрүп, Аты-тонун аябай, Үзөнгү кагып жарышып, Кээ бир жерде кырк чоро Тегиз тулпар кей кашка Оозу менен алышып, Улуу-Тоолоп жол жүрүп, Камбыл Бакай абаңыз Өзү баштап мол жүрүп, Эчки-Өлбөстүн Эки-Чат, Ошого ашып кирип жатты эми; Кырк чорого эр Бакай Эми кымбаттуу сөзүн айтты эми:
Атаңдын көрү, кырк баатыр, Сенин керектүү маалың болгонбу? Бул жерге жоголгон качкын конгонбу? Кырк чоро, жорткондо жолуң болгонбу? Басканда багың ачылып, Сенин бар күйүтүң чачылып, Кара болот ок өтпөс, Кырк кыраан, кие турган кез келди, Качкындарды таандай, Чоролор, тие турган кез келди. Эс оодара токмоктоп Эсен кандын алдына, Баатырлар, кире турган кез келди! Жүгөн катпай жайдактап, Качкынды мине турган кез келди". Бакайдын сөзү сөз болуп, Баатырлар эми топтолуп, Ырамандын Ырчуулу Ырдап кепти салганы, Төлгөчү кара Төлөгү, Төлгөсүн тарта калганы: "Кеткен качкын конуптур, Келишкен жолуң болуптур". Төлгө тартып, төп айтып, "Төмөнкү качкын кутулбайт, Туйгунуң Манасың келет" — деп айтып,
Оозун жыйып алгыча, Арт жагынан бакырып, Акаяр менен Каныкей Алыстан келе жатышат. Айгай салып чакырып, Ойрон жеңең Каныкей Олоңдой болгон кайран чач Төбөгө орой түйүптүр, Кабыланыңдын эски бөрк Башына баса кийиптир. Кара жаак айбалта Билекке кызай чалыптыр, Кара болот нар кескен Кынынан сууруп калыптыр. Карагашка аргымак Чап олоңун бек тартып, Куюшканын узартып, Оң-тетири камчы уруп, Олбуй-солбуй теминип, Качкындардын артынан Сары изине чөп салып, Саргара кууп алылтыр, Куу изинен адашпай, Кубара кууп алыптыр. Аккулага мингизип, Аколпок тонду кийгизип, Ойноп атса, очогор, Чындаганда чорт келте, Байкаганда кой чагыр, Артык курчтан алмабаш, Алтымыш күнгө бузулбас, Ыраакы, жуугун ылгабас, Жандуу мылтык Аккелте Баатыр Манас мойнунда, Зулпукор кылыч байланып, Айкөлүн келе жатат ойдуңда. Айбалта белде жаркылдап, Бөлөкбай кылган сыр найза Такымында балкылдап, Баатыр касаба тоодой көрүнүп;. Алмамбет, Чубак, Бакайдын Көргөндө көөнү бөлүнүп, Көрүшө албай калчуудай, Эрлердин көзүнүн жашы төгүлүп, Атасын көргөн балдардай, Кырк чоросу чуркурап, Өлбөй тирүү көргөнгө Баарысы ыйлап буркурап, Алмамбет, Бакай арыстандар Баабедин -деп бат айтып, Айтуяктан ат айтып. Көк жал төрөм келди – деп, Тилекти кудай берди – деп, Эми үзүлгөн болот уланып, Кабыланды көргөндө, Манас кандын кырк баатыр Тегиз баары кубанып, Ободон жылдыз жошулуп, Көк жал шерге кырк чоро Аман-эсен кошулуп, Кайран Бакай из кууп, Жээк менен сыдырып, Жерге талаа кыдырып, Мойнокчону ашты эле, Үч-Аралды басты эле, Өгүз-Ашуу, Тай-Ашуу, Экөөнөн катар өттү эле, Күнөс, Жылдыз, Кош-Талаа, Андан да ары кетти эле, Көзкаман көчү чубалып, Амбал тоону этектеп, Кутулдук — деп кубанып, Каңгайга кабар салууга, Каканчынын канына Эсен кандын алдына Сүйүнчүлөп барууга Жаткан экен камынып, Амбалдын тоосун жамынып. Ошол кезде Каныкей Көңүлү жаман бөлүнүп, Көзүнүн жашы төгүлүп, Көзү жанып, от болуп, Ичи өрттөнүп чок болуп, Токтой албай желигип, Жеңеңдин ичи өрттөнүп, ээлигип, Алкан мөңкүп, көз тартып, Азаптуу белги көрүптүр. Каңгайдан келген шумурай Кабыланыма бир азап Салатко деп жүрүптүр. Олоңдой болгон кайран чач Төбөгө кынап түйүптүр. Ок өтпөгөн бадана Төртөөнү каптап кийиптир. Алты ай минсе арыбас, Алыска, жуукка талыбас Эр Манастын Аккула, Байтал бээнин кулуну, Кара жылкы дулдулу, Күрүчтөн күрмөк жем берип, Күндө терин алчу экен, Арпадан аса жем берип, Айда терин алчу экен, Манасты соёр ошол түн Уйкудан чоочуп ойгонуп, Оң жагына толгонуп, Таң кашкайып сүргөндө, Жерге жарык тийгенде, Аккуланы токунуп, Ээрге ныктай олтуруп, Карагаттай көзүнөн Камчы бою жаш кетип, Бөдөнө сындуу көзүнөн, Бөлөк-бөлөк жаш кетип, Кабырга сөөгү сөгүлүп, Кабыланым кандай күндө — деп, Ойлосо, ою бөлүнүп, (Кайран жеңең Каныштын Кайратын аз деп болжобо) Кирип келди сабаалап Көзкамандын ордого.
Жеңекең байкап көргөндө, Көзкамандын Кээ балбан Катынын кара баскансып, Куугуну жакын качкансып, Кээ балбанын караса, Куугунун азыр куугансып, Катыны эркек туугансып, Он башчысы ороктоп, Көкчөкөздүн ордодон Найза, кылыч короктоп, Абайлап карап олтурса, Азыраак чыгат бакырык. Айбалта доошу дүпүлдөп, Анда-мында үн чыгат; Манастап ураан чакырып, Урчу кудай ошондо Уруп салган кези эле. Кабылан Манас сумсайып, Кыл муруту шыйпайып, Куруп калган кез эле.
Камдык ойлоп кенебей, (Эрдик-шердик бул эрге Бүткөн экен ченебей) Кайрат жайнап күчөнүп, Ала тоодой Манасты Артык балбан Акаяр Жаш баладай көтөрүп, Коргошундай айкөлдү Койбой чуркап көтөрүп, Көзүнө илбей каманды, Эр экени билинип, Баатыр Манас даңкайып, Көзкамандын эшикке Туурасынан илинип, Теңиз Манас Акаярдын жонунда Тебетейдей дыркырап, Көзкамандын ордосу Керегеси быркырап, Баатыр Манас көөдөнү Акаярдын колунда Өлгөн жандай көрүнөт. Аны көрүп, Каныштын Көзүнүн жашы төгүлүп, Аккула санга бир салып, Алдыңкы топ калмакка Аралап кирип, кол салып, Маңдайлаша келгенди Балта менен сойлотуп, Кыр жагынан келгенди Кылыч менен ойнотуп, Алек болуп салышып, Калайман түшүп калышып, Кагыш кылып турганда, Ажыбай, Бакай каны жок, Кырк чоронун баары жок, Алмамбет, Чубак теңиз жок, Серек, Сыргак эгиз жок. Көзкаман менен Көкчөкөз Катарлап атат калың ок! Бул Каныкей бейбакка Ок зардеби көп тийип, Башы челек кан болуп, Эрбеңдеген эки кол Өөдө болбой шал болуп, Бүткөн бойдун баарысы Кадимкидей нан болуп, Чымындай куу жан чыркырап, Жоо-жарактын баарысы Айбалта тийип быркырап, Кабылан Манас айынан Катын башы кагышып, Курган жеңен Каныкей Калмактар менен салышып, Карарып күйүп, ок жайнап, Караан таппай, шор кайнап, Казылуу чуңкур, ор болуп, Кайнаткан мынча шор болуп, Камандар камап турганда, Тоо көтөргөн Акаяр Жебеден мурун жеткени, Айкөл Манас баатырды Өңөртө салып өткөнү.
Аңгеме айтат, кулак сал: "Оолжуган төрөнү Оодарып ийсең, жаман ат, Айла тапкыч артыгым, Айкөлүм сага аманат. Бейпилсиз* итке кор кылбай, Белинен кармап бүктөп кет, Берен жеңем, Каныкей, Береки курган Манасты Бек жерге сөөгүн жүктөп кет! Асыл жеңем, Каныкей, Аккула атап союп кет! Айкөлдүн көзүн көргөзбөй, Бир арбактуу жерге коюп кет. Аркар атсаң, жеп кеткин, Атышта жалгыз, жолдош жок, Акаяр өлдү деп кеткин. Берен жеңем, эсен бол, Берекелүү күбүңө* Тууганың менмин деп жүрүп, Сенин беш калмак жетти түбүңө! Араң жан кылды абамды, Аман бол, жеңе, байкасаң, Сенин Көзкаман бышты сабаңды! Жат кылды жомок ырыңды, Бээжинден келген калмагың Байкап билди сырыңды. Аракка тоюп, ээлигип, Айлыңды бузуп, жээлигип, Тууганын болуп душманың, Туура бир жеңе, Каныкей, Сенин ичиңде калды бушманың. Бастырганың кара кыя, кезең жол, Кабыланың бердим аманат, Кадыркеч жеңе, эсен бол! Көп сөз айтып Акаяр, Көк жалды Каныкейге берген жер. Кыл муруту шыйпайып, Кыйналып төрөң турган жер. Караса, көзү көрө албай, Кээде тилге келе алса, Баатырың, кээде тилге келе албай,
Ашып-шашып Каныкей Айкөлдүкармап, кабыштап, Алганда туура өңөрүп, Аккаңкыга табыштап, Астында тулпар Аккула — Этине келген бууданды Олбуй-солбуй камчы уруп, Он-тетири теминип, Акылдан артык шашты эми, Алапайын табалбай, Беш-Таштын башы Бек-Жайлоо, Бек-Жайлоо көздөй качты эми. Качып чыга бериште Көкчөкөз менен Көзкаман Жамгыр кылып жаа тартып, Мөндүр кылып ок атты, Он эки дүрмөт очогор Ойрон жеңең Канышты Он эки катар дагы атты. Ок келгенде шор катып, Эмчегин жара бир атып, Зыркырап, какшап турган кез, Жеңеңдин жүрөгүнүн толтосу, Кабыландын түрүн карасаң, Өлүк-тирик ортосу. Кетип барат Каныкей, Булчуңун окко булдуруп, Арыстанды алып качкаңда Көзкамандын огуна Эмчек этин жулдуруп, Боз алалуу туу болуп, Бой-башынын баарысы Бучкактан аккан суу болуп, Жер бөлүнүп, чаң болуп, Кайран жеңең Каныкей Чаначтай кызыл кан болуп, Өлбөгөн жерде калышып, Калмактан келген каракчы - Көркоолор менен салышып, Алкымга каптап чаң жетип, Арыстанын туура өңөрүп, Кан түгөнүп, ал кетип, Кең дүйнө жанга ,тар болуп, Шекерден таттуу шилекей Бир жутууга зар болуп, Ак кардуу тоого качканда, Жети күн тоону аралап, Жеткилең болду жарадар; Тогуз күн майдан аралап, Толтура болду жарадар. "Манасты таштап жиберсем, Түбүмө чогуу жетет,-деп, Башын кесип байланып, Какандын Эсен канына Белек кылып кетет" — деп, Намысы кайнап тырышты; Акаяр экөө биригип, Ууланып төрө турганда, Аянбай күн-түн урушту Ак жоолук башын туу кылды, Аял башын эр кылды, Арыстанды алды куткарып, Мындай эрдик ким кылды!!!
Кайыпчынын тоосун көздөй качыптыр. Как үңкүрдүн тумшукта, Кузгун жетпес борчукта Баатырды багып жатыптыр. Манаска берген ошол уу Кырк жыл койгон ачытып, Тийсе, болот жабылат, Ичмек тургай адамдын Сырт жагынан даарыса, Ичинде өтү жарылат. Кабылан көк жал Манастын Аңкоолугун байкаган, Тынбай тартып ийсин — деп, Амалга тууган ал калмак Аракка кошуп чайкаган.
Жерден себеп издеди. Оролмо тоону чалдырып, Элден себеп издеди. Себеп болчу дарыдан Миң түрдүүсүн алдырып. Уйпачы ууну жандырып, Уу ичкен Манас аны ичсе, Ооруган жери басылат, Умачтай көзү ачылат. Күчтүүлүгүн көргөнү, Кашыкка өлчөп бергени. "Өө" деп Манас окшуса, Өжөк-өжөк* заар кетип, Жеңекеңден ал кетип, Дарынын уусу басылып, Арыстан Манас баатырдын Умачтай көзү ачылып, Илдет уу жаман кезигип, Айкөл шериң ошондо Өлгөндө араң мал болду Кырк жеринен тешилип. Тешикке себеп болот — деп, Ичтеги заардың баарысын Тышын көздөй сорот — деп, Кысырактын кырк байтал Күнүн баарын сойдурду, Казысын бузуп, ойдурду. Жеңекең минтип жөлөгөн Арыстаныңын денесин Алтымыш күнү болгуча Казыга күн-түн бөлөгөн; Эптүүлүктү билгизген, Кыйналып кырк бир күн багып, Айкөлдү атка мингизген.
Азап салган Көкчөкөз, Арамдан кабар баштайлы. "Берен Манас өлдү, — деп, — А дүйнө жүзүн көрдү" — деп, Ойлонуп ойго алыптыр, Казына чачып мүлк алып, Бузукту мыктап салыптыр. Кез келгенди бүктөптүр, Кең казына, сары алтын Качырына жүктөптүр; Салышып жүргөн Акаяр Кыргызга тилчи болот деп, Өлтүрбөй байлап алыптыр, Кырк аркан бою зынданга Тирүүлөй аны салыптыр. Көтөрмөнү ашыптыр, Суусамыр бойлоп басыптыр, Кароолун мыктап каратып, Уктаганын сабатып, Ашып, шашып, жол тартып, "Айкөлдү союп койдук" — деп, Күндүз жүрбөй, түн катып, Капсалаңды жакалап, Кара кырлап, бакалап, Эчки-Өлбөстү эңкейип, Эки чат конмок болуптур. Имерилип туруптур, Ошол күнү Көзкаман Коңгулбоз атын жайдактап, Алтын бурма чидерди Алып келип баймактап, Калмак ээрди жазданып, Күн чыгышты баштанып, Алп уйкуну салыптыр. Күнү-түнү дебестен Көшүлүп уктап калыптыр.
Эр Манастын кырк чоро Кылымдан ашкан кырк жоро Андан кабар баштайлы. Жылкыда тулпар алабаш, Мөрөй тийип, ордо атып, Жыргалдуу оюн ичинде Алмамбет, Чубак аралаш. Ушак шыбыр кеп угуп, Калмактар алдап уу берип, Эр Манас өлдү деп угуп, Кырктын башы Кыргылчал, Бузук сөздү ойлогон, Миңдей бузуп ийсе да, Кабылан Манас шериңиз Муну бузду экен деп койбогон. Карткүрөң ат канаты, Кырк чоронун ар бири Кезектешип кароолго Чыга бермей адаты. Кең Таластын боюна, Жылгындуунун оюна, Кайнардын кара көзүнө, Как чынардын өзүнө, Салып келип Кыргылчал Көргөнүнө болду дал. Мында какылдаган карга жок, Куркулдап учкан кузгун жок, Каныкейдин Аксарай, (Анын каалгасы сом калай, Сөлөкөтү, сөөлөтү Келишимдүү бирдалай) Каныкейдин сарайдын Камандар түркүгүн сууруп алыптыр; Кароолчудан алтымыш Курмандыкка чалыптыр. Там кайтарган кароолун Такыр кырып салыптыр. Уруучу кудай уруптур, Өрт өчкөндөй кылыптыр. Чынарын кыйып сулатып, Түркүктү сууруп, кулатып, Такыр чаап кетиптир; Жөн эле дүмүрүн казып өтүптүр. Муну көрүп Кыргылчал Өкүрүгү баш жарып, Кыйкырыгы таш жарып, Мурутту булкуп ыргытып, Сакалды жулкуп ыргытып: "Уруучу кудай урганбы? Же төбөсүнөн басканбы, Уктап жаткан кезинде Төрт түлүгүн чачканбы? Айкөлүмдөн ажырап, Мени аныктап кудай урганбы? Кыйрынан тийген эмедей, Кырк чоро каран калганбы? Долоно саптуу айбалта, Толгонтпой аны ким аштайт, Тоо-тоодо жаткан кыргызды Тоздуруп ийбей ким баштайт?!"
Каныкей таппай чакырып, Капа болуп кайгырып, Кабыланынан айрылып, Өкүрүгү токтобой, Орду-ордуна келди эле, Ордун байкап көрдү эле, Ордодо жаңы топурак, Жалгыз аттын жолу бар, Акаярды камаган Беш балбандын ору бар. Ор кашында бакырып, Үстүнөн чыкты Кыргылчал Акаярдап чакырып. Өлөр-өлбөс жан менен, Өлүп кетер ал менен, Жаткан экен Акаяр, Отуз жерден жара жеп, Опсолоң жаман болуптур. Бүткөн бою солуптур Карасаң канга бөлөнүп, Өлүп кетчү немедей, Ор түбүнө сүйөнүп.
Азоого чалма салуучу, Жылкы кармап алуучу, Сексен кулач кыл аркан Жандан чечип алды эми, Ыргытып орго салды эми. Ор түбүндө Акаяр, Камбыл тууган Кыргылчал Тартып, сууруп алды эми. Ырпы кетип калганын, Кыргыл байкап көрдү эми. Кызыл арак, ширий аш Кыңкайта куюп Кыргылың Акаярга берди эми. Өчкөн отун тамызып, Ордо жаткан Аярдын Өлүүчү жанын тиргизип, Кыргылчал карап турганда, Билген менен туйгаңын, Уккан менен көргөнүн, Салым кылып, ал жетпей, Азапты чогуу тарканын, Каныкей жеңең эмчегин Көзкаман жара атканын, Айласы кетип шашканын, Аккулага камчы уруп, Кайран жеңең Каныкей Манасты ала качканын, Билгенин айтат Акаяр, Көз жумулуп солдоюп, Колтугу кагып араң жан, Кокустан чыгып зындандан, Өлүү-тирүү ортосу Калганын айтат Акаяр. Угуп алып Кыргылчал, Жаны калбай демигип, Кырк чоронун үстүнө Жете келди теминип, Таң-тамаша оюнга Кырк чоро батып жаткан кези экен, Кырк таман чийип ордону Атып жаткан кези экен. Кыйкырык салып Кыргылчал, Кырк чорону шаштырып, Так ортосун ордонун Тебелете бастырып: "Атаңдын көрү, кырк чоро, Мен көргөндү көрдүңбү? Мен билгенди билдиңби? Мен туйганды туйдуңбу? Кабыландан кабар уктуңбу? Атаңдын көрү, кырк кыраан, Касташканың өлтүрүп, Дарт кумардан чыктыңбы? Атаңдын көрү, кырк чоро, Ат семирип ык болдуң, Келип кондуң Таласка, Чоро болдуң Жакыптын Жалгыз уулу Манаска. Кыжылдаган кырк акмак, Арак ичпей таш ичкин! Аздык кылып баратса, Атаңдын канын кошо ичкин! Атаңдын көрү, кырк кыраан, Алактап ордо атасың, Айкөл Манас баатырдын Бүгүн балакетин тартасын! Кыйгачтаган арамдар, Манасың кайда көрдүңбү? Сенин Манасың кайда билдиңби? Кырк чоро, Кең-Колго сайган багың жок,
Сенин керилип жатар чагың жок, Сенин Таласка сайган талың жок, Сенин талтайып жатар чагың жок! Кашайып калдың, кырк акмак, Кара күн, Манас каның жок!
Берен Манас көк жалга Тууган болом дегендер Кылгылыкты кылыптыр, Тамырын такай кыйыптыр. Туура Манас көк жалдын Кудай билет өлөрүн, Же айыктырып Каныкей Аман алып келерин! Качкынды тууган — деп жүрүп, Көрдүк го бул калмактын "пайдасын?!" Капилетте сөз тапкан, Караңгыда көз тапкан, Ойронуң Бакай кайдасың? Акбалта уулу Чубагым, Кең көкүрөк чунагым, Кесепет Көкчөкөздөргө Сенин керилип тиер убагың Сарала сындуу ат минген, Сары жаргак шым кийген, Түпөгү жок найза алган, Жанына жалаң кылыч байланган, Жортуул жүрсө кылчайбас, Сен жобобогон* шер элең, Жолу алыс кара калмактын Сен жолун билчүү эр элең Кыраан Алмам, көк жалым, Кысталаң башка түн түштү, Кызыр чалган Манаска Кылчайбай тозок күн түштү. Кайгуулду чалбай кайгырдык, Кабыландан айрылдык!! Кыраанымдын пайдасын, Качан көрөм кабылан Алакемдин айласын! Кыркышып кетер чак келди. Кызырлуу, Алмам, кулак сал, Кырылышаар тап келди!
Сумсайган жоодон качпаган, Кара болот кыргагым, Кабыланга уялаш Кайраты артык, Сыргагым, Кебелбеген шер элең, Кайрандын көзү жумулса, Ордуна калар сен элең. Бээжинге качты, көч алчы, Белсенип чыгып сайышып, Тетиги беш камандан өч алчы!",
Ойнотуп турду Кыргылчал Кырк чорону жемелеп. Кыргылчалдан кеп угуп, Көкчөкөз жетип түбүнө, Каканга качты — деп угуп, Ашып-шашып жүгүрүп, Жоожарагын шайланып, Найза, мылтык, кылычын Шапа-шупа камданып, Асаба колдо калкылдап, Өткүр болот Зулпукор Чоролордо жаркылдап, Азаматтын баарысы Талас өрдөп жол жүрүп, Ат аябай мол жүрүп, Аты-тонун аябай, Кээ бир жерде кырк чоро Үзөнгү кагып жарышып, Кээ бир жерде кырк чоро Тегиз тулпар кей кашка Оозу менен алышып, Улуу-Тоолоп жол жүрүп, Камбыл Бакай абаңыз Өзү баштап мол жүрүп, Эчки-Өлбөстүн Эки-Чат, Ошого ашып кирип жатты эми; Кырк чорого эр Бакай Эми кымбаттуу сөзүн айтты эми:
Атаңдын көрү, кырк баатыр, Сенин керектүү маалың болгонбу? Бул жерге жоголгон качкын конгонбу? Кырк чоро, жорткондо жолуң болгонбу? Басканда багың ачылып, Сенин бар күйүтүң чачылып, Кара болот ок өтпөс, Кырк кыраан, кие турган кез келди, Качкындарды таандай, Чоролор, тие турган кез келди. Эс оодара токмоктоп Эсен кандын алдына, Баатырлар, кире турган кез келди! Жүгөн катпай жайдактап, Качкынды мине турган кез келди". Бакайдын сөзү сөз болуп, Баатырлар эми топтолуп, Ырамандын Ырчуулу Ырдап кепти салганы, Төлгөчү кара Төлөгү, Төлгөсүн тарта калганы: "Кеткен качкын конуптур, Келишкен жолуң болуптур". Төлгө тартып, төп айтып, "Төмөнкү качкын кутулбайт, Туйгунуң Манасың келет" — деп айтып,
Оозун жыйып алгыча, Арт жагынан бакырып, Акаяр менен Каныкей Алыстан келе жатышат. Айгай салып чакырып, Ойрон жеңең Каныкей Олоңдой болгон кайран чач Төбөгө орой түйүптүр, Кабыланыңдын эски бөрк Башына баса кийиптир. Кара жаак айбалта Билекке кызай чалыптыр, Кара болот нар кескен Кынынан сууруп калыптыр. Карагашка аргымак Чап олоңун бек тартып, Куюшканын узартып, Оң-тетири камчы уруп, Олбуй-солбуй теминип, Качкындардын артынан Сары изине чөп салып, Саргара кууп алылтыр, Куу изинен адашпай, Кубара кууп алыптыр. Аккулага мингизип, Аколпок тонду кийгизип, Ойноп атса, очогор, Чындаганда чорт келте, Байкаганда кой чагыр, Артык курчтан алмабаш, Алтымыш күнгө бузулбас, Ыраакы, жуугун ылгабас, Жандуу мылтык Аккелте Баатыр Манас мойнунда, Зулпукор кылыч байланып, Айкөлүн келе жатат ойдуңда. Айбалта белде жаркылдап, Бөлөкбай кылган сыр найза Такымында балкылдап, Баатыр касаба тоодой көрүнүп;. Алмамбет, Чубак, Бакайдын Көргөндө көөнү бөлүнүп, Көрүшө албай калчуудай, Эрлердин көзүнүн жашы төгүлүп, Атасын көргөн балдардай, Кырк чоросу чуркурап, Өлбөй тирүү көргөнгө Баарысы ыйлап буркурап, Алмамбет, Бакай арыстандар Баабедин -деп бат айтып, Айтуяктан ат айтып. Көк жал төрөм келди – деп, Тилекти кудай берди – деп, Эми үзүлгөн болот уланып, Кабыланды көргөндө, Манас кандын кырк баатыр Тегиз баары кубанып, Ободон жылдыз жошулуп, Көк жал шерге кырк чоро Аман-эсен кошулуп, Кайран Бакай из кууп, Жээк менен сыдырып, Жерге талаа кыдырып, Мойнокчону ашты эле, Үч-Аралды басты эле, Өгүз-Ашуу, Тай-Ашуу, Экөөнөн катар өттү эле, Күнөс, Жылдыз, Кош-Талаа, Андан да ары кетти эле, Көзкаман көчү чубалып, Амбал тоону этектеп, Кутулдук — деп кубанып, Каңгайга кабар салууга, Каканчынын канына Эсен кандын алдына Сүйүнчүлөп барууга Жаткан экен камынып, Амбалдын тоосун жамынып. |