«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
жүктеу/скачать 2.89 Mb. Pdf көрінісі
|
| КҮЛТЕГІН ЕСКЕРТКІШІ
В.Томсен, В.В.Радлов Күлтегін, Білге қаған ұстынындағы байырғы түркі мəтін- дерін оқып, транскрипциясын жасаған кезде ұстынның беттерінің бағытын дəл анықтамаған. Олар 1894, 1896, 1897 жылдардағы жарияланымдарында Түркі қағанатының символы болған «серке» таңбасы қашалған беттен бастап оқып, мəтіннің транскрипциясын жасаған. Осы бетті В.Томсен «шығыс беті» деп атаған (249. 97). В.В.Радлов: «Қаған символы қашалған ұстынның беті шығысқа қараған», – дейді. Өйткені шығыс байырғы түркілер үшін қасиетті бағыт деп тұжырым жасайды. В.В.Радлов 1897 жылғы екінші жарияланымында: «Ұстынның бетінің бағытын анықтауға мүмкіншілік болмады», – дейді. А.О.Гейкель: «Оған мен келіспеймін, ескерткіш қытай жазуы бар шығыс бетімен құлап түскен» деген қорытынды жасаған. (112. 7–8). Біз бұл пікірлерге қосылмаймыз. Себебі: 1) Күүлі-Чор, Онгин ұстындарының таңба қашалған беті батысқа немесе барыққа (храм) қараған. Бірақ ішінде кешен иесі – аруақтың мүсіні бар. Ұстынның таңба қашалған бетін дəл осы аруақтың мүсініне тура бағыттап орнатқан. 2) Күлтегін киелі кешеніндегі бақатасты алғаш ұстын орнатқаннан соң 1958 жылға дейін немесе Моңғол – Чехословакияның біріккен экспедициясы келгенге дейін ешкім орнынан қозғамаған. Н.М.Ядринцев те, В.В.Радлов та, А.О.Гейкель де бақатасты аударып көрмеген. Оның дəлелі – бақатастың астындағы жазу туралы бір 446 447 сөз айтпаған, экстампаж алмаған. Л.Йисл, Н.Сэр-оджавтар кешенді бүкіл алаңымен тазалап қазып, кешен қорғанының шығыс жағында тұрып бақатасты фотоға түсірген. Фотода бақатастың басы Күлтегін барығына (храм), батысқа қараған (Күлтегін. №37 сурет). 3) Білге қаған кешеніндегі бақатастың басы да батысқа, барыққа (храм) қаратылып орналасқан. 4) Бақатастың басын ұстынның бірінші бетіне қаратып орналастыруы онсыз да түсінікті. Өйткені адам атқа мінгенде артына қарап емес, алдына қарап мінеді. Бұдан Орхон бойындағы байырғы түркі ұстындарының бірінші беті немесе таңба қашалған беті барыққа, батысқа қаратып орналастырылған деген қорытынды жасауға болады. жүктеу/скачать 2.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|