«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
жүктеу/скачать 2.89 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- “Чориға таққа отырып, Ябғұ атанды”.
- “Ышбара батысқа жорық жасап, Абаны күйрете жеңіп, оның өзін тұтқынға алды”
- Шөлдің шығысы
- “Батыс тараптағы бажақтар”
| Нағыз ақсүйек – бұл «Тұңжы», «Билік ғибратнамаларында» да осылай, алайда
«Сүйнама» түркі баянында шешесі ақсүйек деп жазылған. Түкен тау – Өтүкен тауы. Мəтіннің басқы жағында “Қаған Өтүкен тауына тұрғылықты” деген сөйлемге негізделген де, мұнда Өтүкен тауы Түкен болып қысқартылып жазылған сияқты. “Чориға таққа отырып, Ябғұ атанды”. Бұл сөйлемде сөз түсіп қалған секілді. Себебі «Сүйнамада»: “Чориға таққа отырып, Ябғұ қаған атанды. Оңғыл ябғұ болды”, ал «Сүйнама» Жаңсүн Шыңның ғұмырнамасында “7 жылы (587) Шату өлді. Сарай Жаңсүн Шыңды қолына мойшақ ұстатып, оның орнына інісі Чориғаны Баға қаған деген лауазыммен таққа отырғызуға, оның баласы Оңғылды Ябғұ қаған етіп тағайындауға жіберді” деп осы оқиғаны егжей-тегжейлі баяндаған. “Ышбара батысқа жорық жасап, Абаны күйрете жеңіп, оның өзін тұтқынға алды” – бұл сөйлем тарихи дерекке қайшы. «Өзінің ұлы Қолбат» – бұл «Сүйнамада» інісінің ұлы Елтебер, ал «Тұңжыда» өзінің ұлы Елтебер деп жазылған. «Жұңхуа шужюй» басылымының түсінігінде Қолбат жаңсақ жазылған деп анықтама жасалған. Сондықтан оны Қолба емес, Елтебер деп түсінген жөн. Елтебер түркі қағанатындағы мүзəлімдердің бірі. Шөлдің шығысы – қазіргі Гоби шөлінің шығысы. «Батыста күсəн» – бұл сөз «Сүйнама» түркі баянында “батыста Алтынтаудан əрі асты, Күсəн” болып жазылған. “Батыс тараптағы бажақтар” – Батыс түркіге қарасты бодан елдер. «Солтүстік əулеттер тарихы» ғұмырнамалық баяны «Ұлы Түрік қағанаты» жинағында (Үрімжі, 2006) жарияланған мəтін бойынша дайындалып, томға енгізілді. Ш.Ахметұлы БҰҒЫТЫ 1. «Нұр-қаған»=nw”r γ’ γ’n. В.А. Лившиц пен С.Г. Кляшторный оны «Нивар-каган» деп оқыған. (С.Г. Кляшторный, В.А. Лившиц «Согдийская надпись из Бугуста»//СНВ. М.1971. Т. Х. С. 130, 139). Бұл арада «n» фонемінен «w» фонемін «b» фонем деп оқуға болмайтын сияқты. Алыстан тəнік /анолог/ іздемей-ақ, осы мəтіндегі trwkc /türük/, mwγ’ n γ’ γ’ n (muqan qaγan) т.т.с.с. мысалдар дəлел бола алады. Сондықтан біз «nw”r γ’ γ’n» сөзін «Nup- qayan» деп оқыдық. 2. «Шад апалар», В.А. Лившиц, С.Г.Кляшторный «š’ pyt» деп транскрипциялап (тағы сонда ВС.ІІ.2) «šadapyt» деп оқыған. Сөйтіп көне түркінің екі атауын бір атауға айналдырып жіберген. Байырғы түркі мəтіндерінде бұл атаулар екі бөлек аталған šad, аруt (БК. ІІ. 13; КТ. ІІІ. 1). 444 445 Өйткені «шад» сөзі МШУ, Теркін, Тэс мəтіндерінде өзі жеке-дара кездеседі (ДТС. 519). Байырғы түркілердің барлық мəтіндерінде қағанаттың «төлес» (сол) қанатын басқарушыға берілетін атақ. Ұлы қағаннан кейінгі кіші хан дəрежесіндегі лауазым. «Ара» (апа)-аға, əпке (МК. І. 86; USp. 12; Каз. Кирг. Уз. Туркмен. Тат. Қараңыз: Севортян Э.С. ЭСТЯ. 158–159-беттер). Ара tarqan (Туй. 34.), ) apa tutuq, qul apa (ДТС. 47). Тəңір текті ұлы қағанның өзімен бірге ет жақын туысқандарына, балаларына берілетін атақ. Сондықтан да «apa tаrqan», «apa tutuq», «qul ара» деп арнайы «ара (апа)» атауын қосып атап отырған. Түркі қағанатының əкімшілік құрылымын өзгертпей көшіріп алған Шыңғыс хан туыстарын дəл солай «Degü nuγuq (dorbun degü nuγuq)» деп атаған. -t= көптік жалғауы. «Apyt (апыт)» – көпше түрі. Жекеше түрі – «ара (апа)». 3. γwr-γ‘p(‘y-)nt (qurqapyn) сөзін (Бұғыты мəтінінде) аударушылар толық түсінбей, ашық қалдырған. «Qor~qory» – қору (охрана) (МК. ІІІ. 279; ІІ. 105) qor=qur – жинау, құру (МК. І. 148, 114). «Qap» – қабу, тістеу, қатты ұстау. -yn= етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ. Qapyn=qapyγ – есік, қақпа; Qorqapyn~qurqapyn – қорғаушы, хан ордасын қорғаушылар. «Есік» түркі дүниетанымында қасиетті есептеледі. Байырғы түркілер сол үшін «qut qapyγ» (Құт қақпасы, есігі) (QBN.202) деп атаған. Қақпа қорғаушыларды ІХ–Х ғасырда «qapyγ bascysy» (QBK. 140 10 ) деп атаған. Олар Ордаға келушілерді ұйымдастырып, қағанның қабылдауын тəртіпке келтіріп отырған. 4. Байырғы түркі мəтіндерінде шад, апыт, тархан, тудундардан соң «бектер» сөзін қолданып отырған. Сол канон бойынша «бектер» сөзін қазақша аудармасына қосып жаздық. «Бұғыты» жазба ескерткіші Қ.Сартқожаұлының «Орхон мұралары» кітабында (Астана, 2003) жарияланған мəтін бойынша берілді. Қ. Сартқожаұлы жүктеу/скачать 2.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|