Баймолда Д. Қазақстанда НАТО – Қазақстан екінші әріптестік апталығы өтіп жатыр //Егемен Қазақстан. 09.04.2008

"Сверкающая звезда региона" – так охарактеризовал Казахстан президент Турции Абдулла Гюль. Нурсултан Назарбаев подчеркнул, что двустороннее сотрудничество Казахстана и Турции успешно развивается во всех областях – политической, военной, торгово-экономической и культурно-гуманитарной. В свою очередь президент Турции отметил, что динамичное развитие Казахстана создало почву для расширения взаимоотношений двух стран. В ходе переговоров А. Гюль и Н. Назарбаев также высказались за проведение в ближайшие годы Дней культуры Казахстана в Турции и Дней культуры Турции в Казахстане.

Тема взаимодействия Республики Казахстан с Турецкой Республикой также представляет интерес и по причине того, что Турция является «первым светским государством мусульманской культуры, давно провозгласившим свой путь в Европу через модернизацию, основами идеологии которой стали идеи светской, независимой от института религии (ислама), власти» /1/. В данном контексте заслуживают внимания высказывания известного турецкого политолога профессора Э. Конгара: «То, что Турция является исламской страной, увеличивает ее влияние во внешнем мире больше, чем все, чему уделялось внимание ранее. Это обусловлено тем, что Турция – единственная светская и демократическая исламская страна в мире. В этом качестве Турция, с точки зрения перспектив грядущих перемен и развития, получает значение экономической, военной и социальной силы, и, что еще более важно, создает отличную модель для мусульманского мира. Создание Турцией для мусульманских обществ светской и демократической модели является важным событием не только с позиции региональной, но и играет огромную роль для всего мира и истории человечества. Высказывание С. Хантингтона о том, что XXI в. станет свидетелем борьбы между христианской, мусульманской и буддистской цивилизациями, значительно увеличивает значение Турции в мире, как страны, принадлежащей к «мусульманской цивилизации». Турция является лучшим примером того, что «исламская модель» не последовала дорогой, отличной от общемирового направления развития. То, что в дальнейшем смогут существовать светскость и демократия, а изменения будут проходить в указанном направлении, - видно уже по сегодняшним результатам» /2/.

В недавнем прошлом отсталая аграрная страна за короткое время превратилась в современное цивилизованное государство, сочетающее в себе исламские традиции и европейские стандарты, представляющее собой своеобразную модель для мусульманских государств в построении и развитии демократического общества.

Турецкая Республика - давний и стабильный парт­нер Казахстана. Теоретическую базу турецкой внешней по­литики, равно как экономики и доктрины национальной безопасности, составляют принципы, сформулированные Кемалем Ататюрком: обеспечение безопасности, эффективное исполь­зование ресурсов развития и центральная роль в регионе.

Казахстанско-турецкое сотрудничество характеризуется повышенной динамикой развития с первых дней установления дипломатических отношений (2 марта 1992 г.). Не прерывают­ся плодотворные контакты на высшем уровне, в том числе в рамках саммитов тюркоязычных государств. Стороны подпи­сали пакет важных межгосударственных соглашений, кото­рые заложили фундамент долгосрочного сотрудничества.

Успешное развитие получило казахстанско-турецкое со­трудничество в культурно-гуманитарной области. Наиболее продвинутым проектом в сфере образования стал Междуна­родный казахско-турецкий Университет имени Х.А. Яссави в г. Туркестане. На его развитие Правительством Турции было выделено в общей сложности 60 млн долларов. Сегодня МКТУ - современное высшее учебное заведение с солидной методи­ческой и эксперимен-тальной базой, где обучаются 15 тыс. студентов. Продолжается обучение на безвозмездной основе студентов и аспирантов Казахстана в высших учебных заве­дениях самой Турции. В свою очередь, в Казахстане на по­жертвования турецких бизнесменов функционируют 26 казахско-турецких лицеев, где обучаются 5 тыс. человек, а также открытый в 1998 году частный университет имени С. Демиреля. Порядка 700 турецких граждан обучаются в настоящее время в Казахстане, работают десятки преподавателей из Турции. Многие казахстанские ученые и специалисты преподают раз­личные технические и гуманитарные дисциплины в турецких университетах.

В апреле 2004 года посол Казахстана в Турции Аманжол Жанкулиев в рамках рабочего визита в Стамбул встретился с мэром города Кадиром Топбашем и другими административными руководителями. Стороны отметили успешное развитие отношений между Алматы и Стамбулом на основе подписанного протокола о сотрудничестве между двумя городами, а также обсудили открытие казахстанско-турецких культурных центров. Было подчеркнуто, что активизация деловых отношений придаст важный импульс дальнейшему развитию культурно-гуманитарного сотрудничества между двумя городами. Результатом сотрудничества между двумя городами стало открытие школы им. Абая в Зейтинбурунском районе Стамбула. Именно здесь уже несколько десятилетий компактно проживают казахи. Турция – одна из немногих стран, которая в середине прошлого века радушно встретила казахов, по разным причинам вынужденно покинувших свою историческую родину. Тогда сюда добрались лишь около 800 казахов. Сейчас их более десяти тысяч. Школа, которая сегодня была открыта, по словам Президента Казахстана, который сам присутствовал в открытые этой школы, теперь будет служить для детей-казахов, проживающих в Стамбуле.

Богатыми по содержанию являются двусторонние связи в области культуры. Традиционным стало проведение на вза­имной основе гастролей творческих коллективов и отдельных исполнителей; переподготовка на телевидении Турции спе­циалистов областных и республиканских телекомпаний Казах­стана; организация выставок изобразительного и декоратив­но-прикладного искусства; совместная работа по линии ТЮРКСОЙ; реставра-ционные работы в мавзолее Х.А. Яссави в Тур­кестане; различные юбилейные мероприятия.

ТЮРКСОЙ объединяет 12 стран, являясь региональным партнером ЮНЕСКО, и задачи ставит перед собой исключительно просветительские, без всякой политики: сделать народы и культуры ближе друг другу. Решение о создании международной организации ТЮРКСОЙ было принято в 1992 году в целях возрождения традиций духовного общения между родственными народами и странами тюркоязычного пространства. 12 июля 1993 года в Казахстане шестью странами-учредителями был подписан «Договор о создании и принципах функционирования ТЮРКСОЙ». Генеральная дирекция ТЮРКСОЙ находится в Анкаре, ее высшим руководящим органом является Постоянный Совет министров культуры тюркоязычных стран. ТЮРКСОЙ объединяет практически все страны тюркского мира, занимается организацией и укреплением межгосударственных культурных связей. Главные задачи  ТЮРКСОЙ – это усиление культурного взаимообмена и сотрудничества в рамках ее стран-членов, установление стабильного мира, диалога и солидарности между всеми людьми, а также сохранение и приумножение исторического наследия тюркских народов, пропаганда истории, литературы, духовной и материальной культуры, уклада жизни, традиций, обычаев и обрядов народов. В 2008 году был избран новый генеральный секретарь ТЮРКСОЙ. Им стал казахстанский дипломат Дуйсен Касеинов. Созданная на основе сотрудничества национальных культур организация ТЮРКСОЙ установила полезные взаимоотношения тюркских стран в гуманитарной сфере. Неоценим вклад организации в сохранении памятников культуры, популяризации лучших образцов литературы и искусства тюркских народов. ТЮРКСОЙ ведет последовательную и целенаправленную работу по укреплению дружбы и сотрудничества между народами, интеграции тюркской культуры в мировое культурное пространство /3/.

По своей сути ТЮРКСОЙ является духовным мостом, связывающим прошлое с будущим и отражающее сегодняшний день. В концертном зале университета Билькент состоялся торжественный гала-концерт «ЗВЁЗДЫ ТЮРКСОЙ» посвященный 15-летнему юбилею этой организации. В ходе торжественного собрания также состоялась церемония вручения наград видным деятелям культуры и искусства за их усилия в деле развития тюркской культуры и искусства. Обладателями почётной медали ТЮРКСОЙ стали: Сулейман Демирел – 9-й Президент Турецкой Республики; профессор Еркегали Рахмадиев – бывший министр культуры Казахстана и др. деятели культуры тюркских народов. На концерте, который в прямом эфире транслировался ТРТ (Телерадиовещательный комитет Турции), выступили известные музыканты и артисты тюркских стран, среди них были знаменитые звезды современной казахстанской культуры Айман Мусаходжаева и Нуржамал Усенбаева. Гала-концерт «ЗВЁЗДЫ ТЮРКСОЙ» стал настоящим праздником тюркского искусства, который ярко продемонстрировал стремление людей к добру и красоте и их большую потребность во взаимном общении.

Туризм также представляется мне одним из наиболее эффективных способов укрепления дружбы между двумя народами. И здесь я хотел бы отметить участие Казахстанского посольства в туристических ярмарках, проводимых Турцией, а также организацию Дней Казахстана в Турции. Надо сказать, что и сами казахстанцы проявляют живой интерес к природе, историческим и культурным памятникам Турции – только в 2005 году эту страну посетили порядка 80 тысяч граждан Казахстана.

Заслуживает внимания инициатива Фонда исследова­ния тюркского мира по созданию отделений турецкого языка и литературы в вузах Алматы, Кызылорды и Талдыкоргана, содействию в подготовке преподавательского состава по тюр­кологическим специальностям. Активную роль в упрочении научных контактов играет Высшее общество культуры, языка и истории им. Ататюрка. Данное общество, являющееся по-существу национальной академией наук гуманитарного про­филя, изъявило готовность участвовать в подготовке издания Казахской энциклопедии, журнала "Музыка тюркского мира", а также в совместных проектах по изучению наследия Коркута и археологических памятников.

Дальнейшая интенсификация казахстанско-турецких отно­шений, их наполнение новым содержанием отвечает долго­срочным стратегическим интересам нашей страны. Назрела необходимость более полного использования Казахстаном ак­тивной позиции Турции в некоторых сегментах евразийского политического пространства. В первую очередь, это касается поддержки Турцией внешнеполитических инициатив нашей страны, включая меры по созыву СВМДА, продвижения инте­ресов Казахстана в рамках таких региональных структур, как ОБСЕ, ОЭС и ОИК /4/.

В своей политике с тюркскими государствами Центральной Азии Турецкая Республика делала упор на единое тюркское наследие, этническую близость, языковую и культурную общность с проживающими в них народами. Несмотря на активные устремления Турции в этом направлении уже первая встреча глав тюркоязычных государств, состоявшаяся 30-31октября 1992 г. в г. Анкаре, выявила несостоятельность проводимой Турцией политики, нацеленной на тюркскую интеграцию с преобладанием какой-либо одной страны. Выступая на итоговой пресс-конференции Президент Казахстана Н.А. Назарбаев заявил, что Казахстан, стремясь установить равноправные и сбалансированные отношения с тюркскими соседями, не является сторонником создания группировок на этнической или религиозной основе, и развивать экономические отношения следует, не нарушая, прежде всего, обязательств перед Содружеством Независимых Государств и перед миром. Последующие саммиты лидеров тюркских стран в Бишкеке (1995 г.), Ташкенте (1996 г.) и Астане (1998 г.) также доказали, что предлагаемая Турцией общность культуры, языка и духовных ценностей не будет рассматриваться центральноазиатскими государствами в качестве достаточного основания для безусловной интеграции в политической и экономической областях. В аналитическом исследовании, разработанном экспертами ASAM (Евразийский центр стратегических исследований, Турция) подчеркивается, что, начиная с середины 1996 г., Турция отказалась от объединительных устремлений с тюркскими государствами. Убедившись в несостоятельности этой задачи, Турция стала строить отношения с Казахстаном, Узбекистаном, Туркменистаном, Кыргызстаном на более прагматичной и реальной основе, уделяя больше внимания на получение экономической выгоды и прибыли, направляя особые усилия на развитие сотрудничества в сфере образования и культуры.

Казахстан и Турция имеют общее историческое прошлое, родственность языков, религии и культуры. Обладает и схожей системой ценностей. Рост числа казахстанских и турецких граждан, несущих и желающих развивать эти ценности, является вкладом в стабильность на всей территории Евразии. Исходя, из этого и строится совместная деятельность в сфере культуры и образования.

_______________________

1. 
   Турция между Европой и Азией. Итоги европеизации на исходе 20 века. - М., 2001.
   
2. 
   Конгар Э. Значение Турции в мире // http://meast.spb.ru
   
3. 
   http://www.turksoy.org.tr
   
4. 
   Токаев К. Дипломатия Республики Казахстан. - Астана: Елорда, 2001.
   

Еске сала кетуіміз керек, екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Таяу және Орта Шығыстағы Вашингтонның стратегиясы мен саясаты әлемнің осы аймағында экономикалық, саяси және әскери-стратегиялық ұстанымдарын кеңейтуге бағытталды.

Сол уақыттан бастап бүгін әлем Ирақ айналасындағы кезекті дағдарыспен бетпе-бет кездесіп отыр. Буш әкімшілігі Ирақта әскери іс-қимылдар бастай отырып, басқаруға алған негізгі мақсаты - өзінің Парсы шығанағы аймағында геосаяси бағыттарын нығайтуы болғаны анық. Оқиғаларды мұхиттың ар жағынан бақылағанмен салыстырғанда, тікелей «мұнай орнынан» бақылау - әлдеқайда ыңғайлы. Тіпті АҚШ-тың Саддам Хусейнді өлім жазасына тартып, тәртіпті сақтау үшін әлі де толықтай әскерін шығармай, биліктегі айтарлықтай ықпалды қолына алған. Бірақ қандай да демократиялық талпыныстарын жүзеге асырғанымен, Ирақ дағдарысының нәтижесі Израиль-Палестина қақтығысы жағдайындағыдай алдын ала болжау сарапшыларды тығырыққа тіреуде.

2001 жылғы 11 қыркүйек айындағы Бүкіләлемдік сауда үйінің алып ғимаратына және Пентагонға бір уақытта жасалған лаңкестік әлемге өз әсерін тигізді. Бұл оқиға әлемдік теке-тірестің шегіне жеткендігін айғақтады. Кейбір сарапшылар бұл құбылысты «үшінші дүниежүзілік соғыс» немесе «симметриялық соғыс» деп те атады. Бұл құбылыстың басты ерекшелігі өте аз күшпен, аз ғана шығынмен, мардымсыз қормен орасан зор шығын келтіруге болатындығы айғақталды.

АҚШ әлемдік басшылық саясатын біртіндеп іске асырып жатса да әлемдік терроризм үрдістері толастар емес. Өкініштісі бүгінгі күні терроризмді әлемдік қауымдастық ислам дүниесімен тікелей байланыстырып отыр. Шындыққа жүгінсек, «Аль-Каида», ауғандық «Талибан», палестиналық «Хамас», араб елдеріндегі «исламдық жиһад», т.б. ұйымдар террористік актілердің көпшілігін өз мойындарына алып отырғандарын білеміз.

ХХІ ғасыр басында терроризмге қарсы күрес ұранын бетке ұстаған АҚШ-тың «жаңа отарлау саясаты» басталды. Алдымен 2002 жылы Ауғанстандағы талибан билігіне қарсы іс-әрекеттер. 2003 жылы антихалықтық режим деген сылтаумен Ирақтағы Саддам Хусейн режимі құлатылды. Әрине, Саддам режимін де ешбір ақтауға келмейді. 1980-1988 жылдары Саддам Хусейн басқарған үкімет Иранмен соғысты. 1991-1992 жылдары мұнайға бай Кувейтке басып кірді. Сондықтан АҚШ кейінгі 15 жыл бойы Ирақты «зұлымдық белдеу» елдері қатарына жатқызып келген болатын. Америка идеологиясы Саддам Хусейнді үнемі Адольф Гитлермен салыстырып келді. Саддамды саяси сахнадан шығармасақ оның елі бүкіл әлемдегі бейбітшілікке қауіп төндіреді, АҚШ әлемнің тыныштығын бұзушы - Ирақ деп өркениетті қауымдастықты көндірді.

Ирақ Республикасына АҚШ алдымен экономикалық қысым көрсетіп бағындыруға ұмтылды. Себебі, Ирақтағы аса мол мұнай қорына америкалық трансұлттық корпорациялардың билігін жүргізу қажет еді. Сарапшылар әлемдегі мұнай қорларының 10 пайызы Ирақ жерінде шоғырланған деп баға беруде. Ирақ мұнай қорлары көлемінен әлемде екінші орында. Ирақ мұнайын өндіру арзан және оның сапасы өте жоғары. Ирақ мұнайының 1 бареллінің өзіндік құны 2,5 АҚШ долларын құрайды [1].

АҚШ-тың Ираққа қарсы жаугершілігін қатардағы америкалықтардың басым көпшілігінің қолдауының себебі осында. АҚШ-тың бүкіл саяси-идеологиялық жүйесі, Ирақ басшылығы әлем халықтарының бейбітшілігіне қауіп төндіруде. Осы арқылы Ирақ режимі Америка халқының ұлттық мүдделеріне де қауіп төндіруде деп жариялады. Американ халқы мен әлем жұртшылығы АҚШ-тың Ираққа шабуылына баға беруде бір бағытта болған жоқ. Әрине, өркениетті адамзат өкілдері жүздеген мың адамдар қатысқан ереуілдер ұйымдастырғанымен, көптеген мемлекет үкіметтері АҚШ-тың жаугершілік саясатын жақтап шықты. Бұл саясатты АҚШ идеологиялық шараларының жетістігі деп бағалауға болады.

Ирақ басшылығының саясаты, оның АҚШ-тың экономикалық және саяси диктатына көнбеуі америкалықтардың ұлттық мүдделеріне қауіп ретінде бағаланды. Ирақты жаппай қырып-жоятын химиялық қарулар бар, Саддам Хусейн халықаралық террористерді қаржыландырушы, Саддам режимі Ирақ халқына қайғы-қасірет әкелуші, оны қырып-жойып жазалаушы халыққа қарсы режим деген АҚШ-тың Ираққа шабуыл жасауының негізгі себептері әлем жұртшылығы алдында жарияланды. Сөз жоқ, Ирақ Республикасын басқарған Саддам Хусейн режимі тоталитарлық, жеке басқа табынушылыққа негізделген әскери режим болатын. Мемлекеттік жоғарғы орган әскери революциялық кеңес мүшелері Саддамның ең жақын туыстары мен достарынан тұрады. Ел байлығын, мұнай табысын аз ғана басқарушы топ көрді. Хусейннің саясатына қарсылар аяусыз қудаланды. 22 миллионнан астам Ирақ халқының басым көпшілігі болып табылатын мұсылман шииттер биліктен аластатылды.

Елдің байлығы мен қорының халықтың басым көпшілігіне қызмет етпеуі басқарушы элита мен электорат арасындағы қайшылықты күшейтті. Ел экономикасының милитаризациялануы оның дағдарысын тереңдетті. Ирақ режимінің жаугершілік сыртқы саясаты Таяу Шығыстағы қайшылықтың көзіне айналды.

Бағдадты алғаннан бір жарым жылдан кейінгі Ирақтағы жағдайды зерттей келе, екі маңызды көріністі атап өту жөн:

Біріншісі, Саддам режимінің құлауынан кейін елдегі жағдайды жағымды жағынан сипаттайды. Оны АҚШ әкімшілігі мен оған жақын БААС-тан басқа, Ирақтың Уақытша Үкіметі, оларды қолдаушы күштер және кейбір Ирақ тұрғындарының либерал-демократтық қолдаушылары.

Екінші, жағдайды мүлдем пессимистік тұрғыдан сипаттай отырып, Ирақтағы болған жағдайларды мемлекет үшін қайғылы және қырып-жоюшылық, ал АҚШ әкімшілігі жоспарларының күшіне енбеуі деп қарастырады. Бұл топты әртүрлі аудандық саяси, қоғамдық және бұқаралық ақпарат күштері, олар өз жағынан Ирақтағы америкалықтардың болуына қарсы тұрған, араб елдеріндегі қоғамдық-саяси қозғалыстар, көптеген тәуелсіз сарапшылар құрды. Сонымен қатар бұл бағытты көптеген араб және еуропалық елдердің басшылары Ирақтағы соғысқа қарсы болған Ресей де ұстанды.

Жалпы, ирақтық компанияның басты жетістігі - С. Хусейннің жеңілуі, кейіннен оның жақтастарының мемлекет басшылығынан аластатылуы. Көптеген БААС-тық режимнің заңсыздықтары ашылды, оның ішінде жаппай көму, мыңдаған ирақтықтарды сотсыз жазалау мәселелері жатқызылады [2].

2005 жылы Ирақта алғаш рет президенттік сайлау өтті. Сонымен қатар тұрғын санағы, сайлау және саяси партия туралы заң қабылданды.

Негізгі ішкі саясаттағы жетістіктер - Негізгі заң немесе мемлекеттік басқару туралы заңды қабылдау. Оның нәтижесінде, Ирақтың болашақтағы негізгі қағидалары анықтала отырып, ұлттық бірлікті нығайта түсті және тәуелсіз, демократиялық Ирақты құруға негізгі қозғаушы күші болып саналды. Ортақ пікірге келе отырып, Ирақтың конституциялық құрылымын ұлттық-конфессионалдық негізде емес, тарихи-жоғрафиялық қағидаларға негіздеп, федеративті республика жариялануы шешілді. Губерниялар курдтық, шиидтіктер орнына Киркуктік, Мосульдық, Баастік деп өзгертілуі шешілді [3].

Елдің экономикасы әлі де толығымен жанданбаған, керекті қаражат елге әлі де түспеген. Тұрғындардың жарты бөлігі америкалықтардың елдің экономикалық әлеуетін қолдануына қарсы. Бұл жаңа шетел инвесторлары туралы заң есептері бойынша анықталған, ол бойынша шетел компаниялары Ирақты экономиканы толығымен басқаруға тырысуда [4]. Әлеуметтік жағдай да қиындай түсуде, көптеген балалар мектепке бармаған, қалаларда коммуналды қызмет мүлдем жоқ.

Осылайша, оккупациялық әрекеттерден кейін, Ирақтағы жағдай айтарлықтай түсініспеушілік және қарама-қайшылық туғызды. Қазіргі кезде жағдай қандай жолмен жалғасатынын болжау қиын.

Мемлекет болашағын реттеуге байланысты халықаралық одақ БҰҰ-ның № 1483 және 11511 қарарларына байланысты толық көмек көрсету шешілді.

Ирақ бойынша Ұлыбританияның арнайы өкілі британ компаниясының Ирақты тұрақтандыру әрекеттерінде белсенді қатысуын атап өтті. Қазіргі кезде Ирақты жандандыру жұмыстары бойынша және Бағдадта британ коммерциялық және жұмысшы топтарын құру туралы мәселе қарастырылуда. Өндіріс пен сауда министрлігі, қорғаныс, сыртқы істер министрліктері мен халықаралық даму министрліктері Ирақтың экономикасын көтеруге бағытталған британ жобалары қабылданды. Англияның Минпромторгы 500 млн фунт стерлингті Ирақтың шығысындағы су каналдарын қайта іске қосуға бөлетіндігін жариялады [5].

Болып жатқан жағдайларға байланысты Қазақстан өз жағынан Ирақтың территориялық бірлігі мен тәуелсіздігін, тездетіп бейбітшілік пен қауіпсіздіктің орнауын, БҰҰ-ның Ирақ мәселесін шешуде негізгі рөлді атқаруын қолдайды.

Бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуде халықаралық міндеттерді орындау үшін елдегі жағдайды бейбіт реттеуге дайын екендігінің кепілі ретінде Қазақстан Ирақтағы коалицияның тұрақтылық күштеріне Қазақстан Республикасының инженерлі-сапер топтарын жіберді. 1,5 жыл аумағында қазақстандық контингенттің үшінші тобы өзінің міндеттерін орындап 2,5 миллионнан астам мина қорын жойған [6].

Қазіргі кезде елдің негізгі міндеттері - елдің экономикасын нығайту, қоғамдық өмірге қолайлы жағдайлар жасау, жаңа тұрақты мемлекеттік институттарды құру. Біздің еліміз жаңа үкіметке үміт артып, қазіргі кезде шиеленіскен жағдайды тұрақтандыруы, Ирақтың тәуелсіздігін нығайту мен Ирақтың халықаралық аренадағы деңгейін асыруына сенеді.

Қазақстан, Ирақтың толығымен тұрақтанғаннан кейін, АҚШ-қа байланысты стратегиялық әріптес ретінде соғыстан кейінгі Ирақтың экономикасына көмек ретінде ұсыныстарын білдірді. Ираққа келесі өнімдерін жіберуіне дайындығын айтты:

Республикада шығарылатын өнімдер; құрылыс материалдары, металдар, дайын конструкция, электрлі су насостары, кейбір мұнай, энергия жабдықтары, сонымен қатар қазақстандық мемлекеттік және жеке кәсіпорындардың денсаулық сақтау мен білім беру мекемелерін жандандыруға қатысу, сумен жабдықтау мен ирригациясының құрылыс жұмыстарына қатысуы, жалпы Ирақтың шаруашылығын қайта іске қосуына қатысу;

Ирақтағы өмірге қажетті негізгі инфрақұрылымын қайта жандандыруға Қазақстан мамандарын жіберу.

Географиялық тұрғыдан Ирақ - араб елдерінің ішінен Қазақстанға ең жақын орналасқан мемлекет, бұл өз жағынан болашақ екіжақты ынтымақтастық үшін маңызды аспект болып табылады.

С. Хусейн билігінің құлауына дейін Қазақстан мен Ирақ қарым-қатынастары айтарлықтай белсенді болмады, ресми тұлғалардың екіжақты қарым-қатынастары көріністік сипатта ғана болды.

Хусейннің әскери іс-қимылдарына қарсы әрекеттерде Қазақстан басқа әлемдік одақтастармен бірге дағдарысты бейбіт шешу саясатын ұстанды.

Ирақта керекті мөлшерде мұнай қоры (9,3 млрд тонна), табиғи газ (132,2 млрд куб.м), күкірт (365 млн т.), фосфат (330 млн доллар т.) бар. Кувейттегі жағдайға дейін мұнай экспорты жыл сайын 21-26 млрд АҚШ долларын құрады. Мұнай экономикалық дамудың, әлеуметтік-экономикалық жанданудың негізгі көзі болып табылады. Осы сияқты экономикалық ұқсастықтар ынтымақтастық үшін болашаққа үлкен жол ашады.

Қорытындылай келетін болсақ, XX ғ. соңғы ширегі мен XXI ғ. басында Парсы шығанағы аймағы әлемнің саяси, әлеуметтік және әскери тұрғыда шиеленісті аймағы болып келеді. Көптеген ғасырлар бойы Парсы шығанағының геосаяси құндылығы екі - тарихи және географиялық - факторға тікелей тәуелді. Екінші дүниежүзілік соғыс уақытынан бастап 80-жылдарға дейін Таяу Шығыс, әсіресе, Парсы шығанағы, Америка Құрама Штаттары мен Кеңес Одағы арасында айтарлықтай тұрақсыз, тікелей емес қақтығыстар етек жайған геосаяси сахналардың бірі болып табылды.

_______________________________

1. 
   Жүніс Қ. Ә. Мұнайды экспортқа шығаратын елдер ұйымы (МЭШЕҰ) және араб елдерінің мұнай саясаты. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2006
   
2. 
   Уткин А.И. Правда об Ираке, или битва в Месопотамии. – М.: ЗАО «ОЛМА Медиа Групп», 2007.
   
3. 
   Йозеф Бргдански Талибы международный терроризм и человек, объявивший войну Америке. - М., 2002.
   
4. 
   Кларк У. Как победить в современной войне Ирак, терроризм и американская империя. - М., 2005.
   
5. 
   БҰҰ - соғыс және бейбітшілік мәселелеріне тиімділік ықпал ете алатын бірден-бір халықаралық орган//Егемен Қазақстан. 2007 ж. 26 қыркүйек.
   

Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының басымдық берілетін бағыттары бірінші кезекте біздің еліміздің географиялық орналасуы және оның ұлттық мүдделері сияқты ұзақ мерзімді сипаты бар факторлардың ықпалымен қалыптасты.

Азия мен Еуропаның қиылысындағы геосаяси орналасуы, экономикалық және әскери-саяси мүдделері, сондай-ақ қазіргі бар экономикалық әлеуеті Қазақстанды ірі аймақтық мемлекет ретінде қалыптастырудың алғышарттары болды, Қазақстан өзара қауіпсіздік, егемендікті құрмет тұту, аумақтық тұтастық принциптерімен өзінің төңірегінде тұрақтылық пен ізгі көршілік аймағын қалыптастыруға мүдделі.

Кез келген мемлекеттің геосаяси жағдайы саяси күштердің орналасуымен және олардың аумақтық үйлесуімен, сондай-ақ осы факторлардың қоғамның саяси өмірінің кеңістікте орналасуының өзара байланысымен белгіленеді. Геосаясаттан дәстүрлі түрде географиялық детерменизм принципін негізге алып, мүмкіндікті айқындауға жағдай жасайтын сыртқы саясаттың құралын көреді [1].

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында өзінің экономикалық әлеуметін, өзінің геосаяси жағдайын барабар бағалай білу айрықша маңызды болды. Осы істегі қателік Қазақстанның сыртқы саяси бағытына ықпал етуі мүмкін еді.

Осы заманғы технологияны игеруді және пайдалануды мұрат тұтқан «азиялық жолбарыстар» орта және жоғарғы деңгейдегі күрделі өнімдерді өндіруде жетекші индустриалды державалардың бәсекелестеріне айналды.

Кейбір елдердің (мәселен Жапония) немесе түрлі ұйымдардың (мәселен Еуропалық Одақ) экономикалық қуаты мен олардың саяси ықпалы арасындағы сәйкессіздік уақыт озған сайын елеулі бола түсті. Олардың осы сәйкессіздікті өзгертуге, халықаралық қауіпсіздік жүйесінде өз рөлін күшейтуге, сөйтіп БҰҰ құрылымдарында лайықты орын алуға ұмтылуы табиғи құбылысқа айналуда.

Қаржылық құйылыстардың ұлғаюы, тауарлар мен қызмет көрсетудің ауқымы мен орын ауыстыруының шапшаңдығы ретінде түсіндірілетін ғаламдану – мемлекеттік институттар алдына осы үрдістерден мейлінше пайда табу және екінші жағынан олар ұлттық экономикаға әкелуі мүмкін қауіп-қатерге қарсы тиімді тікелей жария шараларды қабылдау міндетін қойды.

Осы міндетті шешу қажеттілігі халықаралық, ең әуелі аймақтық деңгейдегі экономикалық ынтымақтастықты дамытудың жаңа, қуатты дем берушісі болды. Ғаламдану халықаралық экономикалық және қаржылық құрылымдардың (ХВҚ, Дүниежүзілік банк және басқалары) экономикалық дағдарыстарды болдырмау жөніндегі өзінің функцияларын орындауға қабілеттілігі туралы мәселе көтерді. Дағдарысты жағдайларға талдау жасаған кезде олардың ұлттық және аймақтық ерекшелікті ескеру қабілеттілігіне күмән туындай бастады.

Жалпыға бірдей тұрақтылық пен қауіпсіздікке қатер төндіретін аймақтық жанжалдар адамзаттың негізгі мәселесіне айналды. Кейбір саясаткерлердің пікірі бойынша барлық құрлықтарда дерлік көрініс берген аймақтық соғыстарды жиынтық түрде үшінші дүниежүзілік соғыстың басталуы деп қарастыруға болады. Бұл орайда қазіргі жанжалдардың түп тамырында көп жағдайда қандай да бір идеологиялық белгілер жоқ, олардың қозғаушы күші негізінен этникалық, діни және басқа да қарама-қайшылықтар болып табылады.

Географиялық орналасу ерекшелігі Қазақстанға белгілі бір геосаяси артықшылықтар береді, сонымен бірге геоэкономика көзқарасы тұрғысынан елеулі қиындықтар туғызуда [2].

Бір жағынан, географиялық жағдайдың өзгермейтіндігі экономикалық және саяси ахуалдың тұрақтылығын білдірмейді. Орталық Азия мемлекеттерінің аумағында діни экстремизмнің таралу үрдісінің белең алуы еліміздің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіреді, бұл қатер тіпті Қазақстанның өзінің көршілерімен тұрақты достық қатынастары жағдайында да сақталады.

Біріншіден, бұл - Орталық Азияда бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдау жөніндегі Орталық Азия мемлекеттерінің күш-жігерін үйлестіру саясаты.

Екіншіден, бұл - халықаралық қауіпсіздік пен қарусыздану саласында Қазақстанның ТМД-дағы белсенді интеграциялық саясаты.

Үшіншіден, бұл - Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім білдіру шаралары жөніндегі, кеңесті шақыру жөніндегі Қазақстанның бастамасы, сондай-ақ біздің еліміздің Шанхай ынтымақтастық ұйымының қызметіне қатысуы.

Төртіншіден, бұл - Қазақстанның ЕҚЫҰ жұмысына, ядролық қаруды таратпау туралы шарттар шеңберінде «Бейбітшілік жолындағы әріптестік» бағдарламасына, СНВ-1-ге, сондай-ақ Қарусыздану жөніндегі конференцияға қатысуы [3].

Әлбетте, дипломатиялық қызметтің міндеттері мен мақсаттары тізбесі осы айтылғандармен шектелмейді. Президент Н. Назарбаев 1995 жылғы ақпанда Сыртқы саясаттың мәселелері бойынша алғашқы кеңесте, 1996 жылғы 11 қыркүйектегі және 1998 жылғы 15 қыркүйектегі СІМ Алқа мәжілістерінде сөйлеген сөздерінде дипломатия саласына тікелей тартылған қызметкерлердің алдына қойылатын талаптардың тұтас жиынтығын белгіледі. Бұл талаптар Қазақстанда жүргізіліп жатқан реформаларды сыртқы қолдауды қамтамасыз етудің саяси және экономикалық әдістерінің икемді үйлесімін қамтиды. Дипломатиялық қызметтің алдына мемлекетіміздің ұзақ мерзімді мүдделері тұрғысынан әлемдегі қазіргі үрдістерді жан-жақты талдау міндеті қойылды.

Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді алғышартында Еуропалық Одақтың орны бөлек. Аталған одақ қазірдің өзінде өзге аймақтардың мемлекеттерімен қарым-қатынаста бүкіл құрлықтың атынан шығып жүр.

Еуропалық Одақпен әріптестік және ынтымақтастық туралы келісім негіз ретінде алынатын құжат болып табылады, осы құжат Қазақстанның халықаралық саяси және экономикалық қоғамдастыққа кірігуіне жәрдемдеседі.

Еуропалық жетекші елдермен сауда-экономикалық ынтымақтастықтың тиімділігін арттыруға алғышарттар жасайды. Бұл орйда отандық өнімдердің еуропалық рынокқа шығуын қамтамасыз етудегі, сондай-ақ Еуропалық Одақтың ғылым, білім және мәдениет жөніндегі бағдарламаларына байланысты Қазақстан үшін ашылатын нақты мүмкіндіктер ескеріледі. Еуропалық Одақтың саяси диалогті кеңейтуде дайын екендігі біздің еліміз үшін практикалық мүдделілік туғызуда [4].

Еуропалық Одақ әлемдік саясаттың негізгі тарапы болып табылады. Қазіргі уақытта ЕО-ға қарағанда басқа анағұрлым дамыған сауда-экономикалық әрі саяси интеграцияланған бірлестік жоқ.

Аймақтық ынтымақтастықты дамыту, жанжалдарды реттеу, еуропалық құрлықта бітімгершілік операцияларын жүргізу мәселелерінде, шығыс блогының елдері есебінен Одақты кеңейту үрдісіндегі ЕО-ның өсе түсіп отырған рөлі ЕО-ға қатысты біздің сыртқы саясатымыздың белсенді болуын айқындайды, ондағы мақсат - өзара іс-қимылды тереңдету әрі оны стратегиялық әріптестік деңгейіне көтеру.

Еуропалық Одаққа қатысты Қазақстанның саясаты оның әлемдегі экономикадағы рөлімен және Еуропаның 27 дамыған елі кіретін осы бірлестіктің жемісті интеграциялық саясатымен айқындалады.

Сонымен қатар Қазақстан мен ЕО арасындағы техникалық ынтымақтастық бірқатар бағдарламалардың шеңберінде жүзеге асуда, мәселен: ИНТАС (ТМД елдерінің ғалым-дарын қолдау жөніндегі халықаралық қауымдастық), КОПЕРНИКУС, Европартенариат және т. б.

1992 жылдың аяғында Алматыда Қазақстан Республикасына техникалық көмек көрсету жөніндегі ЕО Бюросы ашылды, ол ТАСИС (ТМД елдеріне техникалық көмек көрсету бағдарламасы, 1991 жылдан бастап жұмыс істейді) сияқты Еуропалық Одақтың бағдарламалары шеңберінде құрылды.

1995 жылы басталған мұнай мен газды тасымалдаудың ИНОГЕЙТ мемлекетаралық бағдарламасы Энергетика саласындағы инфрақұрылымды қалыптастыруға көмек көрсетуге бағытталған. Бағдарлама энергоресурстарды Каспий және Қара теңіз арқылы Еуропаға тиімді түрде шығаруды қамтамасыз етуі тиіс. Бұл бағдарламаны іске асыру – аймақ елдерінің тәуелсіздігін нығайтуға және энергоресурстарды тасымалдауға арналған экспорттық жолдарды дамытуға мүмкіндік береді. Көп жақты ынтымақтастық негізінде энергия көздерін тасымалдаудың мәселесін Қазақстанның шешуінің маңыздылығын ескеретін болсақ, бұл жобаның тиімділігі еселеп өсе түседі.

Қазақстан мен ЕО арасындағы ынтымақтастық басқа да бірқатар бағдарламалар аясында да жүзеге асырылады: КОПЕРНИКУС, Орталық Азиядағы есірткілер жөніндегі іс-қимыл бағдарламасы (КАДАП), Орталық Азия елдеріне арналған шекараларды басқару жөніндегі ЕО бастамалары (БОМКА) және т.б. [5].

ТАСИС бағдарламасы бойынша 1993-2006 жылдарда шағын және орта бизнесті дамытуды қолдау, жекешелендіру мен құрылымдық қайта құру, адам ресурстарына инвестициялау жобаларын жүзеге асыру үшін Қазақстанға 200 млн еуроға жуық өтеусіз көмек көрсетілді (ҚР-ға барлық техникалық көмектің жартысынан астамы Батыс тарапынан).

Еуропалық Одақтың Қазақстанмен өзара қарым-қатынастары көбіне мұнай-газ секторындағы өзара мүдделермен (ЕО ИНОГЕЙТ мемлекетаралық жобасы), сондай-ақ Еуропа мен Азияны байланыстыратын Орталық Азия өңіріндегі көлік-коммуникациялық қатынас жолдарының стратегиялық маңыздылығымен (ТРАСЕКА жобасы) айқындалады.

Қазақстан мен ЕО қарым-қатынастарында жақын келешекте Еуропалық Одақтың Қазақстанға нарықтық экономикалы ел мәртебесін беру мәселесі ерекше орын алмақ.

Еуропалық Одақ Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруі жөніндегі келіссөздердің басты қатысушыларының бірі болып табылады.

Екіжақты сауда және еуропалық нарықта қазақстандық өнімнің қолжетімділігін қамтамасыз ету Серіктестік пен ынтымақтастық туралы келісім аясында екіжақты қарым-қатынастарды дамытудың басым бағыты болып отыр.

Геосаяси өмір шындығын негізге ала отырып, сыртқы саясаттың басымдық беретін бағыттары тұжырымдалды. Оларды өмірге енгізу қазіргі кезеңнің негізгі мақсаты болып табылады. «Қазақстан – 2030» Даму стратегиясында баяндалған Қазақстанның сыртқы саясатының бағдарлары болып табылады [6].

Үшінші мыңжылдықтың басы Қазақстанның сыртқы саясатында жаңа үрдістердің – еліміздің тәуелсіздігі мен егемендігінің негіздерін нығайтуға және дамытуға бағытталған саяси прагматизмнің пйда болуымен сипатталады. Саяси прагматизм ХХ ғасырдың аяғындағы – қазіргі жүзжылдықтың басындағы – ғаламдану негізіндегі халықаралық қатынастардың жаңа дипломатиясы тұрғысында еліміз үшін артықшылықтар мен тиімділіктерді мейлінше ала білуді білдіреді.

Соңғы уақытта Батыста және Кеңес Одағынан кейінгі кеңістікте уақыт озған сайын экономика мен әлеуметтік саладағы мемлекеттің рөлі мен маңызын кемітуге болмайды деген объективті пікір белең алуда. Шынында да, мемлекет ХХІ ғасырдың сынақтарын еңсеруге бағытталған елдің ұзақ мерзімді стратегиялық дамуын әзірлеуі және өмірге енгізуі керек. Бұл Қазақстанның сыртқы саясат ведомствосы елдің стратегиялық мүдделерін қорғаған кезде прагматикалық көзқарас ұстануға міндетті дегенді білдіреді.

Бірінші кезекте, бұл – Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін айқындау, қазақстандық мұнайды тасымалдау бағыттарын көбейту, ҚР-дың мемлекеттік шекарасын делимитациялау, инвестициялар тарту және тағы басқалары сияқты Қазақстанның сыртқы саясатының функционалдық басымдықтарын іске асыруға қатысты.

Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының функциясының бірі - ұлттық қауіпсіздікті сақтау. Мемлекеттік саясаттың негізі. Ұлттық қауіпіздік – белгілі бір мемлекеттің сыртқы және ішкі қатер әсерінен қорғана білу ахуалы. Ол жеке адамның, қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігінен құралады. Жеке адамның қауіпсіздігі – ұлттық қауіпсіздіктің негізгі өлшемі, себебі қауіпсіздіктің негізгі нысандарына, ең алдымен жеке адам, оның құқы мен бостандығы жатады. Қоғамның қауіпсіздігін сақтауға мыналарды жатқызуға болады: қоғамдағы адамдардың тұрмыс деңгейінің құлдырап кетуіне жол бермеу, қоғам өмірінің барлық саласында халықтың белсенді әрекетін қолдап отыру, әлеуметтік-саяси тұрақтылықты сақтау. Мемлекеттің қауіпсіздігі ұлттық мүддеден туындайды. Ұлттық-мемлекеттік мүдде мемлекеттер саясатының және мемлекетаралық қатынастардың теориясы мен іс-дағдысындағы негізгі ұғымдардың бірі болып табылады [7]. Халықаралық қатынастардың биполярлық жүйесінің өткен кезеңде қалуы, көпполюстік нышандардың пайда болуы – қазіргі заман шындықтарына жауап бере алатын және ұлттық-мемлекеттік мүдделерге сәйкес келетін сыртқы саясатты жүргізу қажеттігіне әкелді.

Қазақстан ядролық қарудан ерікті түрде бас тартқан дүниежүзіндегі бірінші мемлекетке айналып, өзінің тарихи міндетін орындады.

Оның бірнеше себептерін атауға болады: Бірінші, жас мемлекетке мұндай аса қауіпті ауруды ұстау экономикалық және техникалық жағына ғана емес, бақылау жасау мен оны қауіпсіз күйде ұстау тұрғысынан да аса қиын болды; екінші, ядролық қару сынақтарының азабын көрген аймақтың халықтарын денсаулыққа, өмір сүруге келтірген зиянын қайталамау қажеттігін түсінді; үшінші, ядролық қаруды сақтау Қазақстанның халықаралық қоғамдастыққа енуіне кедергі келтіруі мүмкін елі; төртінші, еліміздің бейбітшілік саясаты ядролық қарудан бас тартуды талап етті [8].

Президент Н. Назарбаев Қазақстанның ядролық қарусыз мемлекет болуы үшін үш шартты орындауды ұсынды, олар: ядролық қаруы бар мемлекеттер тарапынан Қазақстанға болашақта ядролық қарумен шабуыл жасамау туралы кепілдіктің берілуі; ракеталардағы уран құнының Қазақстанға қайтарылуы, Қазақстан экономикасына қаржы жұмсау жөніндегі келісімнің болуы.

2002 жылы маусымның 3-4 күндері Алматыда АЫСШК-ке мүше елдердің мемлекет басшыларының бірінші саммитіне 16 елден делегация келді. Сегіз мемлекет бақылаушы ретінде өз өкілдерін жіберді, олардың арасында АҚШ, Жапония, Корея, Индонезия, Украина, Вьетнам елдері болды [9].

Азия тарихында бұрын болып көрмеген осы кездесуде континенттің үйінді проблемалары талқыланып қана қоймай, олардың ушығуын бәсеңдетуге қол жетті. Саммит кей тұстарда бір-бірімен күрделі қарым-қатынастарда болған үлкен және кіші мемлекеттер арасындағы тікелей диалог өтетін бірегей ортаға айналды.

Саммитте Алматы актісі және Өркениеттер арасындағы диалог туралы және халықаралық лаңкесшілдікпен күрес туралы декларация қабылданды. Ұйымның сенім шаралары мен қауіпсіздікті нығайтуға, трансшекаралық ланкесшілдік пен экстремизмге, есірткі тасымалына және заңсыз көші-қонға, ұйымдасқан қылмысқа қарсы күреске бағытталған практикалық қызметін қамтамасыз ететін негізгі бағдарламалық және жарғылық құжаттар қабылданды.

Сонымен қатар ядролық қару-жарақтың, нақ сондай химиялық және биологиялық қару-жарақтың сақталып отырған көлемі және оның барлық жағынан таралуы күллі адамзатқа елеулі қатер төндіреді. Мүше мемлекеттер жаппай қырып-жоятын қару-жарақты (ЖҚҚ) толығымен жоюға бағытталған күш-жігерді қолдануға уағда береді.

Мүше мемлекеттер лаңкестіктің барлық нысандары мен көріністерін сөзсіз және қалтқысыз айыптайды.

Бүгінгі таңдағы лаңкестіктің қатері оның есірткінің заңсыз айналысымен, жеңіл атыс қаруын астыртын сатумен және оны кез келген нысанда лаңкестік топтарға беруімен, нәсілшілдік идеологиямен және сепаратистік ұйымдармен, лаңкестік қызметті қаржыландырудың және адам күшімен толықтырудың негізгі қайнары болып табылатын экстремизмнің барлық көріністерімен тығыз байланыста болуы салдарынан ұлғая түсуде.

Есірткінің заңсыз айналымы біздің мемлекеттеріміздің және тұтас біздің құрлығымыздың ішкі және халықаралық тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне, сондай-ақ біздің халықтарымыздың игілігіне елеулі қатер төндіретіні мәлім.

Жалпы, осылайша сыртқы саясаттың жалғасуы маңызды болып табылатына күмән жоқ. Мемлекеттердің ұлттық пайдаларын қорғауда, аймақтарындағы жағдайларға болымды және болымсыз түрде үлес қосқанда тұрақтылық маңызды орын алады. Ауқымды бір көзқарас аясында және үздіксіз сұранысы бар саясаттардың мақсаттарына жетуі - тарихи бір шындық.

Сыртқы саясаттың ортаға шығу және жүргізілу кезеңі - бір мемлекеттегі саяси мәдениеттің, басқару жүйесінің, экономикалық құндылықтардың, халықаралық конъюнктура мен ішкі саясатының жиынтығы. Өмір сүретін бір мекеме ретінде Атазаңы да осы кезеңде маңызды орынға ие.

1. Сирота Н.М. Геополитика. – СПб.: Питер, 2006. - С. 7.

2. Фу Чжен Кун. Геополитика Казахстана между прошлым и будущим. - Алматы, 1999.

3. Материалы научно-практической конференции. Центральная Азия и Казахстан в фокусе современных международных отношений. – Алматы, 2001.

4. Эрлер Г. Европа и Центральная Азия: совместно преодолевать вызовы. Выступление в Комитете по международным делам, обороне и безопасности казахстанского Мажилис//РИА «Новости». 08.06.2001

5. Выступление комиссара по вопросам внешней политики ЕК Криса Паттена в Алматы 15.03.2004 / Центральная Азия во внешней политике Европейского Союза. — Алматы, 2004

6. Назарбаев Н.А. Казахстан - 2030. Послание Президента страны народу

Казахстана. - Алматы: Білім, 1997. - 171 с.

7. Указ Президента РК от 26 марта 1999 года № 88 «О Совете безопасности РК».// Национальная безопасность: итоги десятилетия. Сборник документов. - Астана: Елорда, 2001. - 480 с.

8. Токаев К.К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации. – Алматы, 2000.

9. www.mfa.rz

Б.М. Балаубаева