«мемлекет және қҰҚЫҚ теориясы»

Әдебиетте қүқық жүйесі заңдар жүйесінің объективті негізі және заңдар жүйесі заң шығарушымен қүқықтың жүйесі негізінде қүрылады. Жалпы және түтасымен ол дүрыс. Алайда, заңдар жүйесінің дамуы, оның жетілуі оған қарағандық емес, яғни қүқық жүйесін қайталап соған үқсас болуды көздемейді, тек көбірек түрде, қүқық жүиесіне қарағанда өзінің қызметтік мақсатын толық іске асыру, қүқықтық ақпараттың ашықтығын және түсінікті болуын қамтамасыз ету, заңдылық күштеріне қарай, заң нормаларының анық иерархиясып белгілеу, көбірек, толық және дүрыстық жағдайда елдің мемлекеттік қүрылымын есепке алу қажет.

Заңдар шығару жүйесі (ал «заңдар шығарумен» бүл проблеманың контексінде барлық нормативтік-қүқықтық актілердің жиынтығын және қүқықтың арнайыланған көріну нысандарына дейін түсінуге болады) өкілетті органдардың арнайы қызметтерінің нәтижесі («қүқықтық шығармашылыққа» қатысты) және ол осы бағдарламада көбірек, не азырақ жетілгендігін көрсетуі мүмкін. Теорияда мүндай сәттерді заңдар шығару жүйесінің субъективтік факторларға тәуелділігі ретінде сипаттайды.

Егер қүқық жүйесінің элементтеріне нормалар, институттар, салаларжатса,ондазаңшығаружүйесініңэлементтері—нормативтік-қүқықтық актілер және олардың элементтерін қүрушылар (тараулар, бөлімдер, баптар, белгілер, т.б.). Сол сияқты, заң шығарудың салалары бөлініп шығады.

Заң шығару жүйесінің қүрылысы «жоғарыдан төмен» (субор-динация принципі бойынша) және «көлденең» қүрылады (координа-ция принципі). Нормативтік-қүқықтық актілердің иерархиялық негізінде (жоғарыдан төмен қүрылым) әр уақытта Конституцияға жатады. Көлденең қүрылыс заң шығару саласының бөлшектенген жүйесімен сипатталады. Федеративтік мемлекеттерде заң шығару жүйесі өзгеше. Мысалға, Ресейдің заң шығару жүйесін алсақ, онда жалпыфедеративтік заң шығару мен Федерация субъектілерінің заң шығару жүйелері бар.

Пысықтау сұрақтары:

1. Құқық жүйесі түсінігі оның элементтері

2. Заңдар жүйесі
19- тақырып. Құқықтық қатынастар

Мақсаты: Құқықтық қатынастар түсінігі және олардың қоғамдағы ерекшеліктері

1. 
   Құқықтық қатынастар түсінігі және ұғымы
   
2. 
   Құқықтық қатынастар жіктелуі
   

Құқықтық қатынастардың белгілеріне мыналарды жатқызуға болады:

1. Құқықтық қатынас — бүл қоғамдық қатынас, яғни адамдардың өз арасындағы қатынас. Құқықтық қатынастар адам мен заттың, адам мен жануардың арасында болуы мүмкін емес (тіпті ол сол адамның меншігі болса да). Құқықтық қатынас тек осы объектілер арқылы пайда болуы мүмкін.

2. Құқықтық қатынастар заңды нормалармен тығыз байланыста өмір сүреді, олардың пайда болуындағы (соған қоса өзгертуге және тоқтатуға) нормативтік негіз (база) ретінде көрінеді. Сондықтан, қүқықтық қатынастар маңызды алғышарт есебінде болады (қүқық-тық субъектілерімен және заңды факторлармен қатар).

3. Құқықтық қатынастардың қатынасушылары бір-бірімен заңды қүқықпен және міндеттілікпен байланыста болады және қүқық субъектілерінде белгілі заңды фактілер негізінде пайда болады.

4. Тұтасымен алсақ, құқықтық қасиеттерге мынандай сапа тән белгілілік және жекеленушілік. Қүұықтық қатынастарда оның қатынасушылары және олардың нақты тәртіптері белгіленген. Жекешеленушілік екіжақты болуы да мүмкін, екі жағы аттарымен белгілі болғанда (азаматтық қүқықтағы міндеттілік қатынастары), сол сияқты бір жақты болуы да мүмкін (меншіктік қүқықтық қатынас).

5. Құқықтық қатынастар ерікті сипатта болады. Біріншіден, олар мемлекеттік ерікпен қүқықта көрсетілгендей байланыста болады; екіншіден — жекешеленген ерікпен, себебі қүқықтық қатынас оның қатынасушыларының санасы арқылы іске асырылады (қүқықтың әрекетіндегі психологиялық тетік. Сонымен қатар, қүқықтық қатынастардың көбісі пайда болады, өзгереді және субъектілердің еркіне қарай тоқтатылады.

6. Құқықтық қатынастар, құқықта көрсетілгендей, мемлекеттің еркі және онымен күзетіледі.

Айтылған сапаны есептесек, қүқықтық қатынасты мемлекетпен күзетілетін ерікті жекешеленген қоғамдық қатынас ретінде анықтауға болады, олардың қатынасушылары бір-бірімен заңды қүқықтар және міндеттілікпен байланысты.

Құқықтық қатынастың құрамына элементтер ретінде дәстүрлі жолмен мыналарды қосады:

а) қүқықтық қатынастардың субъектілерін (қатынасушыларды); ә) субъективтік заңды, қүқық пен міндеттілікті (оларды қүқықтық

қатынастардың заңды мазмүны деп атайды);

б) фактілер негізіндегі қүқықтық тәртіп, қүқықты іс жүзіне асырудағы құқық пен міндеттілік (оны қүқықтық қатынастың материалдық мазмұны деп атайды); құқықтық қатынастың объектілері.

Құқықтық қатынастар әртүрлі негіздерге байланысты топтастырылады. Белгілі салаға жатуына байланысты және мемлекеттік-қүқықтық, әкімшілік-қүқықтық, азаматтық-қүқықтық және басқа салаларға бөлу арқылы айыруға болады.

Олардың функционалдық мақсатына байланысты реттеушілікке және күзетушілікке (қорғаушылық) бөліп қарауға болады. Өз жағынан, реттеушіліктің ішінен белсепді кейіптегі қүқықтық қатынасты бөліп айтады (олар міндеттеушілік пен өкілетті басқа-рушылықтың нормалары негізінде пайда болады және қүқықтың динамикалық функциясын көрсетеді) және пассивтік кейіптегі қүқықтық қатынас (тыйым салатын нормалардың негізінде пайда болып, қүқықтың статистикалық, бекітушілік функциясын көр-сетеді).

Жекелепгеп деңгейге байланысты сал ыстырмал ы деп бөлінеді, онда қүқықтық қатынастарға қатынасушылардың бәрі аталған және абсолютті, онда тек бір жағы ғана жекешеленген — өкілетті басқарушы (управомоченный) (мысалы, меншік туралы қүқықтық қатынастар). Сол қатарда кейбір авторлар (профессор С. С. Алексеев, профессор Н. И. Матузов) жалпылама деп бөледі (не жалпылама реттеушілік), онда субъектілер тек кейіптік белгілермен көрсетілген және жалпы субъектілердің қүқықтық жағдайы, олардың қүқықтық статусы, қүқықтық субъектілігі жанама түрде қамтылады.

Қүқық жүйесі қай жағына жақындығына (тәндігіне) байлапысты қүқықтық қатынастарды: материалдыққа, процес-суалдыққа, жекешеленгендікке және көпшілікке бөледі.

Сонымен бірге, жәй және күрделі қүқықтық қатынастарға бөлуге болады. Күрделі қүқықтық қатынастар өзінің қүрамында бірнеше кешенді субъективтік заңды қүқықтары мен міндеттері бар қатынасушыларды үстай алады. Ең элементарлы (жәй) көрінетін екі субъектісі бар қатынастар, оның біреуінің заңды қүқығы, ал екіншісінің корреспондировать ететін заңды міндеттілігі бар.

Қүқықтық субъектілік — адамдардың қоғамдық-заңды қа-сиеттері: оның екі жағы бар — қоғамдық және заңдылық. Қоғамдық-қүқықтық субъектілік жағы мынадан көрінеді, субъектінің қүқығын заң шығарушы қалай болса солай белгілей алмайды — олар өмірдің өзімен, қоғам дамуының заңдылықтарына сәйкес қажеттілікке сай талап етіледі.

Заңдылық жағы сонда, қүқық субъектілерінің белгілері міндетті түрде заң нормаларында бекітілуі керек.

Қүқық теориясында жеткілікті түрде негізделген көзқарастар бойынша, қүқықтық субъектілікті, субъективтік заңды қүқық ретінде қарауға болады — «қүқық қүқыққа» мемлекеттік қүқық нормаларының жолындағы жалпы (жалпы-реттеушілік) қүқықтық қатынастардың қалпында болады.

Шын мәнісінде, мүнда субъективтік қүқық пен жалпылық қүқықтық субъективтіктің табиғаты көрініп түр — қүқықтық субъектілікте де белгілі. Заңды мүмкіндіктің барлығын көрсетеді. Мүнда, былайша айтсақ, қүқық субъектілерінің тәртіптеріне реттеушілік ықпал жасалады.

Қүқықтық субъектіліктің қүрамынан құқықтық қабілеттілік және әрекеттілікті бөліп айтады.

Қүқықтық қабілеттілік және әрекеттілік — бір медальдің екі жағы — қүқықтық субъектілік, өзінің табиғатына қарай біртүтас қүқықтық орекеттіл ік. Шын мәнісіндегі қүқықтық субъективтіл ікті — қүқықтық қабілеттілікке және әрекеттілікке бөліп зерттеу, негізінен азаматтық қүқықта болады және ол барлық субъектілерге бірдей емес (азаматтық қүқықтық субъективтік үйымдар бірлікте).

Әрекеттіліктің басқа бір түріне деликтоқабілеттілік жатады, ол — қүқықты бүзғандығы үшін (деликтіні) заңды жауапкершілікті мойындау қабілеттілігі (соған сай заңды міндеттілікті орындау).

Қүқықтық субъектілік жалпылама (жалпы қүқық субъектісі болу қабілеттілігі), салалық және арнайы болуы мүмкін (мысалы, заңды адамдардың қүқықтық субъективтігі).

Субъектілердіңқүқықтықжағдайықүқықтықстатустыңтүсінігімен сипатталады. Көбінесе, ол азаматтарда қүқықтық субъектілік, конституциялық қүқық және міндеттерден қүралады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке адамдардың қүқықтық статусының негізі болып табылады.

«8Ш觻 сөзі латын тілінен аударсақ, «жағдай», «ереже» деген сөздердің мағынасын көрсетеді. Дегенмен, әдебиетте сонымен қоса, «құқықтық ереже» түсінігін үсынады. Мүндай қосымша үсынушылықтың, егер «қүқықтық ереже» бойынша нақтылы субъектінің қүқықтық жағдайын түсінгенде ғана мәні болады, яғни оның қүқықтық статусымен бекітілген болса, өзі түрған нақтылы қүқықтық байланыстың жиынтығына сәйкестік болу қажет.

Қүқықтың әрекетінің тетігін түсіну әртүрлі түсініктерді болжайды: «қүқық субъектісін» және «қүқықтық қатынастың субъектісін». Құқық субъектісі — бүл қүқықтық қатынастардың «потенциалды» мүшелері, бүл адамдар заңды қүқық пен міндеттерді ғана алып жүруші бола алады. Қүқықтық қатынастар субъектісі — бүл қүқық субъектісі өзінің қүқықтық субъективтігін іске асырып, нақтылы қүқықтық қатынастардың қатынасушысы болғандар. Әрбір қүқықтық қатынастар субъектісі — бүл әр уақытта қүқық субъектісі (онсыз ол жәй ғана сондай бола алмас еді), көрінген қүқық субъектісі соның не басқа нақты қүқықтық қатынастардың субъектісі бола бермейді.

Қүқық субъектісі қүқықтық қатынастар субъектісі болу үшін міндетті түрде белгілі заңды фактілер пайда болу қажет, сондықтан әрекетке, соған сай өкілетті — міндеттеушілік нормасын «жібереді» және ол өз жағынан сол қүқық субъектілеріне заңды міндеттер мен заңды қүқық беріп, пайда болған қүқықтық қатынастардың қатынасушылары жасайды.

Қүқық субъектілері қүқық нормаларымен қатар, заңды факті-лермен, қүқықтық қатынастардың өмір сүруіне және пайда болуын-дағы алғышарттарды жасайды.

Қүқықтық қатынастар субъектілері — бүл әр уақытта қүқық субъектісі, жалпы сипатын қүқықтық субъективтік және қүқықтық статуспен байланыстыру керек (қүқықтық қабілеттілікпен, әрекет-тілікпен, деликтоқабілеттілікпен).

Қүқық субъектілерінің түрлеріне қарап (қүқықтық қатынастар субъектілерімен) былай бөлуге болады:

а) азаматтық түлға; ә) үйымдар;

б) қоғамдық қүрылымдар (үлттар, халықтар).

Азаматтық түлға — азаматтар, шетел азаматтары, азаматтығы жоқтар (апатридттер), екі азаматтығы бар адамдар (бипатридтер). Үйымдарға жататындар:

а) мемлекеттің өзі;

ә) мемлекеттік үйымдар;

б) мемлекеттік емес (қоғамдық, кооперативтік, коммерциялық, т.б.) үйымдар.

Мемлекеттік үйымдардың ішінен мемлекеттік органдарды бөлуге болады — билік өкілеттілігі бар мемлекеттік үйымдар.

Ерекше атап өтуге жататын заңды тұлға категориясы, оның азаматтық (заттық) айналымға қатынасуға қажетті қүқықтық субъек-тивтігі болуы міндетті. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша үйымдар заңды түлға ретінде мынандай жағдайда танылады:

а) өзінің жеке мүлкі болуы және өзінің міндеттері бойынша сол мүліктері арқылы жауап беруі міндетті;

ә) өз атынан заттық және жеке адамға заттық емес қүқыққа ие болуға және міндеттерін өтеуге мүмкіндігі бар;

б) сотта талапкер және жауапкер бола алады.

Көңіл аударатын жағдай, «заңды түлға» қүқық субъектілерінің түрлілігін емес, қүқықтық субъективтіктің түрлерін көрсетумен қатар, осы субъектілердің қоғамдық-заңдық қасиетін білдіреді. Заңды түлға ретінде мемлекеттің өзін айтуға болады.

«Заңды түлға» категориясын қүру қайта өңдеумен, ойлаумен және Рим қүқығын жүйелі жазумен, оны зерттеулермен байланысты. Заң-ды фактінің жалпы түсінігі қүқықтық қатынас түсінігі сияқты римдік заңгерлермен қүрылмаған. «Заңды факті» атауының пайда болуы германдық заңгер Ф. К. Фон Савиньидің (тарихи қүқық мектебінің негізін салушылардың бірі) атымен тығыз байланысты. Ол өзінің «Система современного римского права» еңбегінде (1840 ж.) былай жазған: «Мен пайда болуға әсер ететін, не қүқықтық қатынастардың бітуін көрсететін оқиғаны заңды фактілер деп атаймын».

Қазіргі оқулық әдебиеттерде негізінен заңды фактілерді жүйелеуге көңіл бөлінеді, ал түсініктің өзі көлеңкеде қалады. Авторлар әдетте заңды фактіні белгілеумен шектеледі, ал тәжірибеде бірбеткей қүрылады және былай естіледі: «Заңды фактілер — нақтылы өмірлік жағдайлар, қүқық нормалары қүқықтық қатынастардың пайда болуымен, өзгеруімен, не тоқтатылуымен байланысты».

Дегенмен, заңды фактілерді түсініктеме сипатында, олардың мынандай ерекшеліктерін атап өтуге болады:

1. Заңды фактілер өзінің әлеуметтік табиғатына қарай — өмірлік жағдайлар, олар өзінен-өзі қасиетімен заңды нәтижелерді туғызбайды. Ондай сапа оларға заң нормаларымен беріледі және былай болуы да мүмкін, яғни заң шығарушы қоғамдық қаты-настардың дамуындағы бір кезеңде қүқықтық нәтижелерді осы заңды фактілермен байланыстыруды тоқтатады. Дегенмен, жасалу да заң шығарушының тілегі емес, тек қоғамдық даму заңдылығының ықпалы. Сондықтан, заңды фактілердің терең қоғамдық табиғаты бар және ол қүқықтың тағы да бір тәжірибеге шығуы, тағы да бір рет қүқықтық әлеуметтік аямен байланысатын кезі. Сонымен, заңды фактілер — бүл қоғамдық-заңды қүбылыс.

2. Заңды фактілер қүқықтық қатынастардың қимылына жанама түрде көмектеседі (пайда болу, өзгеру, тоқтату). Егер қүқықтың субъективтікті ерекше жағдайдағы заңды қүқық ретінде, жанаса жалпы реттеушілік қалыптағы қүқықтық қатынастар, олай болса фактілер негізіндегі қүқықтық субъективтік (жасы, есі дүрыстығы, т.с.с.) өзінің табиғатына қарай және әрекет тетігіне байланысты заңды фактілерге жатады.

3. Заңды фактілер тек қүқықтық нормаларымен қарым-қатынаста болғанда ғана қүқықтық нәтижелерді туғызады. Заңды факт «жіберетін тетіктің» рөлін қүқық нормасына сай орындайды, оны әрекетіне жібереді. Осыған қарағанда заңды фактілерді қүқық нормалары мен қүқықтық қатынастардың байланыстырушысы ретінде қарау дүрыс сияқты.

4. Заңды фактілерге нүсқау және оларды түсіндіру заң нор-маларының гипотезасында көрсетілген. Нормалармен және субъек-тілермен қатар, заңды фактілер қүқықтық қатынастардың пайда болуының алғышарттарының бірі ретінде көрінеді.

Заңды фактілер әртүрлі өмірлік жағдайлар сияқты, әралуан және әртүрлі негіздерге байланысты жүйеленуі мүмкін:

1) заңды нәтижелердің сипатына байланысты;

2) әрекет сипатына байланысты — бір реттегі әрекет фактілер (уақыттың өтуіне байланысты, материалдық зиян келтіруіне байланысты) және жағдайлар фактісі (туысқандық жағдай, жүмысқа қабілетсіздік жағдайы);

3) қүқықтық қатынастар қатынасушыларының жекелеген ерік-терінің байланысының сипатына сайлық — заңды әрекеттер (әрекет және әрекетсіздік) және заңды оқиға. Оқиғалар абсолютті және салыстырмалы болуы мүмкін.

Абсолютті оқиға адам еркімен байланысты емес (мысалы, табиғи қиыншылық). Салыстырмалыга сол қүқықтық қатынастың қатынасушыларының еркіне байланысты емес оқиғалар жатады, бірақ басқа адамдардың еркіне байланысты болады. Мысалы, кісі өлтіру қылмыстық қүқықтық қатынастарға заңсыз әрекет болса, мүрагерлік азаматтық қүқықтық қатынастарға — заңды оқиғаға жатады;

4) қүқықтың үйғарымына сай болу көзқарасына байлапысты қимылды екіге: қүқыққа сайлық және қүқыққа сай еместікке бөлуге болады. Қүқыққа сай еместікті, өз жағынан — қылмыс және теріс қылыққа бөлуге болады (қоғамға қауіпсіздік деңгейіне байланысты);

5) ерікті бағытқа байлапысты қүқыққа сай әрекеттер үшке бөлінеді: жекелегеп акті (белгілі қүқықтық нәтижені түғызу үшін жасалады), заңды қылық (қүқық нормалары олармен қүқықтық нәтижені субъектінің ерікті бағытынан, фактінің қимыл күшінен тәуелсіз байланыстырады) және нәтижелі әрекет (қүқықтық нәтиже әрекеттің өзімен байланыстырылмай, оның нәтижесімен байланыстырылады. Мысалы, шығармашылық әрекеттің нәтижесі);

6) қиындық деңгейіне байлапысты заңды фактілер бөлінеді: жекеше заңды фактілер және фактіге сай қүрамдар (заңдылық фактілер жүйесі).

«Қүқықтық қатынастар» түсінігін белгілеудің мақсаты қүқықтық қатынастардың өмір сүру мәнін ашып көрсету: субъектілер не үшін қүқықтық қатынастарға түседі және оның ішінде, неліктен өзінің қүқығы мен міндеттерін іске асыруға әрекет етеді? Бүл категория осындай жолмен қүқықтық қатынастарды материалдық және қоғамның рухани игілігімен байланыстырады. Солай бола түрса да, қүқықтық қатынастар проблемасы қүқық теориясында көбірек дау туғызып, талқылауға жатады.

Көзқарастардың көптігіне қарамай, қүқықтық қатынастардың негізгі екі объектісі туралы теорияны бөліп көрсетуге болады: мопистикалық (оның авторлары, бір ғана қүқықтық қатынастар объектісін қорғайды) және плюралистік (онда қүқықтық қаты-настардың объектілерінің көптігі мойындалады).

Монистикалық теория бойынша, қүқықтық қатынастардың объ-ектісіне міндетті адамның тәртібі жатады (профессор О. С. Иоффе), не болмаса сол фактідегі қоғамдық қатынастар, оларға қүқықтық қатынастар ықпал етеді (профессор Ю. К. Толстой).

Қүқықтық қатынастар объектілерінің көптігін мойындайтын ғалымдар оның түсінігін әртүрлі белгілейді. Мысалы Н. Г. Алексан-дров қүқықтық қатынастардың объектісін былай түсінген: «сол заттық объект, сол туралы субъектілердің арасындағы қарым-қатынас». Профессор С. С. Алекссевтің анықтамасы бойынша, қүқықтық қатынастар объектісіне «бізді қоршаған дүниенің сол қүбылысы, оған бағытталған субъективтік заңды қүқықтар мен міндеттер» жатады.

Плюралистік теорияда қүқықтық қатынастар объектісіне мынандай материалдық және материалдық емес игіліктер жатады:

1) заттар;

2) рухани шығармашылықтың нәтижесі (авторлық нәтиже, ойлап табушылық, т.с.с);

3) жеке материалдық емес игілік (атың, адалдығың, азаматты-ғûң);

4) әрекет (әрекеттен өзін-өзі үстай білу);

5) қүқықтық қатынастар субъектілерінің әрекеттерінің нәтиже-лері.

Әдебиетте монистикалық және плюралистік қүқықтық қатынастар объектілеріне қатынастарды біріктіру талпынысы бар және фактілер негізіндегі қүқықтық тәртіпті қүқықтық қатынастардың заңды объектісі ретінде атайды (не қүқықтық қатынастар

«Қүқықтық қатынастар» түсінігін белгілеудің мақсаты қүқықтық қатынастардың өмір сүру мәнін ашып көрсету: субъектілер не үшін қүқықтық қатынастарға түседі және оның ішінде, неліктен өзінің қүқығы мен міндеттерін іске асыруға әрекет етеді? Бүл категория осындай жолмен қүқықтық қатынастарды материалдық және қоғамның рухани игілігімен байланыстырады. Солай бола түрса да, қүқықтық қатынастар проблемасы қүқық теориясында көбірек дау туғызып, талқылауға жатады.

Көзқарастардың көптігіне қарамай, қүқықтық қатынастардың негізгі екі объектісі туралы теорияны бөліп көрсетуге болады: мопистикалық (оның авторлары, бір ғана қүқықтық қатынастар объектісін қорғайды) және плюралистік (онда қүқықтық қаты-настардың объектілерінің көптігі мойындалады).

Монистикалық теория бойынша, қүқықтық қатынастардың объ-ектісіне міндетті адамның тәртібі жатады (профессор О. С. Иоффе), не болмаса сол фактідегі қоғамдық қатынастар, оларға қүқықтық қатынастар ықпал етеді (профессор Ю. К. Толстой).

Қүқықтық қатынастар объектілерінің көптігін мойындайтын ғалымдар оның түсінігін әртүрлі белгілейді. Мысалы Н. Г. Алексан-дров қүқықтық қатынастардың объектісін былай түсінген: «сол заттық объект, сол туралы субъектілердің арасындағы қарым-қатынас». Профессор С. С. Алекссевтің анықтамасы бойынша, қүқықтық қатынастар объектісіне «бізді қоршаған дүниенің сол қүбылысы, оған бағытталған субъективтік заңды қүқықтар мен міндеттер» жатады.

Плюралистік теорияда қүқықтық қатынастар объектісіне мынандай материалдық және материалдық емес игіліктер жатады:

1) заттар;

2) рухани шығармашылықтың нәтижесі (авторлық нәтиже, ойлап табушылық, т.с.с);

3) жеке материалдық емес игілік (атың, адалдығың, азаматтығы);

4) әрекет (әрекеттен өзін-өзі үстай білу);

5) қүқықтық қатынастар субъектілерінің әрекеттерінің нәтиже-лері.

Әдебиетте монистикалық және плюралистік қүқықтық қатынастар объектілеріне қатынастарды біріктіру талпынысы бар және фактілер негізіндегі қүқықтық тәртіпті қүқықтық қатынастардың заңды объектісі ретінде атайды (не қүқықтық қатынастардың пәні ретінде),дың пәні ретінде), құбылысын қамтып, олардың ішкі қүрылымдары мен сыртқы кө-ріністері жөнінде ой елегінен өткізуге материалдар береді. Дегенмен, есепке алатын жағдай «нысан» мен «мазмүнды» жалпы заңдылықтармен байланыста зерттесек тиімді. Көлемді және қиын объектілерді толық және нақтылы зерттеуде, бүл категориялардың философиялық көпжақтылығы қалай болса да, авторларды нысан мен мазмүнды әртүрлі трактовкалар арқылы зерттеуге мәжбүр етеді, яғни бір қүбылысты әртүрлі түрғыдан қарайды.

Бұл мәселелер бойынша негізгі жалпытеориялық бағытымыз мынандай:

1. Құқықтық қатынастар нысанына (формасына) субъективтік заңды қүқық пен міндеттер, ал оның мазмүнына — фактілер негізіндегі субъектінің қүқықтық тәртібі жатады, олар сол қүқық пен міндетін іс жүзіне асырады (профессор В. Н. Щеглов, профессор Л. С. Явич, т.б.). Бүл вариантта категория «нысанның» әдістемелік мүмкіндігін және «мазмүнын» толықтау пайдаланған. Осы негізде қүқықтық қатынастың нағыз маңызды жағы бөлінген және олардың функционалдық байланысы дүрыс белгіленген: нысан (қүқық және міндеттер) мазмүнға белсенді (тәртіп), оны қүрайды, ал заңды нормалар қүқықтық шығармашылық әрекеттер арқылы өзгеріп, мазмүн нысанды белгілейді:

2. Профессор С. С. Алексеев субъективтік заңды қүқық пен міндеттерді «заңды мазмүн» деп атады, ал фактілі субъектілердің қүқықтық тәртібі — «материалдық мазмүн». Автордың пайым-дауынша,көрсетілгенекімазмүнқүқықтыққатынастыңэлементтеріне жатады, ол сонымен қоса, басқа элементтерді бөліп көрсетеді: қүқықтық қатынастардың субъектілері және объектілері.

Философиялық көзқарасқа байланысты, жоғарыдағы айтылған автордың ойлары шындыққа жатпайды. Біріншіден, бір объектінің өзінен екі мазмүнды және бірде бір нысанды бөліп шығаруға болмайды. Себебі, бүл категориялар қатар, әрбір мазмүнға өзінің нысанын табу міндетті. Екіпшідеп, нысан және мазмүн қүбылысты толығымен бітіреді, егер бірдеңе мазмүнға жатса, онда қалғандарының барлығы нысанға жатуы керек және ешқандай басқа «элементтер» қүбылыста болуы мүмкін емес. Үшіншіден, мазмүн ешқандай жағдайда, элементтің орнында көрінуі мүмкін емес. Керісінше, мазмүн — бүл қүрылымды үйымдастырылған элементтердің бірлігі.

Ертеректе профессор О. С. Иоффе қүқықтық қатынастардан жалпы үш мазмүнды бөліп көрсеткен: заңдық, материалдық және идеологиялық. 3. Қүқықтық қатынастар — түтасымен нысан ретінде көрініп, нормамен реттелетін қоғамдық қатынастар және ол қүқықтық қатынастардың мазмүны. Бүл көзқарасқа байланысты айтатынымыз, біріншіден, философия мүндай нысан мен мазмүнның байланысын білмейді, олардың сыртқы байланысы тек нысан болуы мүмкін, бірақ мазмүн ешқашан болмайды. Екіпшідеп, авторлар, егер сондай жағдай болса, қүқықтық қатынастардің бірлігімен қандай қүбылыстар қүрылады (нысан ретінде) және қоғамдық қатынастар (мазмүндар) сүраққа жауап бермейді.

Жоғарыдағы айтылғандарды есепке ала отырып, қүқықтық қатынастарды сипаттауға философиялық категориялар «нысанды» және «мазмүнды» пайдалануымыз қажет.

Қоғамдық қатынастар және тәртіп. Қүқық зерттеушілерінде күмән келтірмейтін тезис мынау: қүқық — қоғамдық қатынастарды реттеуші. Мүндай реттеудің нәтижесіне қүқықтық қатынастар жатады: «қүқықтық қатынастар — қүқықпен реттелген қоғамдық қатынастар». Біздің ойымызша: қүқық нормалары қоғамдық қатынастарды реттемейді, тек адамдардың тәртібін реттейді, бүл екеуін бірдей деп есептеуге болмайды. Қүқықтық қатынастың қатал түрдегі, философиялық түсінігі (қүқықтық қүрылыс) нәтиже емес, қүқықтық реттеудің қүралы. Қоғамдық қатынастардың қарым-қатынасын және қызметін түсіну үшін, ең алдымен, философиялық талдау категориясы — «қатынасқа» жүгінуіміз қажет, себебі, ол «қоғамдық қатынастар» категориясына қарағанда жақындау. Қоғамдық қатынастар жалпы қатынастардың бір түріне жатады. Болгар философы Панайот Гиндев осы мәселелер бойынша: қоғамдық қатынастар — «объективтік шындық қүбылысы мен жалпы байланыстың арнайы көрінісінің жеке оқиғасы» деген бола-тын.

Философия ғылымының категориялық аппаратында «қатынас» — триада категориясының элементі: «зат», «қасиет» және «қатынас», солардың негізінде шындықты сезінудің қандай да болмасын объектісі қүрылады. «Тәжірибеде д үниетаным көптеген элементтерге бөлінбейді, бірақ қасиеті бар және қатынастағы заттарға бөлінеді» (В. Н. Сагатовский).

Заттар арасындағы қатынастар, олардың қасиеттеріне қарай бөлінеді. Мүнда «заттарды» философиялық түсіну үйреншікті түсінуден бөлек болады. Заттарды физикалық, кеңістіктегі тежеулі объект ретінде белгілеуге (заттарды үйреншікті түсіну) философияда «дене» деген атау бар. Онда «зат» деп көптеген басқа қүбылыстардан бөлініп шыққан тәуелсіз нәрсені айтады.

Соған байланысты философиядағы заттың негізгі белгісіне — тәуелсіздік бағытындағы қүбылыс алынған. Егер сол нәрсені басқа нәрсеге қатысты деп қарасақ (кейінгіні сипаттайтын қүрал ретінде), онда ол қасиет ретінде көрінетін болады. Қасиет—бұл потенциалды қатынас, ал қатынас — іс жүзіне асырылған қасиет. «Қатынасқа кіру — әр уақытта қатынасушылармен жалпы табиғи бірлікті табу және соның негізінде қатынасушылардан бөлектікті байқау». (В. И. Свидерский, Р. А. Зобов).

В. Н. Сагатовскийдің қатынасқа берген анықтамасы дүрысырақ сияқты: «Бір көпшіліктегі заттың бөлектігі, не үқсастығы, соған үқсас басқа көпшіліктегі заттардың арасындағы қатынас деп аталады». Шын мәнісінде, тек бөлектікте ғана болуы емес, үқсастықта да болуы мүмкін. Заттардың бөлектігі, не үқсастығы олардың қасиеттеріне сай белгіленеді: бір заттың қасиеті екіншісінің қасиетімен ашылады.

Сонымен, қатынасты ерекшелеген нәрселердің, қүбылыстардың, олардың жалпы табиғатының күшімен мүмкін болған, бір-бірімен келіскен ережелер және олардың қасиеттеріне негізделген ретінде түсінуге болады.

Қатынас қүбылыстардың арасында өмір сүреді, ал қатынастардың ішінде әртүрлі элементтер (қүбылыс, нәрселер, заттар) жоқ болады, себебі, «элемент» дегеніміз зат және ерекше мәнде қаралады. Элементтер көп жағдайларда өздері тиімді қатынастар жасауға шақырылуы мүмкін, өздерінің табиғи күшіне сай тек жүйеде болуы мүмкін, бірақ қатынаста емес.