Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
Сақ ер. Боз жорѓа ат, ќызыл ауыз, µзі ш±бар, Кµп мінген саќ ермен
жүктеу/скачать 2.31 Mb.
|
Сақ ер. Боз жорѓа ат, ќызыл ауыз, µзі ш±бар, Кµп мінген саќ ермен таѓып т±мар (М-Ж., 111). Саќ ер мен ќоса алтын ер де болѓан: Мінгені бәрінің де алтынды ер (М-Ж., 126); Ќырыќ ат беріп Тµлеген, Алтын ер сатып алады (ЌЖ, 9); Шаќ//саќ=>В.В. Радлов: Сағ 1) здоровый, нетронутый – gesund, unversehrt, unverletzt; caf cälamäт ол! (саf ол!) (Том IV часть С. 259.). Саќ сµзі С.Е. Маловта: саѓ `здоровый, благополучный`, `осторожный`; саѓ сања `тебе (будет) хорошо!` (так оканчиваются толкования снов): саѓ бол- `быть осторожным, внимательным`. РСл., IV, 259, (Малов, 98); Саќ I. Сын. Ќыраѓы кµреген (ЌТТС, 236); Саќ а. [саќ сак. 1. часть ноги от колена до щиколотки; 2. наколенник, часть старинного боевого снаряжения (брони, лат), прикрывающая колено] – бдительный деп т‰сінік береді (Р‰стемов, 246). Саќаю. «тєуір болу, сауыѓып кету» (ЌЭС, 163); Сақ пен сақа сөзі түбірлес болуы мүмкін. Ә. Қайдардың что же касается этимологии непонятного для нас слова *сақ, то здесь мнения ученых расходится – деген сөзіне толықтай келісеміз (2003: 278). В. В. Радлов сақа сөзінің төрт мағынасын көрсетеді: балтаның жүзі, су тасушы, қысқа мерзім немесе (щегленокъ) т.б (Том IV. Часть 1C. 239-242). Таѓы да ќуып кетпесе, Саќа айѓырдай арќырап (Шєкєрім, 183); Л. З. Будагов: сагъ. п. سغ сќ 1) покрышка, верхъ, сводъ, крыша 2) продолговатое зданіе (628); саќа. А. водовозъ, сќа سقا ќозы, щегленокъ (629). Саќ ер (саќтыњ ері), ќалмаќы ер (ќалмаќтыњ ері), қоқан ер (қоқанның ері) сияқты қолданылған болуы да мүмкін. Саќ ер ќ±рамындаѓы ер сµзі кµне дєуірде µз алдына дербес маѓына берген. Ѓ. М±сабаев: Кейбіреулер б±лг-ар, ас-ар, хаз-ар, ау-ар (аавр), маж-ар (мадии-ар-осы к‰нгі венгерлер), тат-ар, хунг-ар (венгер) атауларыныњ соњындаѓы -ар деген ќосымшасын, жер, ел атауларына ќосылѓан ар, ер деген лаќап ат – деп ќарайды. Рас, кµне т‰ркі тілінде ар, ќошќар, арлан дегендердіњ соњѓысы, басќы буынында айтылатын ар сµзі ер деген маѓынаны білдіретінін профессор Ќ. Ж±банов 1935 жылы айтќан болатын. Біраќ, -ар (-ер) т‰ркі тілдерінде ѓана емес, монѓол, корей, маньчур, жапон, фин тілдерінде де ер, ерлік сипатты сµздерге ќосылып айтылады. Олай боса, б±л сµз, мейлі ж±рнаќ, мейлі т‰бір болсын, мысалы, б±лѓар, татар атаулары, бір т‰бірден екеніне дєлел бола алмаќ емес. Б±лардыњ туыстыќ тілдер субстраты екенін т‰бір сµздерден іздеген маќ±л - дейді [12, б.5-6]. Ќ. Ж±бановтыњ сµзіне орай глоголы er- < е общеалтайский глогол ‘быть’, `существовать`+ -r афф-дейді (А.Н. Кононов. Грамматика языка тюркских рунических памятников «VII-IХ вв» – Ленинград: Наука, 1980. – С. 119); Орыс тілінде седло: седло`, -а, мн. Сёдла, сёдел, сёдлам, ср. 1. Часть сбруи – родсиденья, укрепляемого для езды на спине животного (ТСРЯ, 708). Ер-тұрман тіркесінің құрамындағы тұрман туралы Л. Будагов: кир. طورمان турманъ, сбруя, полный приборъ, اط اطورمانيконская сбруя,اوي طورماني все устройство дома (1869: 744). Т‰ркілер алѓашќы кезде жайдаќ мінген. Жайдаќ сµзі: ж‰гені ѓана бар ат, ері жоќ, тек ќана тоќымы бар ат, ештење салынбаѓан ат, жаќсы атпен кµлденењдеп кµзге т‰су, маќтану деген мағынасы бар (Будагов, 2 том: 346). Оныњ бер жаѓында ерле//ертте атты ж‰гендеу, ауыздыќтау, игеру деген маѓынаѓа да жуыќ келеді. Түйін. Саќ сµзінен саќшы (саќ+шы) пайда болѓандыѓын байќаймыз Мысалы, тобышаќ (тобыќ+саќ) кµне т‰ркілердіњ соѓыста киетін, тізесінен тобыѓына дейін жауып т±рѓан ќалќан сияќты ќорѓанышты да атаѓан. Мәшһүр-Жүсіп сақ ер аттың әбзелі ретінде қолданған. Олай болса, Сақ ер > сақ > ер (мықты ер). Ыңыршақ. Ерім бар-ды ыңыршақ, атым бар-ды тобышақ (М-Ж., 89-ауыз әдебиетінің үлгілерінен). В. В. Радлов: Ыңырчак – 1) скрипящій; 2) вьючное съдло; 3) кляча, худая, изнуренная лощадь деп түсіндіреді [17, б.1358]. Ыңыршақ сөзі туралы Қ. Жұбанов: «Біздің «ез» дегендегі -з «ер» дегендегі -р // р дыбысының өзгерімі. Ер ізіне түсу: із=ей; ей+ер=ейер=ер. Осы күні ер деп те, ез деп те айтамыз. -Ыңыршақ -ыңѓыршақ» [12, б.74]. Ыңыршақ – «деревянная седелка», у которой выступает сложенный каркас из дерева, напоминающий скелет, кости очень худого человека (Ә. Қайдар, 342). Ыңыршақ – арық, нашар ат: сенің мініп жүргенің бір ыңыршақ ат қой. Ол аса арып жүдеген деген мағынада айтылады. Бұл түйдектегі ыңыршақ сөзімен жоғары диалектизмнің мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да бір екендігі байқалады [32, б.103];. Ыңыршақ қазақ ерінің бір түрі. Ж. Манкеева: «Ыңыршақ: ыңғыршақ (тат.)~ыңғыршақ (қ.қалп.)~ыңғырсақ (башқ.) ~ ыңырчақ (қырғ.)~ыңыршық (қаз) Келтірілген тілдерде ыңыршық атауының негізгі мағынасы~«жүк салатын ер», «өгізге салатын ер» (Киргизского-русский словарь. Фрунзе, 1985, Т.2. С. 434) Яғни, ол атқа салатын нағыз ер емес. Сондықтан, ғалымдардың -чақ//-шақ тұлғасы туралы пікірі екі түрлі: 1) кішірейткіш мағынада; 2) икемделген құралдың атауын жасаушы модель. Сол сияқты оның түпкі негізі туралы да нақты ортақ көзқарас жоқ. Оның негізі мынаған саяды: 1) ыңғыр // ыңыр > «ер» + чақ // шақ; 2) -ың ( еліктеуіш ) + ғыр // ыр+ чақ // шақ (ЭСТЯ-659). Біздің ойымызша, ыңыршақ атауы ер түбірімен байланыстыруға ыңыр морфемасының дыбыстық қалыптасуы да, семантикалық негізі де толық сай келмейді. Сондықтан оның негізінен «жүк салуға» икемделген құрал екенін ескеріп, жүктің салмағына байланысты оның дыбыс еліктеуіш негіз ретінде қалыптасуы мүмкін (салыстырыңыз: қазақ тіліндегі ыңыран, ыңқылда т.б. деген жорамалды қолдаймыз. Қазіргі қазақ тілінде бұл сөз жеке қолданылмайды, ол – тарихи атау (ҚТТС, 10 т., 402). Оның себебі, ол құралдың қолданысының жойылуына байланысты болуы мүмкін. Бірақ «ыңыршағы айналды» деген тұрақты тіркестің құрамында сақталған» – дейді [110]. Ж. Манкеева өгізге салатын ер бар екенін дұрыс байқаған. Өгіздің мұрнын тесіп жіп байлап, арқасына жүк артып, жетекке алып отырған. Ал, атқа жүк салатын ер артпаған, арбаға жеккен. Аттың арнайы қамыты болған. Салт жүргенде жүкті қанжығасына бөктеріп алған. Түйеге қом артқан, не шөкіті деп жүкті айтқан. Біздің ойымызша, «ер» ер-дің де, ыңыршақтың да жалпы атауы. Ал, ыңыршақ ер деп, құрсауы, шегесі босаған ерді айтқан. Келе заттың атауы болған. Ж. Манкееваның ыңыршақ «ер» түбірінен қалыптаспаған, дыбыс елігіне байланысты туған деген пікіріне қосыламыз. Ыңыршақ ер – қазақ ер, күміс ер, құранды ер, ашамай ер болады. Ырчаг – рычагъ, стягь., ырчайтъ – разинуть ротъ (монг. ірдзай) (Будагов, 800). Түйін. Ыңыршақ ер деп көбіне өгізге артқан жүкті көтеретін ерді айтуы да мүмкін. Ал, -шақ//-шек кішірейткіш жұрнақ және икемделген құралдың атауын жасаушы жұрнақ деп екіге бөліп қарастыруының да өз мәні бар. Бәйге атын жал-құйрығын сүзіп, кежімдеген соң жабудың орнықты тұруы үшін ығыршықты атқа салып, белінен тартып қояды. Ыңыршақ, ашамай сияқты, оның үстіне мінуге болмайды. Арғымаққа салған ығыршық арқасына бекімейді (Абыл ақын, (193), Б. Қыдырбекұлы. 1993: 99); Ыңыршақ > ер < ершік. Ершік. Қазақ тілінде ершік, ұршық сөздері де бар. Ершік – ер-тұрман әбзелі (С.Е. Малов). Ершік – жегу әбзелдерінің – бірі. Ол арба, шанаға жегілетін көліктің арқасына салынатын ер тәрізді болады, қамыт көліктің (аттың) омырауын қағып, иығын баспау үшін керек. Оның қос қапталының астына киіз жапсырылады да, сосын үстіндегі тесігінен өткізілген қайыс айылмен қос дәрте тиісті дәрежеде көтерілініп байланады. Кейде ершіктің орнына ер мен ашамай да қолданылады (Шаңырақ, 1990: 33); С.Е. Малов: ершік-`вещи, скарб`: `плата, выкуп за невесту`; `заключить условие о плате за невесту`; ерчік тіс-`определить плату за невесту`; `заключить условие о плате за невесту`; см. ұрчік, ұрчұк» – деп түсінік береді [11, б.27]. Ершік//ұршық жасалу жолы бір. Л. З. Будагов: гірухэ – нитки, клубкомъ намотанныя на веретено для пряжи (Том II. 125). Ұршық бөлімін – қараңыз. Қ. Жұбанов ер (ез) болған р, з сияқты айтылған, ер-ді ыңыршақ деп атағандай дейді. Ығыршық – ершік, ыңыршақ. АМАШ соқа, мойынтұрық, егіншінің құрал-саймандары (М. Қашқари. Түрік сөздігі. 1997: 136, 137, 138). Түйін. Ершік > ат әбзелі > ашамай. Ашамай. Жылағанда Бозмұнай ашамайға мінгізіп (М-Ж., 173). Ашамай – бірнеше мағынасы бар (Рахымжанов, 1992); 3-4 жастағы ұл мен қызға арнайы жасалған ер (ҚСЭ: 1990, 33); Бектаев – детское седло, 2001: 91 бет). Түйеге жүк арту үшін жасалған ер (ҚТС, 1999: 59 бет). Седелка – части конской упряжи кожаная подушка на передней части спины лощади (Ожегов, 1984: 630). Фасмер чех, поляк, украйн, орыс, ағылшын тілдері арқылы отыру (сидение) дегенге жуықтатады (1956: 590). Седло деп тоқымы бар, екі жағында тебінгісі бар, т.б. түсінік береді де түйеге арналған ер, ыңыршақ ер дейді (В.М. Даль. ТСРЯ, 2001: 584). Өгізге жүк арту үшін жасалған ер (ҚТДС, 1996: 79 бет). Ашамайлы керей ру аты да болған (ҚТТС, 1959; 514). Көне түркі руникасында ашамай «от» деп оқылған (Ә. Әбіласан. Көне сөздер құпиясы. 1996: 104-109). Б. Базылхан: аша > ача > ац (аша, айыр) деп жазған (1999: 46). Ашамай – ердің қарапайым түрі («Семей таңы» газеті, кыркүйектің 11-і, 1991.); Ашамай-жас балаға арналған кішкентай ғана ер ағаш (Азамат: 1990. № 3 (14); Ашамай (аша + май) екі түбірден құралады. Ашаны көне түркілер қайың ағашынан кейіннен болаттан жасап, қару орнына қолданғанын байқаймыз (ҚСЭ, 1972: 621). -Май диалектілік қосымша ретінде қаралады (Ғ. Қалиев. Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру. 1986: 218). Біздің оймызша, май – атқа қатысты алынған, ал ашамай ерге ашаның айыр бейнесі алынған сияқты. Аша сөзімен айыр мағыналары жағынан ұқсас келеді. Мысалы: Айыр өркеш түйемен болмас пар, Ұзын түнді өткізді аяулықпен (М-Ж., 50); Үш ашалы шанышқылы; Қайық шығар деп еді (М-Ж., 55). Өзі шешен, айыр көмей темір жақ домбыда тартып, ән қосқанда алдына адам түспеген (М-Ж., 31). Тоқым қағу тойы – 7, 8 жасар бала нағашы жұрты бәсіреге мінгізген құнанына ашамай ерін ерттеп мініп, бірінші рет үйінен алысқа жолаушылап шығып, нағашы жұртына барады. Сонда, әке-шешесі бір малын сойып, ауыл-аймағын жинап, тоқым қағар тойын жасайды (С. Қалиев, М. Оразаев, М. Смайылова. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. 1994: 26). ӨМЗҮК - ердің алдыңғы және артқы қастары (М. Қ.); Сиыр мен өгізге ер-тоқым да, қом да қолайсыз. Сондықтан олардың арқасына салатын тұрманды «ашамай» деп атайды. Оның астына да тоқым немесе ескі киізден жасалған тоқым – зәлті желқом төселеді (С.М., – Б. 123). Ашамай > ер. Ноқта – бұйда. Ноқталы басқа бір өлім (М-Ж., 158). Қолында ноқталаулы бір адам тұр (М-Ж., 179); Түйе ноқта қалай бұйрық болды (М-Ж., 43); Ноқтаны быт-шыт қылар бірақ тартып (М-Ж., 199); Жүген, ноқта, иұлар. Jular. Иұнд башын иұларлап кеңілді. Жылқының басын жүгендеп байла (М.Қ. 3 т. 1997: 18). М. Қашқари ӨRК: мал бас жібі, не аттың тұсамысы. Баспақ - дейді. Баспақ та мал ауруының бір түрі [10, б.71]. Сөз орайы келген соң зерттеушілер үшін қажетті болар Кир. сарыпъ – бол  знь веблюдовъ, на подошв ногъ (отъ который вся подошва отваливается) (Будагов, 684). Тат. نوقته нокта نوخنه,نوقطا (съ монг. нокто) недоуздокъ, оброть, نوقتهلامق взнуздать, обуздать (Будагов, 295). Ноқта мен бұйда қолданылуы бірдей бұйымдар. Бұйда түйенің *мұрындығына тағылады. Мұрындық – («тоненькая палочка, продеваемая через хрящи под ноздрями верблюда, за которую привязывали поводок,») который служил для управления верблюдом при езде (Ә. Қайдар, 248). Буйдä – дерявянный гвоздь, колокъ (Будагов, 396). Мұрындық көбіне қатты ағаштан жасалады. Бұйда (бұйра) есілген жүн деген ұғымды беруі мүмкін. Бұйда-бұйда (Потанин, 323). Бұйым (зат) түбірлес сөздер сияқты. Жетелеп алып кетер бұйдасынан (М-Ж., 42); Бұйдасына түйенің біреу келіп (М-Ж., 69). М±рындыѓы сары жез, Б±йдасын ескен жібектен (М-Ж., 229); Жезден бұйда тақтырып, Қалыдан кілем жаптырып (Манас). Ноқта: тат нокта.; ноғта, ноқта (съ мог. нокто) недоуздокъ, оброть, ноқте алмқ – ноқталық взнуздать, обуздать (Будагов, 295). Жүген, ноқта, бұйда қолданылуы жағынан бірдей мал бұйымдары, оларды арнайы дайындап, теріні илеп, жүнді иіріп жасаған. Ат басына ауыздықсыз кигізілетін тұрман – ноқта. Оған «шылбыр» бау ғана (ноқта болмаса, жүгенге де) тағылады да, тоқтағанда атты сонымен байлайды. Қазақта «ноқта ағасы» – үлкен, басшы мағынасында қолданылады (С.М., – Б. 120). Сол сияқты: сиыр да түйе сияқты ноқталанады. Оған ырық бермесе мұның да танауын тесіп, бауына сүйектен не ағаштан жасалатын бір жағы тұйық тығырық өткізеді (С.М., – Б. 123).
Тоқым. Ертоқымды ал – аунайын, жүгенімді ал – қунайын. Ат күміс ер тоқымды болды (М-Ж., 159). Алтынды ермен жүгенді, Тоқымымен салдырып (М-Ж., 172). Тоқым (ер-тоқым) көне атауы йо:на ~ жота // жона // жон // уun (жүн) сөзінен шыққан болуы керек. Севортян: жона – ердің астына салынатын киіз тоқым, ердің үстіндегі жастық, жүннен жасалған жай ғана киіз, ыңыршақ ер сияқты мағыналарын көрсетеді (222 бет). Тоқым жабағыдан (киіз болып қалған жүн, қырқылатын мезгілінен асып кеткен жүн) жасалады. Мына дерек те маңызды саналады. Бір қабат жүнін «жабағы» – деп атайды. Бір түлеген жүнін қозының қарын жүні – дейді. Одан текемет басып, қызға жасау қылады. Үшінші түлегенін күзем жүні дейді (Мәшһүр-Жүсіп, 100). Ұлбикенің өзін жүн жеп жабағы тышқан бір байдың баласы қатындыққа алған екен (М-Ж., 70); Алтынды ермен, жүгені, Тоқымымен салды (М-Ж., 172). Қазақ тілінде *жауырды жаба тоқып; тоқым қағар деген фразеологизмдер бар. *Жауыр – тоб., йаұр // яуръ, қыр., жауұр//джаууръ, алт. Іууръ (= түрк. жауыр) ссадина на спин животныхъ, жауыр, жауыр болу имть ссадину (Будагов, 344).
Қырғыз, ұйғыр тілдерінде ат ертте дегенді ат тоқу дейді. Сонда, тоқы сөзі ертте-мен мағыналас түркі сөзі. Етістік тұлғадағы тоқы сөзінен зат есім тоқым деген тұлғаның пайда болуы сөзсіз, мұндағы -м етістігінен есім тудыратын жұрнақ (І.К.). Түйін. Тоқым мен тақым семантикалық мағыналары жуық – мәндес сөздер. Тоқым потникъ подъ верхов. С дломъ (въ кир. и алт. тоже); вьючное сдло (Будагов, 400); Тоғым = тоқым потникъ подъ сдломъ (Радлов, 1166). Тоқым осы мағынада (Потанин, 325). Жонақ (жона – С.М.) ~ тоқым > жүн. ІШLІК: ішлік – іштік терлік. Ертоқымның астына салатын ішкі тоқым; Аякөз ауданында тоқымды ішпек – деп те атайды. АДЗРЫМ – ердің астына екі жағынан салынған киіз терлік; (М. Қашқари. Түрік сөздігі. «Хант» баспасы, 1997. 136, 137, 138). Тоқым > ат әбзелі қазақ қол өнерінің жетістігі.
Шылаушын. Шылаушын салып ат мінген, Шыњыраудан алып су ішкен (Мәшһүр-Жүсіп., 29); Жоғарыда К. Менгестің жабу (поп`на) деп жазғаны ќазаќтыњ шапанымен мағыналас. Біраќ, малѓа ќатысты жабуды ќазаќтар єрт‰рлі атайды. Мысалы, М-Ж. Көпеев жабуды шылаушын дейді. М. Қашқари «Жамылғы» мағынасындағы ешүк (ешүк) сөзі «бүркенді, жамылды» деген мағынадағы ешүdі (ешүді) сөзінен жасалған [10, б.401]. Өзіне киім, малына жабу, артығын сатып, керек-жарақ алады (М-Ж., 100); Иабы (Jавы) Ертоқымның үстіне жабылатын көрпеше, жастық, төсеніш. Ердің көрпешесі (шігілше). («Жабу» мағынасынан шыққан секілді. А. Е.) (М.Қ. 3 т. 1997: 35). Х. Досм±хамед±лы жазып алѓан «Ќармыс батыр» жырында: Тобыршыќ жалды торша ат. ¤ртік, міндер тµгілтіп – деген жыр жолындаѓы: µртік – жабу; міндер – тµсек, жабынды – деп т‰сінік берілген (Аламан, 1991: 152- 155). М. Қашқари өртүк жапқыш, перде, жабу – дейді [10, б.134]. ¤р + тік (µру мен тігу) ќосындысы. Міндер – міндэрь: матраць, тат. мундарь, тоб. Мінтэрь, подушка, наволочка. Мон. Сиб тат мондур- градь, дождь с градом мағынасында қолданылады. Маѓынасы жабу, маќтадан істелген зат дегенге келеді. Ал, монѓол тілінде жањбыр, б±ршаќ деген мағынасы бар. Демек, табиѓат ќ±былыстарынан ќорѓану деген ±ѓым жатыр. Н. И. Ашмарин татар, чуваш тілдеріндегі минтер сµзін осы мағынада атап µтеді [4, б.105]. В. В. Радлов: міндäр – перина, подушка қолданылуына қарай әртүрлі мағынасын атап көрсетеді [17, б.2156]. Атќа салды салдыќќа Тµгілдіріп кілемді («Ќыз Жібек») жыр жолында жабудың орнына кілем салады деп т‰сіну ќажет болар. Мінтер (шігілше) туралы қынаменде бөлімінен оқи аласыздар. Түйін. М-Ж. Кµпеев салдыќтыњ орнына шылаушын сµзін ќолданады. Шылаушын > жабу > өртік > мінтер ат-әбзелдерінің бірі. Арба. Майќы би µзі аќсаќ, µмірбойы арбамен ж‰реді екен. Арбасын кµлікке салдырмай, жаяу кісіге тартќызады екен. Мені арбамен алып барыњдар, кµрейін, – депті (М-Ж., 61). Жегіп арба айѓырѓа (ЌКБС, 1964. 205 б); Кµк арбаѓа неѓып мінермін, Кµн шарыќты неѓып киермін?! (Ќармыс батыр, 152). «Мен кетемін, бєріњ де Аман бол» - деп, Дайындаулы арбаѓа ќадам басты (Шєкєрім, 427); Кебеже ќарын, кењ ќ±рсаќ, Ќ±лжа мойын *тµгерек (Ер Тарѓын, 300); *Тµгерек – ж±мыр мойын деген маѓынада (Ер Тарѓын). Арбаныњ т‰рлері де кездеседі: Кµк арбаѓа с‰йеніп, Шыбыќтай белі б±ралып (Ќамбар, 320); Ќобыланды менен Ќыз Ќ±ртќа, К‰ймелі арба с‰йретіп (Ќобыланды, 137); Арбаѓа ду-ду ‰йретіп, Майлы арбасын с‰йретіп (Ер Ќосай, 12); Мєстекке арба ‰йретіп, Зењбірек – тобын с‰йретіп, Кµк арбаѓа мінеді (ЌЖ, 29); К‰н ыстыќ, барлыќ сиыр арба салѓан, Адасып б±заулары кейін ќалѓан (С. Торайѓыров, 485); Доњѓалаќ арба ж‰ре алмас, Ќос арысы сынѓан соњ (Б±ќар, 141); Итарба – баланыњ ‰ш аяќты арбасы. Бұрын ит арбаны көп жасайтын. Батыста – шаңғы. Например, пәс орындық «невысокий стул», пєс арба «низкая телега» (Қаз. тіл. білім. мәс. 2000: 64, 312). ХХ ѓасырдыњ басында арба сµзінен «отарба» (от + арба) жања сµз пайда болды. Ќазаќта от арба мен от ќайыќ жоќ (М-Ж., 43); Ат жетпес алты айшылыќ алыс жолѓа, Аз к‰нде жеткізеді б±л от арба (М. Дулат, 25); Буда к‰ш барлыѓын, денеде жан, к‰шті бу екендігін сезіп ањѓарып, отарба, от пароходтарды жасаѓан (М-Ж., 26); От арба, пароход пен кµктеген шар, Динамит, бомба пушка кµп мылтыќтар; Киініп, чемоданын ќолына алып, Отарба вокзалына ќарай ж‰рді; Мінді де отарбаѓа ж‰ріп кетті, Бірталай б±л ортада уаќыт µтті (Шєкєрім, 409, 420); Арба (к‰йме) орнына ж‰рген кірме сµздіњ де µрісі байќалады: Повозкалы к‰ймемен Парлатып жорѓа жектіріп (ЌЖ, 9); Сєске кезінде ќоњыраулатып пєуескемен тµре де кµрінді (М. Дулат, 129); Еріксіз пєуескеге салды єкесі, Не ќылсын тойымсыз ит ондайды елеп (Шєкєрім, 449); Кµк пєуеске к‰ймемен Азанда т±рып кеткен – деп (ЌЖ, 65); Қамалды бұзып жылқы алған, Күймені бұзып қыз алған (М-Ж., 184); Неше ж‰з автомобиль арбаменен, Жіберсе де кµњілі бір сенбеген (Шєкєрім, 153); Арба – т‰рік-монѓол сµзінен шыќќан. К. Менгестіњ (1951) пікірі бойынша арба: teg-: алт. Tegirgen > tergen ; шаѓат. Täg – ir – äk ~ täg – r – äk `дµњгелек`, tag-ir-men `дермен`; басќа тілде: монѓ. Tälägan ~ ~ tärgän `арба` (Менгес, 1979). Б±л сµздіњ этимологиясы бойынша таѓы да мынандай деректер келтіруге болады: ккалп. Deg – er- šik `дµњгелек, доњѓалаќ (ККРС, с. 167), ноѓ. Teg – er – šik ~ teg – er –šek – сол алдыњѓы маѓынадаѓыдай (НРС, с.342), монѓ. Teg `дµњгелек, шењбер, нµл`, tögrök `дµњгелек, доњѓалаќ, моѓол тиыныњ аты-тугрик` teg т‰бірімен монѓол тілінде teelgeh-желкелеу` байланысты. Ал teeh (< teg eh ) `тасу, кµлікпен тасу` (МРС, с. 445). Ќ±ман диалектісі алтай (ойрат) тілінде осы т‰бір мына вариацияда: tegilek ~ teglegeč ~ ~ tegilegeč `айналма, шењбер, доњѓалаќ, кішкене дµњгелек тиын ` (Вербицкий, 1884, с. 344); кештеу тіркелімде – teglek, сол маѓынада (Вербицкий, 1884, с. 344; Баскаков, 1972, с. 252). Ноѓай диалектісінде telegen arba `ќос дµњгелекті арба` дегенді білдіреді. Баскаков орыс сµзі телега teglek-тен `дµњгелек, доњѓалаќ` > орыс. Телег ~ телега, немесе к‰рделі терминді сипаттайтын telegen т‰ркі-монѓолдыњ етістік т‰бірінен teg-el- ~ teg-il- ~ teel- (салст. Монѓол. Telegeh – `тасымалдау`) + суф. – egen > teele – egen > telegen ~ ноѓ. Telegen аrba > орыс. Телега; tegel- ~ tegil- сол етістіктіњ т‰бірі `дµњгелеу` -aq/-ek аффиксініњ ќосылуы арќылы пайда болып `ќорытындысы немесе іске ќосылѓан ќару-жараќ`, ќ±мандыќ зат есім: teg (і) lek `шењбер, дµњгелек` ал сол атаулы т‰бірге –ač, -eč – tegilegeč `дµњгелек, кішкене тиын` дегенді білдіреді [18, б.170]. Орыс сµзі телега т‰рік сµзі екендігі дау тудырмаса керек. Арбаныњ тегершігі осы телега сµзініњ тууына себеп болѓан. В.В. Радлов сөздігінде: араба-арба - абра: тел га (общее названіе); екінші варианты: арба, араба, һарба, абра - телга, экипажъ – деп арбаның түрлерін атап жазды [17, б.261-335]; Телега тегершік сөзінен шыққан болуы мүмкін. Тегершік – зат. Арбаныњ дµњгелегі (ҚТТС, 1961: 347). В. В. Радлов арыс – боковой шесть у пурта телги – дейді [17, б.277]. Л. З. Будагов текерлекь колесо ќаз. колесо вертится деп бірнеше мағынасын береді [8, б.367]. Терген - 1) `колесо`. РСл., III, 1071. 2) `телега-двуколка` (арба простая, для земледельческих работ). (Руднев, 131) [11, б.118]. Арба – борматать, ропать, ворчать, ворчунъ – деген де мағынасын көрсетеді (Будагов, 792). Бұл – қазақ тіліндегі арба (сыйқырлау) ұғымымен байланысты омоним сөз. Арба – -ы, мн. Арбы, раб, рабам и арбы, арб, арбам, ж. телега (двухколёсная – в Крыму, на Кавказе и в Средней Азии или длинная четырёхколёсная – на Украйне) (ТСРЯ, 1999: 28). О. Наќысбеков: Дµњгелек – б±л сµз Аќтµбеніњ кейбір аудандарында доњѓалаќ // тегермеш, Орынбор ќазаќтарында тегермеш, Мањѓыстау говорында дігіршік болып айтылады [111, б.90]. Демек, тегершік кµнеден жеткен сµз, єлі де ќолданыстан т‰спегендігі байќалады. Арбаны кей жерде араба дейді екен. Араба – арба; араба µтіп кетсін; ат арбаѓа ‰йренбеген. Шу бойындаѓы Ќордай, Мерке, Луговой аудандарында жиі ќолданылады. Ќырѓыз тілінде де араба деп айтылады [32, б.136]. Тµрт дөңгелекті арбаны сақ ж±рты біздіњ дєуірімізден б±рынѓы ХV ѓ. Т±сында пайдаланѓан. «М±ндай тµрттен, екіден ат жегілетін аѓаш кандарда, к‰ймелерде азиялыќ немесе алтайлыќ скифтер (саќтар) кµшіп-ќонып ж‰рген» (Вокруг света. № 3. 1971); (Т. Єбсєлімов. Лениншіл жас. 3 октябрь, 1974.). Н±рмаѓамбетов: арба араб тілінде «ѓэрєбє», ал парсыша «єраб э» болып айтылады. Араб, парсы тілдеріндегі б±л сµздердіњ т‰п тµркіндері біздегі «дµњгелек» маѓынасын беретін парсыныњ «эррадэ» сµзінен шыќќан ба дейміз – дейді [100, б.22]. Арба (а) єрбє. Кµлік жегіп, кісі отыратын, не ж‰к таситын ќос немесе тµрт доњѓалаќты ќ±рал (Бекм±хаметов, 27);
Біздің ойымызша, тегершік (тег+ер+шік) тег т‰бірінен туѓан сµз. Кµне формасы тењ болып оныњ ењ жаќын архетипін тењ деп ќарастыруѓа болады. А.М. Щербак тењ-ді тäγ `жету, с‰йкену` дейді (Щерб. СФ 197). Соњѓы -γ` т‰рік., тоба., саѓ., койб. тілдері мен диалектіге с‰йенеді. (Р III 1029: тег-). Г. Рамстед tei- т‰бірін біріктіріп son-tei da `±стап кµру, жету, тиу` (маќсатына) деп, одан туынды: (tegi, tegiri, tegri `соѓан жету` т.б.) атайды. Монѓ. Tege- `ілмекпен іліп алу` (Ram. – Aal. AKE 16). Сол сияќты Ram. SKE 249 ќарањыз: täda `±стап кµру, тису`, teda осы маѓынаны береді (Севортян, 175). Б±дан шыѓатын ќорытынды – тег//тек «жету», «тиу» деген ±ѓымды берген екен. Демек, жетудіњ, тиюдіњ маѓынасында дµњгелеу, ±мтылу, сол затќа дµњгелеп жету, шексіз далаѓа дµњгелеп жету, ±шы-ќиырына жету арманынан барып, тегершік сµзі пайда болѓан. Ер//ар т‰бірлес сµздердегі: тегир- ~ тег‰р- ~ тегер – (текар-автор) – ер//-ар* кµне т‰ркілік ж±рнаќ. -Шаќ//-шек ж±рнаѓы туралы да айтылды. Міне, осындай ќосылыстардыњ нєтижесінде тегершік сµзі пайда болѓан деп айтуѓа болады. Арба сµзі кейінгі туынды маѓынасы. Бейнелік сипатына байланысты туѓан маѓына. Арбањдау, ќисайып ж‰ру, ербењдеу сияќты ±ѓымѓа теліп барып арба сµзі туѓан. М‰мкін, арба сµзініњ тууына ар ж±рнаѓы да єсер етуі. Доњѓалаќ арба ж‰ре алмас, Ќос арысы сынѓан соњ (Б±ќар, 141); Арыс (дәртесі) арыс – азамат, арба (екінші мағынасы) -ар түбірінен өрбіген лексема сияқты. Не болмаса, тег + ершік деп те талќылауѓа болар еді. Тегіре – айнала, тµњірек ±ѓымын береді десе [112, б.156]. Е. Жанпейісов: Таралейке – екі дµњгелекті, жењіл арба – дейді [37, б.130]. Мына мысалда: Єлќисса, Тµлеген арбаныњ ќасына келіп алдына бір шыќты, артына бір шыќты, Жібекті кµре алмады, пєуескеніњ ќаќпаѓы жабулы. ‡ш ќара жорѓа атты тройкеге жегіп* бара жатыр екен, ќайтерін білмей, артына ќараса Ќаршыѓа кµзініњ ±шында ќалѓан екен ( ЌЖ, 66); *Тройкеге жегіп – (Тройкой были запряжены). Позднее привнесение, так как в старину казахи не запрягали лошадей. Тройки появились с установлением колониального управления и появлением чиновника и русского купца в степи (ЌЖ, 289). Үш ат жегілетін арба тройка – деп аталады. Ш. Сарыбаев: тегершік «колесо» – дейді [68, б.75]. Б±л сµзде тегершік, тегіре сµзінен шыќќан сияќты. Ершік ат єбзелдерініњ – бірі. Тег = Ат: деп белгілеуге болады. Дегир – тегир «айналдыру», «айналу» , «шыр кµбелек айналу» ±ѓымын да берген [22, б.175- 178]. ¦мтылу – оѓан жету ќиялы дµњгелекті тудырѓан. М±рад Аджи: …его фантастическая живучесть в суровых природных условиях степи – дом на колесах – деп жазды [113, б.112 ]; Телеган- на древнетюркском языке означает «колесо» [98, б.85]; жүктеу/скачать 2.31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|