Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
жүктеу/скачать 2.31 Mb.
|
Тегершік > дµњгелек заттыњ домалаќ, домалауынан ±ќсатып барып туѓан сµз. Т. Жан±заќов арба сµзініњ шыѓуы жµнінде: Средневековые учение Рашид-ад-дин Абулгазы и Махмуд Кашкари этноним канглы связывали с названием телеги. Они ограничивались тем, что в древнетюркском языке телега назывались кан, а мастера, делавшие телегу-кангшы, а отсюда народ – канглы (Основные проблемы ономастики казахского языка // автореферат на соискание ученой степени доктора филологических наук. Алматы, 1976. С. 100). Єбілѓазы: Б±рын арбаныњ µзі де, аты да жоќ еді. Ж‰ргенде ќањќ-ќањќ еткен дыбыс шыѓарѓанына ќарай, оныњ атын «ќыњќ» – деп атады, оны жасаѓан кісіні ќањлы деді. Б‰кіл ќањлы елі осы адамныњ балаларынан тарады (Әбілғазы, Түрік шежіресі. 1991: 18-19). Грек тарихшысы Эфор да арбаныњ саќтардыњ µміріндегі орнын атап µткен [54, б.24]. ¤. Жєнібеков арбалы баспана осыдан шамамен ‰ш мыњ жыл б±рын пайда болѓандығын жазды [82, б.23]. Осы орайда, тµрт дµњгелекті арбаларды саќ ж±рты біздіњ дєуірімізден б±рынѓы ХV ѓ. т±сында пайдаланѓан (Ѓасырлар терењінен т±нѓан сыр // Лениншіл жас, 1974). С. М±ќанов Тарантас арба жектім ќарамайлап, Ќойды ѓой бір жаманѓа басты байлап) – деп тарантас арба барлыѓын айтады [53, б.124]. Х. Арѓынбаев арбаныњ жасалуынан сыр шертеді [58, б.47]. М. Фасмердіњ де арба туралы жазѓаны ќатысты деп ойлаймыз: 1. «длинная четырехколесная телега», южнорусск. 2. «двухколесная повозка», крымск., средазиятск., кавказ. Заимст. Из тур., крым тат., кыпч., азерб., чагат. Araba «телега»; см М: TE 1. 248; Радлов 1, 261; и сл. [Из. Тат. Арба; см. Дмитреев, Лексикогр. Сб. 3. 1958, стр. 16. Т.] [114, б.85]. Күйме, повозка, тарантас, бричка туралы айтып өтеді. С. Мұқанов «күймені» орыс саяхатшылары арқылы келген дегенге саяды (С.М., – Б. 124). Абралы топонимініњ шыѓуын арбамен байланысты ќарастырады. Абыралы*: Этимология этого слова не совсем ясна. Е. Койчубаев возводит его* (Абыралы-автор) к араба «телега», превратившуюся в арба в результате метатезы (Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. 1974; А. Абдрахманов усматривает в Абралы антропоним (Қазақстанның жер-су аттары. 1959: 45) [9, б.357]. Абыралы//Абыла//Аула (қорған, аң аула–зат, етістік) мысалы Баянаула//Баян+ауыл// ауыл кейін пайда болған. Қызылорда аймағында «Абла» деген жер бар. «Орхон-Енесей ескерткішіндегі» (Ғ. Айдаров, «Орхон ескерткіштерінің тексі», 1990 ж.), «Девонидағы» (1 т., Ташкент, 1963), «Хусрау уа Шірін» поэмасының сөздігіндегі» (ав: ав авла- аң аула, ав-зат, ау тор; авла – ет, аула». А. Ибатов, 1974), «Древнотюркский словарь» (авла – ав авла устраивать облаву на зверей …» Ан СССР, Л., 1969), «Қыпшақ тілі сөздігі» («Кодекс куманикус»), т.б. еңбектеріндегі «Абла, Авла, Абила, Авила» сөздерінің түсініктемелері де дәлел бола алады» (Ә. Жақыпов. «Абла» топонимі не айтады? «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, № 5-6, 1992 жыл, 93-бет). Демек, Абыралы сөзінің этимологиясы аб + ла (аң аулаудан) аңды қамап ұстайтын қорған деген сөз бе дейміз. Түйін. Тегершік > дµњгелек > арба. Тегершік > тегене түбірлес сөздер болуы мүмкін. Қамшы. К‰ндердіњ бірінде салт атты, сабау ќамшылы, бір бµрі тонды, бµрте атты жігіт келіп, бала болыпты (М-Ж., 51); Ќолыњдыѓы тобылѓы, Сапты ќамшы ес болар (М-Ж., 57); Бір ќамшы бар ќолымды сегіз µрме, Тиіп кетсе кµзіње менен кµрме (М-Ж., 125); Сегіз µрме б±зау тіс ќамшысы бар, Саќауыњды кетеді бартылдатып (ЌКБС, 19); Баланыњ бар киімін шешіп алды, Ж‰з ќамшы арќасына д‰ре салды (Абай, 328); Ќамшы- таяќ, ж±дырыќ сарт-с±рт етті; Ќамшы, ќ±рыќ, жанторсыќ, саптаяѓым (Шєкєрім, 426); Шєкєрімде: ќамшыныњ бір т‰рі «бишік» ±шырасады: Шал Антон бишік б±лѓап, божы ќаќты (423); (Делбе - қараңыз). Ќамшы сµзі т‰бірмен ќосымшадан т±рады ќам + шы. Ќам: шаман, кам: ќам – это более торжественное, ритуальное слово, в обыденной речи оно заменяется словом «ільчы»; хакмасск.: хам [11, б.52]. -Шы//-ші зат есімніњ ж±рнаѓы. Бұл жұрнақтардың қызметі туралы Ш.М. Мєжітаева жиырмасыншы-отызыншы жылдары -шы//-ші, -ќыш, -кер//-гер аффикстері арќылы жасалѓан бір ±ѓымды білдіретін варианттар баспасµз бетінде жарыса ќолданылады: ж±мысшы-ж±мыскер; ќызметші-ќызметкер, ±шушы-±шќыш, ењбекші-ењбеккер, сатсиалшы-сатсиалды т.б. атап өтті (ХХ ѓасырдыњ 20-30 жылдарындаѓы ќазаќ єдеби тілі мєселелері. 1997: 93 б). Мелиоранский -шы, -шу, -ші, -шÿ, (въ кара к‰рч. Чы к‰ріш) употребляется для образованія названніи людей профессіионально занимающихся предметомъ, выражаемымь кореннымь словомъ, или стоящихъ съ этимъ предметомъ вообще въ постоянныхъ и близкихъ сношеніяхъ – дейді [115, б.30]. В.В. Бартольд: Несомненно, что турки были шаманистами, хотя турецкое слово для обозначения шамана, кам, нигде не встречается (< Roux, Le nom du chaman>) [105, б.84-27]; Интересно еще сообщение Рашид ад-дина, что лесные народы были главными носителями того религиозного культа, который теперь известен европейской науке под названием «шаманизм». Каково бы ни было происхождение слово «шаман», в этом значении, в котором оно употребляется теперь, оно заимствованно у тунгусов, лучше всех сохранивших как черты охотничьего быта, так и черты шаманизма. У турок и монголов в том же значении употребляется термин кам; в эпоху Чингиз – хана больше всего камов было в стране Баргуджин – Тукум (Рашид – ад – дин, 113), где жили урянхиты и другие лесные народы (В. В. Бартольд; 1968: 470). Ш. Уєлиханов: ќазаќтар шаманды баќсы десе, т‰ркімендер осы атаумен µздерініњ аќындарын атайды. Командар шаманды кам деген, сібір татарлары да дєл солай атайды [81, б.175]. Н. Уєлиев: Ал орта ѓасыр т‰ркі тілдерінде, сондай-аќ, ќазіргі туыстас тілдердіњ кейбірінде (Тува, тофалар, Алтай, Сары ±йѓыр, хакас т.б.) ќам «баќсы» дегенді білдіреді. Ќарапайым тілде де ќамшы сµзі шаман маѓынасында ж±мсалады. Б±л салыстырулардан баќсы маѓынасын білдіретін сµздіњ бірде ќам, бірде ќамшы т‰рінде айтылатындыѓын байќаймыз. Осылайша, екі т‰рлі т±лѓада жарыса ќолданылатын сµздер тіл-тілде аз кездеспейді, мысалы: диќан-диќаншы, мерген-мергенші, «Ж‰зден ж‰йрік, мыњнан мергенші» дейді ќазаќ маќалы. Єуелі ќамшы сµзі ќазаќтарда «баќсы, шаман» маѓынасында ж±мсала келіп, кейіннен бір заттыњ атауына кµшкен. Б±лай болуы, єрине, кездейсоќтыќ емес. Оѓан себеп байырѓы кезде ќамдар немесе ќамшылар (ќазірші айтсаќ – баќсылар) ќолдарына кµбіне шыбыртќы алып ойнайтын болѓан [116, б.53]. Є. Н±рмаѓамбетов: Чуваш тілінде «хаамсар» т±лѓалары сµз «сілтеу, сермеу» маѓыналарында ќолданылатынын айтады (СЧЯ., 1941, вып.16, 333). Тува тілінде ±ру, осу етістіктері «ќымчылар, шыќпыыртаар» т±лѓалары арќылы т‰сіндіріледі (Рус.-тув.сл., 1980, 530, 564). Осы деректерге с‰йене отырып, «ќамшы» сµзініњ т‰бірі «ќам», осыѓан -шы ж±рнаѓы ќосыла келіп (ќазаќ тілінде) кµлікті ±рып, соѓып ж‰ргізетін ќ±рал пайда болѓаны байќалады (Бес жүз бес сөз. 1994: 158). Ќам сµзі башќ±рт, татар тілдерінде «ќайѓы, уайым» маѓынасында ќолданылады екен. Ол µзбек, т‰ркімен тілдерінде де осы маѓынада ж±мсалады. Ќам сµзі Алтай, Тува тілдерінде тарамаѓан. Б±л сµз т‰ркі тілдеріне араб, парсы тілдерінен енген дейді (ҚТҚЭС, 1966: 116). Ќам I п. [خامХам: 1. сырой, недоверенный; незрелый; 2. неопытный] – сырой, незрелый, неспелый, зеленый. Ќам II а. [ѓємм: غام1. печаль, скорбь; 2. духота, зной] – забота, беспокойство дегенді білдіреді (Рүстемов, 1989:155). С. Аманжолов: Ќам; в литературном языке оно означает «забота», а здесь; шикі (сырой, неверный, неспелый). Ар. КОО дейді [81, б.427]. Будагов: кир. камъ, 1) вм. а печаль, қаман = печалиться. 2) п. қам невыд  ланный и пр. 3) алт. коман. шаманъ, колдунъ, ќамламақ قاملامق, ќамнамќ قامنامق, ќамада قامدا, ќамда камлать, шаманить, колдовать, ќамандат قاماندات пон. или. қамќакдат قامقاكدت заставить или позвать шамана шаманить, исполнять обряды шаманство, шаманства, камланія, кому умереть, того и шаман не спасеть деген мағыналарын көрсетеді (1871: 25); Мурад Аджи «Их «белые странники» уходили в разные страны» – деп жазды [36, б.60]. Л. З. Будаговтыњ: турк тат. камчы, ќамшы ќырѓ. қамшы баш., ќамышсы плеть, нагайка, алт. қамшы басы; ќырѓ. қамшы башќ. плеть, нагайка, алт. қамшы тайы қыр. қамшы жақ, правая сторона лошади: съ правой стороны на лощадь не садятся, бить ногайкой, пороть, наказалъ плетью, кир. при вход въ кибитку, нагайку держатъ сложивши (этого требуеть приличіе) т.б. [20, б.26]. Ќамшыны ‰йге кіргенде µрімін сабына ќапсыра ќысып ±стаѓан. Ол белгілі бір т‰рік тєрбиесін кµрсеткен – деп жазды Будагов. Будаговтыњ сµзінен де ќамшыныњ баќ > игеру > тежеу > айтќанды істету > орындау > мойын с±ну сияќты маѓына беретінін ањѓару ќиын емес. Ќамшыныњ баќсы сµзімен тығыз байланыстылығын А. Янушкевич те атап өткен болатын: Жылќыныњ тері ќамшыѓа сіњеді. Ќамшымен болмаса, жыланды ешбір таяќпен тез µлтіре алмайсыњ. Барша ќазаќ мені осыѓан иландырып баќты. Шамасы, жылќыныњ теріне жыланѓа ќарсы ќолданылатын бір зат болса керек жєне ол жылан уына ќарсы к‰ресе алатын болѓаны [117, б.51]. Янушкевич жазбасына ќараѓанда баќсыныњ ѓана емес, ќамшыныњ да емдік сипаты болѓаны ѓой. Содан барып та ќам т‰бірі, баќсы маѓынасын беруі м‰мкін. Орыс тіліндегі мына сµз: Бич, -а, м. 1. Длинная плеть, кнут. Бич, -а, м. (прост.). Опустившийся человек, не имеющий постоянного жительства и определённых занятий (ТСРЯ, 49). Бичик ќамшыныњ баламасы ѓана емес, маѓынасы жаѓынан да µте ±ќсас т‰рік сµздері сияќты. Шал Антон бишік б±лѓап, божы ќаќты, Сар желді к‰рмедегі ат, шеткі ат шапты (Шєкєрім, 420); Бичик (би+чик), ќамшы (ќам+шы): би > билік > билеу > µктемдік > ќамшы.
Ќамшы зат. Таспадан µріліп, тобылѓы, сапќа немесе басќа бір затќа сапталып, кµлік ж‰ргізетін ќ±рал (ЌТТС, 30 б). Ќамшы ат ер - т±рмандарыныњ ќ±рамына кіреді. Оны кейде «ат ж‰ргізгіш» – деп те атайды. …Ондай ќамшыныњ сабы салмаќты, µрімі жуан жєне ±зын болып келеді. Ќамшы б‰лдіргі, сап, алаќан жєне µрімнен т±рады (Шаңырақ, 1990:34). Х. Арѓынбаев: Кейде ќамшы сабыныњ сыртын т‰гелдей былѓарымен ќаптап, к‰міспен де єшекейлейді. Сабы к‰містелген ќамшыны, кµбінесе, єйелдерге арнап жасатады. Еркектерге арналатын ќамшыныњ сабына темірден бауыр салып, ќайыс-таспамен немесе жезбен орап тастайды. М±ндай ќамшыны халыќ арасында сарала ќамшы – деп атайды. Ќамшыныњ алаќаны бірыњѓай ќалыњ былѓарыдан екі ќабат болып жасалады. Жалпаќ жаѓынан µрім ±штасады да, екінші жіњішкерген ±шы саптыњ бауырына бекітіледі. Алаќанды сап пен µрімніњ арасындаѓыны дєнекер деп ќарауѓа болады. Ќамшы µрімі ірі ќараныњ терісінен иленген ќайыс таспалардан µріледі. Оны єр т‰рлі етіп µру ‰шін таспа саны 4-тен 32-ге дейін µзгертіп отырады. Таспа саны аз болса, µрімге µзек салынбайды, µрім жіњішке, тµрт ќырлы болып µріледі. Ал, кµп таспадан µрілетін µрімге ќайыстан µзек салынса, µрім µте єдемі жєне жуан боп шыѓады. Б±ѓан, кµбінесе, б±зау терісі ќолданылады. ¤зекті ќамшы арнайы жасалѓан аспаппен µріледі. Ол ‰шін садаќ тєрізденіп иілген аѓашќа µзекті керіп ќойып, оныњ сыртынан єр т‰рлі тєсілмен тањдайлап µре береді. Кейде ќамшыныњ µріміне ќоса, оныњ сабын да таспамен µріп шыѓарады. М±ндай ќамшылар, әдетте, ±шынан сабына ќарай жуандай береді де, сабына темірден µзек салынады. Сап пен µрімніњ ±штасатын жерінен шашаќ шыѓарады. Ќамшы µрімі жалќы болѓанмен, кейде ‰шке дейін жетеді [58, б.33]. Ж±мсалу орнына ќарай қамшы: ат ќамшы, арба ќамшы, т‰йе ќамшы, бастаспа ќамшы, сегіз µрім, ќырыќ µрім ќамшы, он екі таспа ќамшы – деп бөледі (Н. Уәлиев); к‰містелген ќамшы, сарала ќамшы (Х. Арѓынбаев) ноѓай ќамшы (Л. Будагов) деп, ал, өріміне ќарай: тµрт таспа ќамшы, бес таспа ќамшы, сегіз µрім, ќырыќ µрім ќамшы, он екі таспа ќамшы, ќырѓыз µрім, ќырыќ сегіз таспа ќамшы, µрме сапты ќамшы болып бөлінеді (Н. Уєлиев); Ќамшыныњ µзек салынѓан т‰рі: дойыр ќамшы, б±заутіс сары ала ќамшы, дырау ќамшы деп аталады. Одан басқа тай ќамшы (Н. Уєлиев); дембел ќамшы (Ќасиман±лы), сабау ќамшы, тобылғы сапты қамшы, сегіз өрме қамшы (Мәшһүр-Жүсіп); бұзау тіс қамшы (ҚКБС) т‰рлерін атайды. Иманнан Жирентай, м±нан Орал, Байќ±лаќ, Б±лардыњ заманында ќалмаќ шауып, тоѓыз салт атты, сабау ќамшылы найманѓа ќашып барып, онда да ќалѓан, м±нда да келгені болѓан (М-Ж., 54); Түйін. Ќамшы – біздің ойымызша: қам > (ќам+шы) = баќсы > (баќ+сы (шы) > баѓу > семантикалыќ маѓынасы бір сµздер. Адалбақанның да қатысы бар. Қамшы зат атауы болғаны мен мифпен тығыз байланысты. Бүлдірге қамшының құрамдас бөлігі. Сөйтіп казак-орыстар тірі тұтқындай тірі алып, қанша дүниені олжа қылып, ханның үстіндегі ордасының бір бүлдіргісіне тимей кете беріпті (М-Ж. 9 т. –Б. 301). Мұның дүниесінің ырымы жаман болды, – деп, бір бүлдіргесіне тимей, Сапақтың қызын дүниесімен түгел қайта апартып тастапты (М-Ж. 9т. – Б. 302). Ќараѓайлы кµдік бойында қамшы ќалды ойында: Б‰лдіргесі б±лан терісі, ¤рімі ќ±нан білдіњ ќайысы, Шырмауыѓы алтын, сабы жез (Доспамбет, 33); Бүлдірге қылған бүлдүрсін, Қарсыласқан қатынды (Манас, 294). Бүлінгеннен бүлдіргі алма (Мақал). Х. Арѓынбаев: Ќамшы сабын тобылѓыдан, ырѓайдан, тау ешкісі мен аќбµкен м‰йіздерінен немесе елік сираѓынан жасайды. Оныњ ќолѓа ±стайтын ±шын былѓарымен ќаптап, ќайыстан б‰лдірге таѓады – дейді [58, б.33]. Бүлдірге («bөldүрге») сөзінің бастапқы, толық нұсқасы bөgүldүрге көрінеді (Мукад, 28) (Жанпейісов, 133). Н. Уєлиев былай дейді: «Б±л жерде б‰лдіргі сµзініњ де т‰п-тµркініне назар аудара кетуге болады. Єуелде б±л сµз білек ілдіргі т‰рінде айтылса керек» [116, б.54]. Білезік // бүлдірге параллелдерінің жасалу дериваты бір. Расын да, атќа байланысты µмілдірік, кµзілдірік, саѓалдырыќ (бас киімнің астыңғы жағынан ұстап тұратын бау – Жанпейісов, 133). Б‰лдірге зат. Ќамшыѓа, шоќпар, сойыл сабына таѓылатын ќайыс бау (ҚТТС,1976:566). Х. Арѓынбаевты: (б‰лдірге) ќарањыз [58, б.33]. Д. Шоќпар±лы: Біздіњ ойымызша, «б‰лдірге» ешќандай «єшекей емес, кєдімгі ќамшы, найза, сойыл, т.б. ќару-жараќтарды білекке байлау ‰шін ќайыстан немесе былѓарыдан таѓылатын жіњішке бау дейді (Қараңыз: Б‰лдірге //Ана тілі. 1991. № 9; Є. Н±рмаѓамбетов. Сµз тµркіні. 1991. № 1. 9- ќањтар; О. Сєрсенбай±лы. «Б‰лдірге» емес, «б‰лдірге» 1991. № 5. 6-аќпан). Будагов: бау – связь, узелъ, завязка, веревка, тесьма, пукъ, снопъ – сияқты анықтама береді (1869: 231). Нұрмағамбетов бүлінген сөзі тунгус – маньчжур тілінде «булээн» сөзінің «жау», «жауласу», «соғыс», «соғысу» сияқты да мағыналары бар екендігін жазады (ССТМЯ, I, 1975, 109-110 ). Сөйтіп, «бүлдіргенің», «бүлдірге» атауларының мағынасы өзгеше болған сияқты дейді, оған туба-кинжилерде: бүлдүрү – әшекей (Н.Бас., ДЧТ, 1966, 110) дерегін тіліне тиек етеді. «Бүлінген елден бүлдірге алманың» алғашқы мағынасы «жеңілген жау елінен әшекей зат алма» болса керек деген ойдамыз дейді (Ә. Нұр., 1994, 62). Түйін. Білек + ілу > бүлдірге. Білек - ілдіргі (µмілдірік, кµзілдірік, саѓалдырыќ) сияқты қалыптасқан. Бүлдіргі – білекке байлау ‰шін ќайыстан немесе былѓарыдан таѓылатын жіњішке бау. Бүлдірге > қайыс, таспа, тарамыс. Мәшһүр-Жүсіп бүлдірге лексемасын біреудің нәрсесін алмау сияқты (зат) есебінде қолданған. Қайыс, таспа, тарамыс. ОТҒҰН – ердің сол жағына бекітілген, айылдың басы өткізіліп тартылатын енді бір қайыс; өрген қайыс (М.Қ.). Біріншіден, ќайыстан б‰лдірге таќпайды. Таспа тіліп таѓады. Жоныњнан таспа тілейін бе? – деген фразеологизм бар. Қайыс-ҚОБА. ҚОVА. - түрік жүгендерінде жылқының танауына тиіп тұратын қайыс (М.Қ. 3 т. 1997: 319). А. Шынтемірова: қайыс ірі ќара, яѓни µгіз, жылќы терісінен жасалады. Толыќ иі ќанып, пайдалануѓа жарайтын болѓан теріден алдымен ±зын божылыќ, шілия-ќамыттыќ, айыл-т±рмандыќ, ‰зењгі-баулыќ, µмілдірік-ќ±йысќандыќ терілер ќиылып, содан соњ ќамшылыќ, керегелік таспалар тілінеді – дейді (Ана тілі. 1992. № 25 (117). С. Ќасиман±лы: ірі ќара малдыњ иленбеген терісін шылѓи тері немесе шылѓи ќайыс, ал тері иленіп ±ќсатылѓаннан кейін оны ќайыс – деп атайды (Ќазаќ єдебиеті. 1992. № 12 (2242). Таспа зат. Иленбеген таќыр теріден тілінген ќайыс, жіњішке бау (ЌТТС, 340). А. Шынтемірова: Біз жалањаштанѓан сираќтан – оныњ арт жаѓындаѓы баќайды ќозѓалысќа келтіретін сіњірін тауып аламыз. Міне, тарамыс дегеніњіз – осы. Єрине, б±л дайындалып µњделгеннен кейін болатын іс. С. Ќасиманов: тарамыс дегеніміз – ірі ќараныњ жіліншік сіњірінен ширатылып алынѓан жіп (Ќазаќ єдебиеті. 1992. №18 (2248). Кейбір деректерде тарамыстан ішек жасалады дейді. А. Шынтемірова негізінде домбыраныњ ішегі ешкініњ аш ішегінен жасалатынын айтады (Ана тілі. 1992, № 22. 3 б). Қайыс, тарамыс, таспа > ат-әбзелдіне қажетті заттар > шылбыр. Шылбыр. Атыма алтын шылбыр тағып жібер (М-Ж., 240); Шылбырынан арќандап атты отќа ќой, Тойып ќалсын болѓанша біз ж±мыстап (Шєкєрім, 74); Кµксандалдыњ шылбырын Мойнына орап салады (Ќыз Жібек, 118); Шылбыр сµзін этимологиясын зерттеушілер єрт‰рлі таратады. Кейбірі белгілі танымал кісіні кµреді, мысалы: čelebi ir ~ čelebi ir `танымал ќарапайым жігіт` (Малов, 1946, с.70); кейбірі ру-тайпа аттары, топтыњ тањбасымен байланыстырады šуlbur ~ čуlbur ~ čуlbur `бау, атты байлайтын жіп` (Корш, 1903) немесе `арабшы, жалдамалы` (Мелиоранский, 1902, с,34); ‰шіншісі шуваш тіліндегі: šělрěr ~ čělрěr `ата-енесініњ сыйлыѓы` немесе čаlраr ~ šаlраr `ара-т±ра, кездейсоќтыќ`. Л. Рашонь аталѓандардан басќа бірнеше: а) < čуlbur ~ šуlbur `аттыњ жабдыѓы` немесе < šуlbur `асыќпайды, жайбараќат, алањѓасар` этимологияны кµрсетеді (Rasonуі, 1936). К. Менгестіњ мына: шельбир < šаlbіr < šаlbі är < ар. Salīb `ќосу тањбасы` + еr `адам` > Salіb ärі `кресті адамдар` (Менгес, 1979); Баскаков ќорыта келе, шылбыр сµзініњ бірнеше: čelebi еr `танымал`, немесе šуlbur тура айтќанда `арабшы, жалдамалы, ќ±л`, šуlbur `аттыњ єбзелі`, šаlbуr `алањѓасар, бейшара` – деген маѓына беретінін айтады. Т‰ріктерден ауысуы єбден м‰мкін сµз екендігіне тоќталады. Соныњ ішінде: šуlbur `арабшы, жалдамалы, ќ±л` ру – тайпа тањбасын бейнелейді ме деген к‰мән келтіреді [18, б.134]. Негізінде шылбыр сµздерініњ ту бастаѓы маѓынасы ел-елді аралап расында єр т‰рлі маѓына бергені байќалады. Біраќ, зерттеушілердіњ кейбірі шылбыр сµзініњ т‰рік шаруашылыѓына байланысты туѓан сµз екендігін біле бермеген. Корш, Баскаков б±л сµздіњ т‰ріктік екендігіне єсіресе, Корш шылбыр сµзініњ аттыњ єбзелі екендігін дµп басќан. С. Е. Малов: чылвыр `рмень от недоуздка`; атын (? Атын) чылвырындан тут - `поймать лошадь за узду` – деп т‰сінікті д±рыс берген [11, б.148]. Шылбыр зат. Ж‰генніњ, ноќтаныњ шыѓыршыѓына таѓылѓан ±зын ќайыс немесе жіњішке ќыл арќан (ҚТТС, 1961: 504). Шылбыр: шылбыр беру (2) (Абай тілі сөздігі, 1968: 710). Л. З. Будагов: чынырь тур. 1). Плечо, на плечо, на спину, на себя взвалил, возложил на себя, узел, название травы сияќты маѓынасын жазады (1869: 483). Ќазаќ тілінде ќыл-ќыбыр, ж‰н-ж±рќа бір сыњары т‰сініксіз сµздер кµп. Біраќ, солардыњ т‰сініксіз сыњарларыныњ о баста бір-бір маѓынасы болѓаны айдай аныќ (қараңыз: Қ. Жұбановты). Шылбыр сµзін шыл + быр деп екіге бөліп ќарастыруѓа болатын сияќты. Абай сµздігінде: Шыл (1). Ќосымша, ж±рнаќ - деп берілген (Абай тілі сөздігі, 1968:710). Сол сияќты кµњіл аударуѓа т±рарлыќ Будаговтыњ сµздігіндегі: ж‰бір 1) шерсть козья и овечья. 2) густой л сь – деген – сµз (1869: 491). Н±рмаѓамбетов: Кµне кезде т‰ркі тілдерінде «ч‰бур» сµзі ќазіргі т‰сінігіміздегі «ж‰н, ќыл» маѓынасын берген (ДТС., 157). Байлары сататұғын малын, қыл – қыбырын, жүн-жүбірін базарға апаратұғынның... (М-Ж., 1907: 115). С. Исаев ж‰н-ж±рќа дегенніњ ж±рќа бµлшегі монѓол тілінде ж‰н деген маѓына беретінін жазады (Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. 1998: 279 б). ¤йткені, «шылбыр» сияќты жіњішке баулар ж‰нге ќыл араластырылып есіледі – дейді Нұрмағамбетов (Бес жүз бес сөз, 1994: 298). С. М±ќанов: «шылбыр» бауға ѓана (ноќта болмаса, ж‰генге) таѓылады да, тоќтаѓанда атты сонымен байлайды деп жазды [53, б.120]. Шылбыр – зат. Ж‰генніњ ноќтаныњ шыѓыршыѓына таѓылѓан ±зын ќайыс немесе жіњішке ќыл арќан (ЌТТС, 504). Демек, шыл (шылѓи ќыл) ыњѓай ќыл (ќыл+быр) бірыњѓай ќыл (ќылдыњ жыбырлататыны да белгілі, «жыбыр-дыњ» ќ±рамындаѓы «быр»), ќыл-ќыбырдыњ ќ±рамындаѓы (ќыл+ќы+быр) бірыњѓай ќыл (шылбыр) сµзі пайда болѓан. Будаговтіњ жазѓанына ќараѓанда ж‰б‰р (ж‰н-жыбыр ) мен ж‰б‰р (ќалыњ орман) ж‰нніњ тыѓыздыѓын, жалпы кµп деген ±ѓымды берген сияќты. Шыл//шіл сµздерініњ ыстыќ шілде ±ѓымымен де байланысты болуы єбден м‰мкін. Себебі, ќыл-ќыбырды «шылбырды» ысып (есіп) даярлайды, µреді, оның бергі жағында осы «ыс», «ысу», «ыстыќ», «шіл», «шілде» маѓынасы да єсер етуі мүмкін.
Түйін. Шылбырдыњ шылдыр дыбыстыќ еліктеуші бар сµзбен ешќандай ќатысы жоќ. Шылбыр > ќыл-ќыбыр сµзініњ екінші маѓынасы деп т‰йіндеуге болатын сияќты. Шылбыр > шынжыр. Шынжыр. Кетті арқан салбырап, Шынжырлары салдырап (Алпамыс, 221); Алтын зәнжір сүйреткен бір арғымақ (М-Ж., 83); Байлайтын б±рап соќќан шынжыры жоќ, Жабаѓы, ќыл-ќыбыр мен шудасы бар (М-Ж., 43); Бір б±шпаќ бар ќалатын шынжыр жетпей, Кірген кісі ќ±тылмас соѓан кетпей (Шєкєрєм, 432); Алды-артынан етектері далиып, жалпылдап шапќан ќазаќтармен даярлаѓан ‰йге келіп тоќтаѓанда, мойындарында шынжырлы знак таќќан ауылнай, билер неше мєрте ш±лѓып, ќияметпен, «таќсырлап» ‰йге кіргізді (М. Дулат, 129). Уаќыттай µзі ж‰йрік ат мінеміз, Сауыттай шынжырлаулы тереземіз (Абай, 366); Шынжыр (а) (зенджир). Біріне-бірі ілгектеліп істелген темір тізбек (ЌТАПС, 193). Зенджиръ ц ъпь, съ цпью, на цпи, оцпить, связать въ цпи (Будагов, 607). Жанжыр – шынжыр, темір жіп, ќ±рсау. Парсыша – зањджир (Перс.-русск. сл., 261) [49, б.116], Шынжыр (шын + жіп) деген маѓынасы барлыѓын да еске салѓан артыќ болмас. Жанжіп – бұл «АЖ»-да байлау етістігімен қосарланып, жанжіп байлау түрінде қолданылған (Жанпейісов, 111). Келтірілген мысалдарға көңіл аударайық: С. Е. Малов сары ±йѓырлар чын сєн кит. – вышивание шелком; Сєн кит.: чын `челк`, сєн `нитка`; чын сєн `вышивание шелком` – деген маѓына береді [11, б.101-148]. Чылвар – `ремень от недоуздка`; аттыњ (? Атын) чылвырындан тут - `поймать лошадь за узду` (Малов: 148-151); В. В. Радлов: Чылбыр – длинная веревка, привязанная къ уздечкъ, которой привязываютъ лощадь дейді [17, б.2087].
жүктеу/скачать 2.31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|