Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
жүктеу/скачать 2.31 Mb.
|
Зембірек деп темір садақты да айтқан сияқты. Татар деген жұртты қырып, шаһар Бұлғарыны жермен-жексен қылып, Ескендір Зұлқарнайыннан қалған бір зеңбірек бар екен (М-Ж. 11 т. – Б. 108). Л. Будагов п. зембуръ, пчела, зембурекъ, а) пчелка, б) земрек стальной лукъ; зашелка, с) маленькая пушка, везомая на верблюд  съ караваномъ пилигримовъ. для орханенія отъ степны арабовъ, кир. произносять зенбрекъ, пушка, зенбрекчи, пушкарь – деп жебенің темірден (темір жебе) жасалатынын жазады (1869: 607). Киші. п. кишъ 1) та часть колчана, куда кладуть стрлы (1871: 178).
Түйін. Қорамсақ садақ оғының қабы > қорам (қап, сауыт) + сақ (оқ). Қорамсақ > кісе. Күрен > қос > қора > қорамсақ > құр > құрсақ > құрық т.б. Кісе. Сол кісенің ішінен дорба алады-ау (М-Ж., 228); Сонда ақсақал кісесін қолға алды-ау (М-Ж., 116); Оқшонтай жоқ, кісе жоқ Белбеу шығар деп еді (М-Ж., 56); Кісе – қалталы бұйым. Оның іші кең болады. Оқшонтайына тіс ысатын, аршитын усойқы, арша және басқа жабдықтар болады да, оның негізгі қуысына көбіне сарқыт салынады. ХIХ ғ. бастап қазақ халқының тұрмыс-салтының өзгеруіне байланысты кісенің түрі, қолданылу мақсаты да өзгеріске түсті. Кісе (нан), кіселеу (торлап кесу) т.б. Енді қосымша қалта салмай, күміспен кемерлеп, әшекейлейтін болды. Олар күміс кісе, кемер кісе деп аталды. Кемер белбеу – қараңыз: (Малбақов, 1992: 16). Баяғыда кісенің ішін талмен ыстайтын, ішіне ет салып алатын болған. Белбеудің бір түрі кісе п. кисе күміспен, жезбен әшекейлеп істелген қалталы белбеу (ҚТАПС, 109). Күміспен сәндеп, әшекейлеген қалтасы бар, былғары белбеу қазақ зергерлерінің жасайтын аса маңызды заттардың бірі кісе қалталы былғары белбеу (Қазақ ССР тарихы). Кісе – әскери адамдардың портупейі. Б. Момышұлының шығармаларында қолданылады. Кісе ертеде түріктер соғыста қажетті бұйымдарын, оқ-дәрі салып жүретін қалта (потрантажы) болған сияқты. Кейіннен уақыт өте келе тұрмыс қажетіне пайдаланып о бастағы мән-мазмұнын жойған. Л. Будагов: п. кисэ 1) карманъ. 2) тур. ад. м Осы зерттеу жұмысқа қатысты Ә. Нұрмағамбетовтың де пікірі еске аларлық: Нет необходимости анализировать слова оғындай, обозначающее `как пуля, подобно пуле`. Неясно по занчению слова мір. Иногда оно употребляется без своего спутника оғындай, с аффиксом -дей – мірдей. Нам думается, что слова мір и оқ равнозначены или связаны друг с другом. Это можно подтвердить языковыми фактами. В древние времена человеку нужно было оружие для охоты на диких животных, в качестве которого могли служить обыкновенные палки, что сохранилось в некоторых тюркских языках. Например, в хакасском языке миргеле употребляется в занчении `бросать`, а мирге – `палка для игры в городки`(ХРСл, 1954) , в тувинском языке мирге – `палка`(Р-ТСл. 1980). В током же значении слово мерһе мы видим в тофаларском языке, в алтайскомязыке мергеде также употребляется в занчении `бросать` (Рассадин., 1971: – С.207). Постепенно множество мирге в значении `палка` превратилось в других тюркских языках, в частности в казахском, в оқ, а сами предметы, также совершенствуясь, предвратились из палки в стрелы. Наше предположение подкрепляется некоторыми фактами родственных языков, в частности тунгусо-маньчжурских. В языке эвенов значение `стрела (самостел)` передается словам миир, а у нанайцев с незначительными звуками и смысловыми изменениями – морали `самострел для охоты на соболя`(ССТ-МЯ. 1975: 537). Возможно, в далекие времена у казахов `самострел` назывался мір. С развитием общества и языка это слова вытеснилось другими: садақ, мылтық и.т.п. Однако первые слова сохранились во фразеологии казахского языка. Таким образом, словосочетание тілі мірдің оғындай можно понимать как `язы, как стрела самострела` – деп жазды (ПЭТЯ. 1990: 209-210). Нұрмағамбетовтың жазып отырғаны өте дұрыс. Ерте уақытта таяқ (таяқ – бөлімін қараңыз) ұшына сүйектен не темірден қадап, оны аңға дәл лақтырып атып түсіретін болған. Ол – қаруды мір деген. Мір > таяқ. Түйін. Кіс түбір сөзіне байланысты: «кісі «адам» кіші «әйел» кішілік» сияқты вариантын қарастырады (Ә. Қайдар, 1998: 287). Мәшһүр-Жүсіпте «кіс» – тышқанның бір түрі ретінде қолданылады: «Бала кіс» – деген, «Ақкіс», «Қаракіс» – деген тышқанның бір атасының өлі суының ішінде қаракістің жүні жұмсақ болады. Бұрынғы замандарда патшалар, байлар жаңа туған жас баласын балакістің терісіне бөлейді екен: «Қатты болмасын!» – деп (М-Ж., 11т. – Б. 169). Кіс > кісі > кісен > кісе > кіс (ақ кіс-аң) түбірлес сөздер сияқты. Жылқының кісінегені, мысықты кіс-кіс – деп шақыру түбірлес лексемалар. Осы кіс жалпы жылқы атауынан кісі атауына ауысуы мүмкін. Ат мінген кісі. Оқшонтай майданға қатысқанда оқ салып алатын қалта. Майдан. Майданда жас батырды байқады енді (М-Ж., 155); Жүз мың әскер келді енді, Майданға тақты құрғызып (Алпамыс, 223); Майданнан аққан қызыл қан, Сарқырап ақты судай боп (Алпамыс, 227); Чунки туштым майдонға, майдонға тÿла кÿрдум (Қожа Ахмет Йассауи). Майдан – алаң, соғысатын алаң, жер таңдап алу, өзіңнің артыңнан соғыс алаңын қалтыру, күреске алаңға шақыру, ортаға қолғап тастау деген мағына береді екен. (Аударған – А.Қ.) (Будагов, 272). В. В. Радлов мäідан – 1) равнина, площадь; 2) публичность; поле битва – дейді [17, 2069]. Р. Сыздықова майдан, сірә қазақ тіліне парсы тілінен енген сөз, ал парсы тіліне араб тілінен енген; майдан – парсы тілінде «площадь, арена, ипподром, поприще, плац; поле деятельности, поле сражения; время, досуг» деген мағыналарды білдіреді (Перс.-русск. Сл., 842). Қазақ тілінде де о баста бұл сөздің осы мағыналары негізінен қабылданып, келе-келе: 1) көгал, көгорай шалғынды жер; 2) алаң, орын, 3) ұрыс даласы деп айқындалғанға ұқсайды. Ал, қазірде тіпті ықшамдалып, тек «ұрыс даласы» және соған ғана қатысты үстеме мағыналарға ие болып отыр [119, б.94]. М. Әуезовтің майдан сөзінің үш түрлі мағынасынан басқадай түрде жұмсағанын көрсетеді (Е. Жанпейісов, 84). Мәшһүр-Жүсіп Көпеев майдан сөзін ұрыс даласы, соғыс сияқты мағынада қолданған. Майдан > ұрыс даласы. Қосын. Ќос басында бес – аттылы жылќышымыз; Б±рынѓы хандар м±ндай соѓысќа барѓанда ќосынды ‰ш бµлек ќылады екен. Бір бµлегін кезуілші деп оќшау, бµлек алдында ж‰ргізеді екен. Бір бµлегін тосќауылшы деп, ханды ортасына алып, орта буында ж‰реді екен. Бір бµлегін салыќшы деп, запас баќќан аттарымен кейін арттарына тастайды екен (М-Ж., 41); Кöчь 1) переселеніе, перекочевка, перем на мста жительства, временная кочевка на одномъ мст, стоянка лагеря во время военныхъ дйствій: три стоянки или три перехода мы совершили по самому берегу р. Синда (Баб. 188). Со всмъ что перевозять во время перекочевки, съ семействомъ, пожитками и скотомъ. т.б. көптеген мағыналар береді (Будагов. 1871: 144).
М. Арынныњ мына сµзі кµњіл бµлгізгендей: Шоќанныњ «ќазаќ» сµзініњ тегінде єскери – функциональдыќ мағына жаѓынан іздеген жµн шыѓар деген болжамы бар екен. Єрі ќарай дамытып айтпаѓан. Дегенмен, осыныњ µзінде ‰лкен мағына жатыр емес пе? М±ны «козак» – деп те, «ќосаќ» – деп те жазады. «С»-ны «з» ќылып ж‰рген немістер болуы керек. ¤йткені, неміс тілінде екі дауыстыныњ ортасында «с» єрпі «з» болып оќылады. Қос деген бөлімді – қараңыз. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп қосын сөзін жасақ, әскер сияқты қолданған да екіге: кезуілші және тосқауылшы – деп бөлген. Қос > қосын (әскери жасақ). Ту қандау. Сиыр атаулыны үш мың кісіге азық боларлық қылып жұртқа тастап кетіңіз, батырлары туын қандасын, мәре-сәре болып тамаққа тойынсын. Туларыңды қандаңдар. Елші жіберейік, құдай ұнатса жарасып, жадырап қайтамыз, – деп, сөзі осыған қойды дейді (М-Ж., 67). Ту уйг. дж. тоқ (у), тоқ (д) каз. ту, кир тоұ 1) знамя, бунчукъ, хоругвъ, флагъ, значокъ (кит. ду главное знамя арміи), туғасы занменщикъ, разсыльный: бұл сөздің алғашқы мағынасы қытай тіліндегі тугъ әскердің аты болғанға ұқсайды Марко – Поло мысалы 100, 000 саны бар әскерді түк (тү-ту – А.Қ.) дейді және тудың атыда ту. Қыр. ту байлау навязать знамя; ту қандау обагрить знамя кровью (при выступленій въ походъ, убивали одного непріятеля и его кровью обагряли знамя, какъ предзнаменованіе поб ды; – древній обычай); тур. ту хвость лошадиный на конц копья, обнесенного золотымъ шаромъ, занчокъ, его несуть впереди вызда губернаторовъ и командующихъ войсками; паша и великіе везири имюттъ ихъ по три, и потому называются ауы тоғау (ту тоғау) ту шқыры значокъ выставленъ, водружень (передъ дворцомъ султана или великаго везиря), означаеть отправленіе въ походъ, у такого-то паши отняты значки – онъ разжылованъ – аударған, транскрипциясын жасаған – А.Қ. (Будагов. 1869: 398); Мәшһүр-Жүсіп Көпеев туын қандасын тіркесін жеңісті тойлау мағынасында қолданған.
Кетпен (қорған). Кетпен, шот ап, ар қылдың жер қазуға, Жұмыс қылмай соқырдың күшіменен (М-Ж., 126); Екі күрек, екі үлкен кетпенменен, Және сегіз көшіңмен мес бере көр (ҚКБС, 40). Ұсталар соққан кетпендей, Нұр тұқымын еккендей (ҚЖ, 70). Кетпенін талға саптаған, Қар суын жастай мақтаған (Манас). Кетпенді жаудан қорғану үшін жер қазуға, қорған салуға, қалқан сияқты пайдаланған. Оның дәлелі: Садақ тартып үйренеді, тартқан садағы тоғыз қабат кетпеннен өткізеді («Ер Төстік» ертегісі: 4 бет). А. З. Будагов: курекъ, лопата, лопатка (кость плечевая), кочегарка; китмэнъ, ключъ замочный (каы к. сл.); у Баб. въ числ Кетпенді тек қана қазу жұмысына ғана қолданбаған, қалқан, қорған есебінде де пайдаланған. Ш.О. Аюпов кетпен – кәтмән – диқаншылықтың барлық салаларында бірдей қолданылатын атау, Ұйғыр тіліндегі кәтмән атауы – кәрт етістігінің түбіріне -мәк қосымшасы жалғану арқылы жасалған дейді (Ұйғыр қол өнерінің лексикасы, 14). Мүмкін керт түбір тұлғасынан қалыптасқан болар (-пен-шекпен). Ш. Аюпов кетпеннің қару-жарақ түрінде қолданылатынын айтпаған. Кетпен > қалқан. Шаризат найза, қалқан даярлады (М-Ж, 70); Ал, тұрып Шеризат бала қалқан алды (М-Ж, 223); Түйін. Кетпен жауынгердің қару-жарағының бір түрі қалқан деген мағынада жұмсалған. Кетпен қорғаныс жасағының бір түрі – қалқан деуге негіз бар. Сонымен тоқ етері: Мәшһүр-Жүсіп кетпенді жер қазатын құрал есебінде қолданған. Кетпен: 1. жер қазатын құрал. 2. қару-жарақ түрі-қалқан. Кетпен > шабуылға шыққанда алып жүретін қару-жарақтың бір түрі – қалқан. Қорыта келгенде, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев шығармаларындағы қару-жарақ түрлерін мағынасына қарай, қолданылу мақсатына қарай: сақ ер, гүрзі, шоқпар, сота, таяқ > ұратын, соғатын; найза, сүңгі > түйрейтін, шаншып түсіретін; селебе, қылыш, балта > шабатын, кесетін; шаппа шот > үшкір оқтың ұшы және ұратын, соғатын; семсер, метін > шабатын, түйрейтін; мылтық, садақ, саржа > ататын; қорамсақ, кісе > оқ салатын қап; майдан >ұрыс, соғыс даласы, соғыс; қосын >әскер; ту қандау >жеңісті тойлау; кетпен, қалқан > қорғаныс қарулары – деп топтауға болады. Қарудың мына түрлері М-Ж. Көпеев шығармасында жиі кездеседі: семсер, пышақ, қанжар, зырылдауық, жақ, оқ, садақ; Құс кездігін суырып,. Кеудесінен тіліпті кездікпен (Алпамыс), садақ, бұқар жай (Қобыланды), Зырылдауық тартты жылқыны қуып алды (Мәшһүр-Жүсіп) т.б. Қорытынды ХIХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы тарихи дәуір қазақтың әлеуметтік-экономикалық, рухани өмір тынысына елеулі ізін қалдырды. Бұл әрине, осы дәуірде өмір сүрген Абай мен Шәкәрім, Мәшһүр-Жүсіп шығармашылықтарына да қатты әсер етті. Олардың осы кезеңдегі тұтынған заттары мен алған рухани білімдері де ортақ еді. Сондықтан да, Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының тілін Дулат Абай мен Шәкәрім тілінен тыс зерттей алмаймыз. Абай мен Мәшһүр-Жүсіп өлеңдерінде аталатын ескіліктер қолданылуы мен мақсаты жағынан әр тарап және әр түрлі болып келеді. Абайды аға деп, Шәкәрімді түйдей құрдасым деген М-Ж. Көпеев олармен әр уақытта шығармашылық байланыс жасап, өлеңдерін, қисса-дастандарын оқып, тың ойлар, өзгеше жаңалықтары болса үйреніп отырғандығы байқалады. Сондықтан да, бұл төртеуінің шығармаларының идеясы бір ыңғайда, бір бағытта дамығандығы көрініп тұрады. Бұл – олардың алған білім көздерінің бастау бұлақтары да бір екендігін көрсетеді. Бұл туралы диссертацияда айтылды да. Біздің байқағанымыз, қазақтың заттық, рухани, халық метрологиясына байланысты аталымдар, мифологиялық лексикалар төртеуінде де бір қарағанда ұқсас келгенімен өз ішінде, мазмұны мен мәні, бірлігі мен құрылымы жағынан әр түрге бөлініп жатады. Қазақтың этномәдени сөздерін шығармаларында өте ұтымды қолданғандарын анық байқауға болады. Олар әдет-ғұрыпқа, салт-дәстүрге байланысты болып келеді. Атап айтсақ, қазақтың тұтынған ескіліктерінің бірі – ұмыт болған киім-кешек атаулары, ұлттық өнеріне қатысты бұйымдар: ат-әбзелдері, зергерлік заттары, киіз үйдің сүйектері, үй жабдықтары: ыдыс-аяқтары, ас сақтайтын ыдыстары, тағам атаулары, қару-жарақ түрлері т.б. толып жатқан этномәдени лексикасы жан-жақты сөз болады. Осы тұрғыдан келгенде, рухани байлығы болып табылатын: жас баланың дүниеге келуі шілдехана, сүндет тойы, ашамайға отыруы, тоқым қағары, үйленуі; отбасылық мейрам мен халықтық мейрамы, ең соңында өлік жөнелтуіне қатысты терминдер мен, жекелей аталымдардың этимологиясы, этнографиялық жағы, түркі тілінде бар сөздермен салыстырыла, ішкі құрылымы (фонетикалық, морфологиялық) түзілісі де сарапқа, таразыға салынып, шыққан негізі осы болар-ау деген болжамның ең ықтимал варианты беріліп, жете зерттелді деп айта аламыз. Төртеуін де қазақ халқының ауыр халі бей-жай қалтыра алмаған. Абай Құнанбаев «Ескілік киімі» – деген өлеңінде қазақтың байырғы киімдерін бас-басына атап, қазақтың үстіне шекпен жауып, ұлттық идеяны қолдайды. Абай бай мен кедейдің ауыр тұрмысын жырлаған сияқты болғанымен қазақтың жоғалып бара жатқан ұлттық тұрмыс-салтына жаны ашиды, соны қолдайды. Мұндай өлеңдер Шәкәрім мен Мәшһүр-Жүсіп шығармаларында ұшырасады. Абай мен Шәкәрім орыс оқуын жақтап, қазақ халқын тығырықтан алып шығатын оқу, ғылым, білім деп насихаттайды. Мәшһүр-Жүсіп шығармалырында да орыс халқымен тату-тәтті өмір сүру идеясы айтылады. Бірақ, М-Ж. Көпеев 1905 жылғы «қанды жексенбіден» кейінгі оқиғадан жаны түршігеді. Орыс империясының манифесі кезекті арандату екендігін қатты сынайды. М-Ж. Көпеев пен Шәкәрім бір дәуірді Абай сынды ғұламамен бастап, екінші ғасырды төңкеріспен бастайды. Абай, Шәкәрім, Мәшһүр-Жүсіп ауыз әдебиетінен мейлінше сусындап, шығармаларына арқау етеді. Оларға Шығыс, Батыс мәдениеті де үлкен ықпал етіп, жан-жақты білім алуларына жол ашады. Мәшһүр-Жүсіптің толысып, жан-жақты өсуіне: 1. Ауыз әдебиеті; 2. Ислам дәуір әдебиеті; 3. Шығыстың классикалық әдебиеті; 4. Қазақтың тарихи көркем әдебиетін жетілдіріп, жаңа поэзия үлгісін көтерген мазмұны мен мәні жағынан сапалы қасиетке ие болған ақын-жыраулар мұралары; 5. Орыс (еуропа) мәдениет үлгісі зор әсер еткендігі анықталды. Мәдениет әрқашан да тіл арқылы көрінетіні белгілі. Олай болса, Мәшһүр-Жүсіп шығармаларында сол дәуірдің тілін қамтыған заттық айғақ боларлықтай тұрмыстық, әдет-ғұрыптық сөздер тобы толып жатыр. Олардың өзі әр тарап болып келеді. Бірі – адамның өмірге келген дүниесін (шілдехана, бесік той, сүндет той), екіншісі – қыз ұзату, қалың мал, жасау, сеп, жыртыс, сәукеле кигізу, қынаменде, қыз ойнақ, бастанғы т.б. үшінші – өлік жөнелту: қара тігу, хан талапай, тұл, ту қандау, ас, қырқы, т.б. төртінші – тұрмысқа байланысты мәдениет: ерулік, ереу, көкпар, құн, тоғыз, қарабауыр, күндебау т.б. осы айтылғандардың этнографиялық көріністері ғана талданып қоймай, этимологиясы да зерттеліп, сол сөздердің ту бастағы түбір тұлғасы, о бастағы мағынасы қалыпқа келтірілді. Айталық, тұл > тұлып > тұлым > талақ > жетім > олжа > тұл бойы > тал бойы > тұлға т.б. Көк > көң > көй > көнек > көйлек. Құн > қан. Өр > орау > жөргек > жөргем. Жар >жам > ям > ямшик > жәмшік > жәшік. Көкпар > көкбөрі. Бөлтірік > бөрі. Тәңір > таң + іңір. А > ұм > ұма > ұмай. Ауыз > ауыздық. Өм > ем > өм > омырау> өмілдірік. Көз > көзілдірік. Иек > жүген. Тізе > тізгін. Үзеңгі > үзік. Кісен > кісе > кісі. Шілде > қырық > хана (шілдехана) т.б. Календарлық мейрамдар, халық метрологиясы халықтың өз ішінде бар сөздермен салыстырылып о бастағы семантикалық мағыналары ашылды. Ұлттық киімдер: бас киім атаулары, сыртқы киім атаулары, аяқ киім атаулары толып жатқан сөздер өзінің бастапқы мағынасына ие болды. Киіз үй жабдықтары, үй – тұрмыстық атаулар , зергерлік бұйымдар, қару-жарақ атаулары зерттеліп, этимологиясы ашылды. Мәшһүр-Жүсіп шығармалары арқылы қазақ елінің бір ғасырдағы тіпті, одан да арғы мәдениеті зерттеліп, сол кездегі тілдік құбылыстардың даму тенденциясын салыстыра зерттеу, алғашқы рет кешенді түрде қолға алынды. Әрине, күллі этномәдени лексиканы бір монографияның көлемінде алып зерттеу мүмкін еместігі байқалды. Сондықтан да, біз анағұрлым ұтқыр, анағұрлым қызықты тілдік материалдарды іріктеп, сұрыптап, бір жүйеге түсіріп беріп, ұсынуды жөн көрдік. Заттық мәдениет лексикасын. Ұлттық киім атаулары: жыға, тәж, дулыға, бөрік, тақия, кепеш, айыр қалпақ, малақай, тұмақ, саукеле, қарқара, орамал, шәлі, шалма, жаулық, кимешек, желек, шапан, шекпен, пешпент, тон, ішік, дамбал, шалбар, кемзал, лабас, жарғақ, көйлек, кебіс. М-Ж. Көпеев шығармалырдағы киім атауларын: бас киім, сырт киім, іш киім, аяқ киім бөлуге болады. Олар өз ішінде: жыға, тәж, дулыға, бөрік, тақия, кепеш, айыр қалпақ, малақай, тұмақ, сәукеле, қарқара, орамал, шәлі, шалма, жаулық, кимешек, желек, шапан, шекпен, пешпент, тон, ішік, дамбал, шалбар, кемзал, лабас, жарғақ, көйлек, кебіс болып бөлінеді. Бұлардың ішінде түбірлес сөздер, мағынасы жағынан жақын лексикалар кездеседі. Мысалы: жыға, тәж, қарқара-дегендердің бір мағынасы тағатын қымбат тас. Орамал > жөргем (ор>өр), томаға > тұмақ (том>тұм), сырмақ > оймақ > текемет > шекпен (сыр > шек > тік), сәлі > шәлі > сәлде > шаль > шалма > шалбар (сал) > тон > ішік > дамбал > шалбар (тон > іш > тонбал > шалбал (р) > ыштан > іштон), кебіс, кебін, кебім, қалпақ, кепеш (кеп > қалып) > көн етік > көн > көк > көйлек > тері. Жаулық > жау <> жап <> май > жауқазын, жаубүйрек (майлық), малақай > мал > сауын > ақша, бөрік > бөрі, тақия > төбе, желек > желбір, жігіт-желең > желең > желек, сүңгі > сүлгі > сулық, лапас (кейбір жерде жаппа) > лабас, т.б. көрсетуге болады. Баспана және үй мүлкі терминдері. Киіз үйдің жабдықтары; Ыдыс-аяқтар лексикасы – сияқты тақырыпшаларға бөлдік. Баспана атауларына: қос, кепе, күрен, күрке, чум, жолым үй, шалаш, шатыр үй, ұранқой, шошала, абылайша>киіз үй; орда, дуан, сарай, кент, балық, стан, тақия жатады. Бұлар өз ішінде барлығы да мағыналас сияқты болғанымен, бір-бірінен тілдің ұзақ жылғы даму барысында алшақтағаны байқалады. Айталық, қос, кепе, күрен, күрке, чум, жолым үй, шалаш, шатыр үй, ұранқой, шошала, абылайша>киіз үй; Алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүрген көшпенділер баспанасын ағаштан, киізден, қолдарына түскен материалдардан жасағаны көрінеді. Кейіннен әлеуметтік бөлініс кезінде тұрмыстары түзеліп, біреу сарай, біреу орда т.б. салған. Отырықшылықта өмір сүре бастаған көшпенділер: орда, дуан, сарай, кент, шаһар, балық, стан, тақия салған. Бірақ, кейінгі орда, стан, кент, балық т.б. өзінің алғашқы мағынасын жоғалтқан да кейінгі хан ордасы, ақ орда, қыздың отауы сияқты ұсақталған мағынаға ие болып қалған. Ә.Марғұланның археологиялық жұмыстарынан алғашқы тұрақтар мен қорғандарды көруге болады. Ор<>жар>жам>ям>ямчик (жәмшік)>жар//жәр>жәрмеңке (ярмарка) жаңа мағыналы сөздердің тууына түрткі болған. Бұл сөздер таза түркінің өз түбір тұлғасының негізінде калькалық әдіспен жасалған орыс сөздері. Қызылжар мен Үржар немесе Жамбыл (қорған) атаулары сонау көне заманның сақталып қалған белгілері болып табылады. Баспана және үй мүлкі терминдерін: Киіз үйдің жабдықтары; кереге, шаңырақ, уық, бақан, қазық, адалбақан, күлдіреуіш, ши, түндік, үзік, туырлық, киіз, текемет, сырмақ, бөстек, қазан-жабдық, ұршық; Ыдыс-аяқтар лексикасы: ас-тамақ сақтайтын: жүк аяқ, әбдіре, асадал, кебеже. Сұйық тағам сақтайтын ыдыстар: саба (қор), көнек, қанар>тағар>дағар, торсық, талыс, шөншік, мес, қауға, шелек; зат салатын: қоржын, бөктергі, қанжыға, боқжама, боқша, бойра, бүктеме; ас салатын ыдыстар: аяқ-табақ, табақ, тостаған, құма, құмыра, кесе, қазан, қасық (қазықпен бірге) бөлінеді. Қазан-жабдық (ас//қазан) негізінен мағынасы жағынан «өлік жөнелту» лексикасына жатады, бірақ кейбір қағидасы ыдыс-аяққа жататыны көрінді. Сол сияқты ұршықты да үй жабдығына жатқыздық. Киіз үй жабдықтарына үй сүйектерінен басқа: тамақ – ас сақтайтын: жүк аяқ, әбдіре, асадал, кебеже жатады. Ал, саба (қор), көнек, қанар>тағар>дағар, торсық, мес, қауға сұйық тамақ құйылатын, сақтайтын ыдыстар; олар өзі ішінде түрлі зат сақтайтын: қоржын, бөктергі, қанжыға, талыс, шөншік, боқжама, боқша, бойра, бүктеме болып бөлінеді. Нақты ас-тамақ ішетін ыдыс-аяқ: аяқ-табақ, табақ, тостаған, құман, құмыраша, кесе, қазан, қасық. Бұларды жалпы ыдыс-аяқтан жеке бөліп алмай-ақ бірге қарастырдық. жүктеу/скачать 2.31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|