Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
Түйін. Сырғаны құлаққа да, мұрынға да таққан. О баста өгіздің мұрнын тесіп сірге іліп, жіп тағып алып жүрген. Малдың құлақтарына сырға
жүктеу/скачать 2.31 Mb.
|
Түйін. Сырғаны құлаққа да, мұрынға да таққан. О баста өгіздің мұрнын тесіп сірге іліп, жіп тағып алып жүрген. Малдың құлақтарына сырға тағып санаған (метрология). Кейіннен құлдарды сатқанда таққан. Одан барып сәндік бұйым ретінде қолданыла бастаған. Жақсы жаңалық әкелген адамға сыйлық ретінде (көрімдік) құлағыңа тағуға сырға, қолға салуға алтын жүзік, сақина берген. Жалпы: о баста ілу, тағу мағынасы болғанына қосыламыз. Сырға мен алқа бірінің орына бірі жүрген сөз сияқты > ілу. Алқа. Алқасы бар алтыннан, Етігі бар балтырдан (М-Ж., 25); Алқа а. [خلقة. хәлқә: 1. кольцо, серга; 2. спорт. Гимнастические кольца; 3. звено; 4. круг (людей); рынок; 5. серия (облигаций); 6. кружок] – 1. ожерелье, шейное украшение из нитки жемчуга, драгоценных камней, золота, серебра (Рүстемов, 25). Радлов: алка – Һалка. Алка – кольцо (обыкновенное серьго), ожерелье (1893: т 1. ч 1. 390). Р. Сыздықова Бұл – арабтың хәлқа деген сөзі, мағынасы – «дөңгелек», одан барып «адамдар тобы» деген ауыспалы мәнде қолданғанын айтады [119, б.33-34]. Ќазіргі ±йѓыр тілінде т‰ркі тілдеріндегі сырѓа сµзі ћалќа атаумен беріледі де, сырѓа тек малѓа ќатысты б±йым ретінде саќталынып ќалѓан. Ќазаќ тіліндегі сиырдыњ мұрнына таѓатын сірге атауы осы сµзбен тµркіндес болса керек (қараңыз: Будаговты). Ћалќа – ханым, бикештердіњ ќ±лаќќа таѓатын сєндік б±йымы. В. Радлов б±л атауды т‰ркі тілдеріне араб тілінен ауысќанын, оныњ «шењбер», «дµњгелек», «сырѓа», «алќа», «ж‰зік», «білезік» тєрізді мағынада ќолданылѓан – дейді Ш. Аюпов. М. Қашқари өкмәк қатындардың құлағына тағатын алтын, күміс алқа, сырға зер (Түрік сөздігі, 1997. 136 бет). Л. Будагов: дж. алқа اَلْقا, اَلْغه, (изъ а. حَلْقَه) кольцо, перстнеь, серьга, кир. женскій нагрудникъ съ украшеніями. А. اِلْقا алқа баросаніе, наущеніе, подстреканіе, убж  деніе бросить; возбуждать, убждать (1869: 84-85). Қырғызша алқа – дервиштердің діни ритуал кезіндегі алқа – қотан тұруы, башқұртша алқа – сырға, татарша алқа – сырға. В.В. Радлов енді бірде: 1) благославить, кольцо (обыкновенно: серьга); 2. ожерелье; 3. собраніе, сходка – дейді (1893: том. I. Часть 1. 389). Біздің ойымызша, алқа сөзі ал+қа (ал//қызыл) -қа (марқа, торқа) сөз тудырушы жұрнақ. О бастағы мағынасы алтын болуы мүмкін. Алтун – золото (Радлов, 411). Ал, алы (алды), алұ, алұы, алау, от түсті (Транскрипциясын жасаған – А.Қ.) (Будагов, 88 бет). Алтын кейіннен басқа мағынаға ие болып, әйелдердің әшекейінің біріне затқа айналған сияқты. Сол сияқты, алқа – алды сияқты көмекші сөзден туған болуы керек деген пікірді де жоққа шығаруға болмайды. Ш.О. Аюпов Ћалќа аталымыныњ да ж‰зік мағынада ќолданылатынына кµњіл бµлген (Ш. Аюпов, Ұйғыр қолөнерінің лексикасы, 1998: 11). Алқа: құлып (замок) (С. Аманжолов, 1959: 355).
Түйін. Алқа > өмілдірік омырау мен алдыңғы жаққа тағатын зат болғандықтан мағынасы жағынан байланысы да жоқ емес. Қазақ тілінде һалқа > алқа < омырау (алды > ал) сияқты ұғымымен қоса, алтынның > ал – мен (зат) бітісіп кеткен байланыс бар деп ойлаймыз. Жүзік > блезік > алқа > сақина. Сақина. Алтынды сарай менен дақинасын (М-Ж., 60); Баяғыда жолда қалған сақинасы (М-Ж., 159); Ќазаќ зергерлерініњ µте кµп жасайтын єшекейініњ бірі – єйелдерге арналатын єр т‰рлі саќина мен ж‰зіктер. Саkиіна – кольцо на палец (Радлов, т.4. ч.1. 247). Саќинаны, кµбінесе, к‰містен, кейде алтыннан жасатады. Саќинаныњ жасалуы ж‰зікке ќараѓанда оњай. ¤йткені, оныњ сыртына шапќымен шеку, бізбен безеу єдісімен орындалатын ќарапайым ою-µрнектерден басќа ештење ж‰ргізілмейді, кейде тіпті, ешбір ою-µрнексіз жасалатыны да аз емес. Ал, ж‰зік жасау анаѓ±рлым к‰рделі жєне оныњ сан алуан т‰рлері болады. Ж‰зіктіњ ‰стіњгі бетіне єр т‰рлі асыл тастардан, т‰сті шынылардан немесе к‰містіњ µзінен кµз, балдаќ, отау, ќ±с т±мсыќ орнатылады. Б±л ќосымша м‰сіндер ж‰зік саќинасыныњ ‰стіњгі жаѓына дєнекерленеді. Ќазаќстанныњ батысы мен оњт‰стік-батысында «ќ±даѓи ж‰зік» – деп аталатын µте кµлемді жєне аса сєнді ж‰зік жасалады. М±ныњ бауырында екі саусаќќа бірдей кигізетіндей ќосарланѓан екі саќинасы болады. Ал, ж‰зік беті кµлемді келеді. Сонымен бірге асыл тас, т‰сті шыныѓа ќоса, міндетті т‰рде, алтындалып єсемделеді. М±ныњ ќ±даѓи ж‰зік аталу себебі де бар. Єдетте, оны ±затылѓан ќыздыњ енесіне, яѓни ќ±даѓиларына бір жылдан соњ тарту ету ‰шін арнайы жасатады. Біраќ, барлыќ ќ±даѓиларѓа бірдей м±ндай дєст‰рлі тарту жасалмайды. Ќ±даѓи ж‰зік жања т‰скен келініне аналыќ мейірім шуаѓын тµге білген парасатты ќ±даѓиларѓа ѓана сыйѓа тартылатын дєст‰рлі сыйлыќ. Оны єдетте, оњ ќолыныњ ортањѓы екі саусаѓына кигізгенде, тµрт саусаќ сыртын т‰гелге жуыќ жауып т±рады – дейді [58, б.63].
Б±л мєліметтен ж‰зік пен саќина арасындаѓы айырмашылыќты да білуге болады. Саќина. Зат. 1. Сєндік ‰шін ќол саусаѓына салынатын т‰рлі металдардан істелген дµњгелек балдаќ (ЌТТС, 237). Саќина – парсы сµзінен ауысќан (И. Жаменей, ПҚҚПС, 1994: 158). Саќи а. Сєхи: щедрый, великодушный – щедрый, охотно делящийся с другими своими средствами, не желающий тратить, расходовать что-л., великодушный, обладающий высокими душевными качествами (снисходительностью, доброжелательностью) (Л. Рүстемов, 1989: 246); Саќина (саќ+ина) т‰бір+ќосымшадан т±ратын сияқты. -ина, -иле (жєне) қосымша ретінде ќолданылып келді. Саќ т‰бірінен саќаю, саќина (саќинасы ±стап, бас ауруыныњ бір т‰рі) саќинасы сыныќ туындаѓан сияќты. Саѓ-`здоровый, благополучный`, `осторожный`; сағ сања `тебе (будет) хорошо!` (так оканчиваются толкования снов); сағ бол – `быть осторожным, внимательным`. РСл., IV, 259. Саѓ – `доит`; аніќа ќ±н сеін ќопќаш енекын саќќаш `старуха каждый день, вставши (от сна), доила свою корову`. Ср. РСл., IV, 260. [84, б.98]. Сағ – здоровый, нетронутый (Радлов, т.4., ч.1. 259). Б. Ќыдырбек±лы былай дейді: Сєкинек – пышаќты, ќ±жантыны, ќанжарды, кездікті, сапыны єдемілеу ‰шін жазы (сабы) мен ж‰зі жалѓасатын жеріне, яѓни саптыњ кіретін жеріне ќаќталѓан к‰містен, жезден салынатын, наќышталѓан саќина (Түгел сөздің түбі бір, 1993: 85). Саќина сµзініњ т‰бірі саќ`мыќты, сау, аќкµњіл, жомарт, ќолы ашыќ` сияќты мағына беруі мүмкін. Саќина аурудыњ бір т‰рі адамныњ басы айналады. Демек, аурудыњ µзі айналу ±ѓымымен ќатысты (дµњгелеу, дµњгелек) мағынасына жуыќтайды. Мүмкін, ерте уаќытта ќ±лдарды ќинау ‰шін басына саќина хамут салып ќинаѓан сияқты ұғым болуы да м‰мкін. Шойбеков саќинаныњ он жеті т‰рін атап көрсеткен (Ана тілі). Будаговтың мына сөзінің де алдыңғы ойымызға қатысы бар сияқты: дж бау 1) жел зное кольцо, надваемое на шею плнныхъ непріятельской земли – дейді (1869: 440)
Түйін. Сақина > ұлттық қолөнердің жетістігі. М-Ж. Көпеев сақина сөзінің вариантын дақина – деп қолданған. Жүзік > сақина қолданылу жағынан өте жақын сөздер. Сақинаға ою-өрнек салынады`саќина, тасы бар саќина`; й‰з‰к тасы салатын – деп бөлінеді. М±сылмандар, єсіресе шейіттер ќ±дайѓа ќ±лшылыќ етушіміз, жєне баќыттыњ елшісіміз деп саусаќтарына саќина немесе ќымбат тастары бар саќина салып ж‰рген, ќ±дайѓа ќ±лшылыќ етушілер єдетте саќиналарына «алла» – деп ќ±раннан сµз жаздырады. Қорыта келгенде, ұлттық қол өнердің бірнеше түрі болады. Олар-ат әбзелдеріне, үй-тұрмыс шаруашылығына қатысты заттардың бәрін сәнді, әдемі қылып жасағанды әдетке айналдырған. Және заттың мәні мен мазмұнына қатты мән берген. Сыртқы дүниесі мен ішкі әлемінде үлкен байланыс болған. Мысалы, қамшы, құрсақ-белбеу, кісе т.б. Біз М-Ж. Көпеев шығармасындағы барлық зергерлік өнердің түрлерін емес, ішінен лингвистикалық талдауға түсетін, бір-бірімен тұлғалық және мағыналық жақындығы бар лексикаларды ғана таңдап алып, зерттеуді мақсат тұтық. Олар: жүзік, білезік, сырға, алқа, сақина сияқты түрлері. Қару-жарақ атаулары Саќ етер. Р. Сыздыќова: Саќ етер тиді саныма, Саќсырым толды ќаныма (Доспамбет). Саќ етер тиді саныма, саќсырым толды ќаныма (Бес ѓасыр жырлайды, 37); Боз жорѓа ат, ќызыл ауыз, µзі ш±бар, Кµп мінген саќ ермен таѓып т±мар (М-Ж., 111). Сақ етер лексемасы Мәшһүр-Жүсіп шығармасында ұшыраспады. Дегенмен, сақ ер тіркесіндегі бірінші компоненті біздің зерттеп отырған нысанымыз бен тығыз байланысы барлығы байқалады. Контекске ќараѓанда саќ етер – ќарапайым соѓыс ќаруыныњ аты (саќ етіп тиетін нєрсе) [119, б.102-103]. С. Аманжолов: саќ етер ќылыш (сабля) – дейді «Шайыр», 1910, 53 (1959: 403); Б.Ќыдырбек±лы: саќ етер – бос мойын шоќпар (1993: 83). Саќ а. [саќ сак. 1. часть ноги от колена до щиколотки; 2. наколенник, часть старинного боевого снаряжения (брони, лат), прикрывающая колено] – бдительный деп т‰сінік береді (Р‰стемов, 246). Р. Сыздықова: Сірә, соғыс, ұрыс қаруларының атауын -ар, -ер, -р жұрнақты есімше тұлғасымен беру қазақ тілі үшін ертеден дағдыға айналған тәсіл болу керек – дейді [119, б.102-103]. Т. Байжанов садақ сөзінің бірінші сыңары «жебе, жақ салатын қап» мағынасындағы са (сақ) болу керек – деп жазды [120, б.68]. Мына жайттың да жұмысымызға қатысы бар деп ойлаймыз. Ә. Қайдар са түркі – монғол түбірінің негізінде қазақ тілінде көптеген туынды түбірлер жасалғанын са / сақ: мысалы қорамсақ, масақ, жасақ т.б. бұл түбірлер қазақ тіліндегі фонетикалық өзгерістің, оның ішінде басқы дауыссыздардың екінші компонетке ауысқан кезде, тіпті са/жа/же/сақ/жақ жай сияқты болғанын, бұның себебін я / /са және дж > д, түрінде де болатынын дәл анықтады [66, б.35]. Түйін. Сақ – деп тізені қорғау үшін жасалған соғыс қалқанын да айтқан. Сақ етер қарудың бір түрі. М-Ж. Көпеев сақ ер сөзін қолданғанын жоғарыда жазғанбыз. Демек, сақ сөзінің әскери терминге қатысы болса керек. Сақ ер мен сақ етер сөздері мағыналық жағынан өз ара байланысты болуы мүмкін. Сақ етер тіркесі сақ етіп тиюіне байланысты дыбыс еліктеуінен кейіннен пайда болған. Күрзі – күріс етуден шыққаны сияқты – қару. Оған дейін сақ жеке тұрып-ақ соғыс қаруы болған: 1. саќ етер ќылыш (сабля); 2. саќ етер – бос мойын шоќпар; 3. саќ а. [саќ сак. 1. часть ноги от колена до щиколотки; 4. наколенник, часть старинного боевого снаряжения (брони, лат), прикрывающая колено. Сақ етер мен селебе шабу сияқты мағынасы жағынан байланысты қарулар. Сақ етердің бір түрі гүрзімен байланысты соғатын қару. Гүрзі. Қолындағы күрзімен Кетті салып басына (Алпамыс, 192 бет). Күрзімен ашуланып, ұрды дейді (М-Ж., 148); Жас баланың басына Зеңілер гүрзі салады (М-Ж., 258); Бетіне біреу қараса, Күрзімен ұрып, сабайын (Қамбар, 339); К‰рзі (п) – ескі 1. Темір шоќпар, ауыр сойыл (Бекм±хаметов, 92). Гүрзі – железная палица, булава (Т. Байжан, 14). Түйін. Гүрзі сияқты соғатын қару ол – шоқпар. Шоқпар. Күші жетсе шоқпармен ұрмас па енді (М-Ж., 224); Шоқпар қып соқты Арысты көк желкеден (М-Ж., 164); Беліне терлік салады, Тас шоқпары тақымда (Қобыланды, 76); Будагов шоқпардың бір түрі: п.тур. шомақ, шмақ, шұмақ дубина деревянная или жел зная, булава, палка съ круглымъ набалдашникомъ, булавоносецъ – деп жазды (1869, 500). Шоқпар мен сота қолданылуы жағынан мағыналары бірдей қару. Шоқ ~ соқ фонетикалық варианттың негізінде жасалған сөз. Будагов: чогъ или чокъ особаго рода шапка, употребляемая калмыками – дейді (1869: 494). Шоқпар мен соғым да түбірлес лексемалар болуы мүмкін.
Сота. Мойнындағы сотамен Әрқайсысын бір салды (Алпамыс, 243); Сотасы ұзын батырдың жанына жетіп барады (М-Ж., 231). Слова, значения которых понятны в общих чертах, но не ясны в этимологическом отношении и которые не ассоциируются с какими либо конкретными предметами или понятиями. Например, сота (Мойнындағы сотамен әрқайсысын бір салды – АБ, 81) «разновидность дубины» [141, б.29-30]. Сöт = саут *панцыръ (В. Радлов, Том. IV. Часть 1. 556). Па`нцирь, -я, м.1. В старину металлическая, из колец и пластин, одежда для защиты тела от ударов холодным оружием. Кир. чоть 1) кочерга деревянная. 2) чотъ, ручное веретено (Вамб.) (Будагов, 1869: 491). Түйін. Расында, сота ұрыс қаруының бір түрі болған. Кейін киім атауына ауысуы мүмкін. Сота сөзі дыбыстық өзгеріске түскен шот сөзі емес пе екен?! Мүмкін сот <> шот (шоқпар) деп көрсетуге болар?! Таяқ соғатын, ұратын қарудың түрі. Таяқ. Бұл жолда есі бүтін деген жандар, Таяғын қалпағы мен танымаған (М-Ж., 113); Таяғын атасының он бесте алды (М-Ж., 143); Таяқ – қорғаныс және күн көріс құралы болған. Таяқ > таяныш сөздерінің шығу тегі бір сияқты. Таяқ сөзінен көптеген түркі сөздері туындағаны байқалады. Тая етістігінің негізі ХI ғасырда көне түркі ескерткіштерінде байқалған. Бірақ, бұл сөз оған дейін де тіршілік еткен. Оған куә таяқ және туынды таян сөздері. Таяқ (ағаш таяқ), таяқ (тірегі) – деген мағынада да жұмсалады. Тайан `опираться, подпираться` (Малов, 109). Таймыр, тайга сөздері тай түбірінен шығуы мүмкін. Тур. тат. طاياق, طياق даякъ, дж. تياغ, تاياغ, ад. داياق, подпора, колъ, палка, посохъ, в ха, подпорка копья т.б. көптеген мағыналарын берген (Будагов, 732). Ә. Қайдар тая (Алпамыс тая белінде, Өңі суық батырдың – ҚБ, 464) – преполагаемое значение «разновидность меча» – дейді [141, б.30]; Тая > таяқ соғыс қаруы. Найза негізінен қолданылу мақсаты жағынан түйрейтін, шаншатын қарудың түрі. Сота, тая, күрзі т.б. сөздердің этимологиясы әлі нақты анықтауға келмейтінін жазады (Ә. Қайдар, 1998: 37).
Найза. Найза, шоқпар қолында, қылыш белінде (М-Ж., 142); Найзаңның күміс шаптың қияғына (М-Ж., 107); Аќ с‰њгі найза ќолында, Шеге жырау соњында (ЌЖ, 1887. 25); Наіза – копье (Радлов, 1905: 635). Сүңгі найза қатар бір қарудың атауы ретінде де жұмсалады. Шаншитын, түйрейтін қарудың бірі – сүңгі. Сүңгі. Қарағай найза, қақ сүмбі Қолтыққа қынай қармайды немесе кәуірдің жүрек басынан Сүңгіні сонда салған дейді (Манас). Қоблекеңнің сүңгісі Қызыл қанға боялды (Қобыланды, 72); Көтеріп салған көк сүңгі, Тіріде қанға тоймады (Ер Тарғын, 302 бет); Қара терге бұлғанып, Ақ сүңгіні қолға алып (Ер Тарғын, 290); Емен сапты сүңгімен Еңкейісіп шегініп (Қобыланды, 151 бет); Толғамалы ақ сүңгім, Шанша алмасам маған серт! (Қобыланды, 70); Ырғай сапты сүңгіні, Ырғай, ырғай салысты (Қобыланды, 67 б.); Жоѓарѓы жаѓыныњ биіктігі кісі бойы дейді. М±з болып ќатќан с‰њгі бар дейді (М-Ж., 12). Алты қырлы ақ сүңгі, Оң қолына алғанда (М-Ж., 180); Ертеде сүңгінің: қақ сүмбі, көк сүңгі, ақ сүңгі, емен сапты сүңгі, толғамалы ақ сүңгі, ырғай сапты сүңгі, алты қырлы ақ сүңгі т.б. түрлері болған. Сүмбі мен сүңгі екеу бір, дыбыстық өзгеріске түскен бір ғана қару атаулары. Осындағы сүңгі қару атауы суға сүңгу тіркесіндегі сүңгі және сүлгі сөздерімен семантикалық мағынасы жуық мәндес сөздер деп ойлаймыз. Біздің ойымызша, сүң+гі (пысқы, сүргі) түбір мен қосымшадан құралады. Л.Будагов: тур. тат. сігү сінгїу, сүнгі сÿнїу, тур. скү сÿнÿ, башк. ғынгу хынгу, пика, копье, штыкъ, тоб. айры сүнгі, рогатина, сүнгі сашы ратовище копья, тур. скү дауырнымқ скерстить штыки (арабшадан транскрипциялаған, аударған – А.Қ.) (1869: 638). Т. Байжан сүңгі сөзі көне түркі жазуларында «түйрейтін қару» ұғымын білдіреді. Қарайым. сунгу, тат. сонге, ұйғ. сунук, түрік тіл. сонгі, башқұрт. хонго, ноғай суьнги, – «шаншатын, түйрейтін қару» – найза [120, б.107]. В. Радлов сÿнгÿ (сÿңгÿк) -1) копье, штыкъ – дейді [17, б.802-806]. В. В. Радлов сÿ войско – улуғ сÿ (АТ.) большое войско – деген мағына береді – дейді [17, б.794]. Л. Будагов каз. кир. سومبه سومبوсÿмбö, алт. сÿме, шомполъ (у ружья, монг. сумунъ) [8, б.649]. Л. З. Будагов: тат. су 1) частица, показывающая въ именахъ качественныхъ слабость цв та, а при другихъ уменъшеніе или смсь напр. қрасы - қарасы черноватый, алт. көпше многовато, құмаќшы съ примсью песку. 2) = су вода. 3) въ кир. = су. п. субшы, сторона, часть; близъ, къ, жарсу четыре стороны; четырех сторонній, суысы тутъ и тамъ (1869: 640). С.Е. Малов: су `вода`; аќ су `белая вода` (т.е. вода)`вода с молоком, употребляются при шамансикх церемониях. суалма `груша`; ачыѓ су `водка`; су телык `колодец` (букв. водяная дыра); су кел – `затоплять`. АшмСл., ХVII, 171 и 205, 267: шыв, шу. РСл., IV6 743; Cу кит. Попов, 473: су черыѓ `войско «су» (какой – то отряд войска); чі жу `семь родов (костей)` (1957. 105).. Ѓ. М±сабаев найзаныњ бір аты – кµне т‰ркілер тілінде с‰њгі. Оныњ арѓы тегі – су – жауынгер, ќол (войн) – дейді. Сµйтіп, су, с‰+њ, с‰њ+іш+ті деген етістік кµне ескерткіштерде кездеседі [85, б.119]. Иегірмі с‰њіс с‰њісміс (14), Табѓачќа йеті йегірмі с‰њ‰сді (36) (ЕДӘ). С‰њ‰к – с‰њгі, су – єскер (Айдаров, 156); Су – єскер (Ќашќари, 167). С‰њгі ќылыш (сабля). Тур. КО. (Аманжолов, 407); С‰њгі «пика», ее разновидности – толѓамалы аќ с‰њгі, алты ќ±лаш аќ с‰њгі, ырѓай сапты с‰њгі, тµрт ќырлаѓан кµк с‰њгі, асылдан соќќан аќ с‰њгі и др [66, б.32]. Найза – с‰њгі [121, б.15].
Демек, с‰њгі ќылыш емес, найза болды. С‰њгі мен су расында о баста бір мағына берген сияќты. Су (єскер), жау ( д±шпан ), жауынгер (жау + ын + гер ) жау (жањбыр жауу, су болу) арѓы тегі су «ішетін» сµзімен семантикалыќ жаѓынан байланысты сияќты. Су (ішетін) су (єскер) болуыныњ бір себебі, ќаптап келу, ќыру мағынасына байланысты. Топан су ќаптады. Кµне т‰ріктер ‰шін кµпке дейін ќалыњ нµпір, жау, ќаптап келіп ќалѓан су сияќты елестеді. Сондыќтан, олар єскерді «су» – деді. Сел, су тасќыны жеті ж±ттыњ бірі болып тегіннен тегін есептелмеді. С‰њгіні ‰шкір ќылып жасау керек деген ойдыњ µзі судыњ еріп аѓып барып ‰шкірленіп ќатып ќалуынан барып уєжденген ±ѓым, одан барып заттыќ мєнді сµзге айналѓан. С‰њгі сµзін «суѓа с‰њгі» деген тіркесте ќолданамыз. Мысалы: Жасымнан сөз өнерін тудым ойлай, Сүңгідім көлден көлге бойлай-бойлай! (М-Ж., 124). С‰њгі сµзі єр т‰рлі мағынада ќолданылѓанымен, барлыѓыныњ т‰бірі бір сияќты. Жұбанов түркі сүңгі дегенді сүңгек дейді, ол сүйек мағынасында екендігін айтады [12, б.121]. Сүңгек > сүйек қарудың сүйектен жасалғанын айтса керек. Су > сүңгі. Суылық > сүңгі > сүлгі лексемалары түбірлес сияқты. Сүңгі түйрейтін қарудың түрі болса, селебе шабатын қарудың бір түрі.
Н.А. Баскаков єскери терминдердіњ ќатарында: сабля (сабли, саблямъ. Саблями) шыѓу тµркіні т‰ріктіњ sab `резать` шабу екендігін дєл аныќтаѓан. Ол šаblа `сабля` – позволяют предположить происхождение этого слова из тюркского; ср. Тат. čаb – yl – uw, каз., ног., к.калп. šаb-yl – uw – масдар страдательного залога от корня čар- ~ šар- `рубить с размаху`, т.е. čаb-yl – uw ~ šаb-yl – uw `рубление с размаху` [52, б.163]. Біздің ойымызша, жалпы қарулардың төркіні осы шап `шабу` етістігіне апаратын сияқты. Жалпы ќылышќа ±ќсас шабуѓа икемі бар ќарулардыњ (балта-ќарањыз-автор) т‰бірі – шап. Демек, сабля (селебе) болуы єбден м‰мкін ѓой. Т. Байжанов зерттеу ењбегінде: Наименования рубящего и режущего оружия: ќылыш (меч), его разновидности: сапы (прямой меч, похожий на шашку), асфаћани ќылыш (меч, изготовленный в г. Исфагане, очень ценился и был известен под названием наркескен), болат ќылыш (булатный меч), балдаѓы алтын аќ болат (булатный меч с позолоченным набалдашником), алты аршын аќ болат (булатный меч, длиною в шесть аршин), шар болат (четырехгранный булатный меч), алдаспан (большой обоюдоострый меч длиною в маховую сажень), берен ќылыш (меч отличного качества), балдаѓы алтын аќ берен (меч с позолоченным набалдашником), алтын сапты аќ берен (меч с позолоченной рукаяткой), семсер (меч), аќ семсер (стальной меч), алты ќ±лаш аќ семсер (меч длиною в шесть маховых сажень), кµк семсер (стальной меч с синим оттенком), алмас ќылыш (алмазный меч), зулпыќар (прочный и не слишком тяжелый, обоюдоострый меч с бугорками в остове вроде позвонков), селебе (длинный нож или полусабля), айбалта (секира), ала балта (топор, сделанный специально для боя), тараќ балта (топор с зубчатым лезвием) и др – деп, соѓыс ќ±ралдарын атап µтеді [212, б.5-6]. Т. Байжанов: ќылыштыњ бір т‰рі селебе этимологиясына талдау жасаѓан. Бұл – ұзындығы бір метрдей, жүзінің жалпақтығы бес сантиметрдей, үш жағы сәл ғана имектеу, қылыштан қысқа, кесуге, шабуға арналған соғыс қаруының көне түрі. Бұл сөз қырғыз тілінде селебе, тәжік тілінде селоба (кішкентай қанжар), парсы тілінде селл (өткір қылыш) түрінде ұшырайды. Бізше, селебе сөзінің түбірі селбу етістігі болу керек. Қырғыз тілінде селби – «қайтадан істеу, өңдеу, ремонттау», алтай тілінде селу – «жақсарту, жөндеу, түзету», моңғол тілінде сэлбээс – «бір заттың орнына жұмсалатын, жалғанатын, жамалатын, ауыстырылатын зат, запас, қор» деген мағынаны білдіреді (Монг. Русс. Сл. 1957: 374). Осылайша, селебе сөзі түркі және монғол, Алтай тілдерінде қолданылатын селби, сэлбээ етістігіне қазіргі қазақ тіліндегі бе жұрнағын жалғау арқылы жасалған [213, б.92]. Селебе, делебе сияқты көне түркі тіліне тән «өлі жұрнақ» деп қарастырылып жүр (Б.О. Оразбаев, 1964: 109). Ќ. Ахметжанов: 1. садаќ (кейін мылтыќ); 2. ќылыш (ертеде семсер); 3. найза («с‰њгі» деп те аталатын т‰рі); 4. айбалта; 5. шоќпар (соѓыста ќолданатын т‰рін «г‰рзі» (к‰рсі) деп атайды (Ер қаруы – бес қару. Ана тілі. 1992. № 39 (13). Селебе = селбі түбірлес болуы мүмкін. Қарағайдың бүгінде, селбі болған қуынан (Мәшһүр-Жүсіп., 198); Селебе сөзі қазақ тілінде `қылыш, қанжар, және `наубет` сияқты ұғым береді. Л. Будагов: а. ,سَببي سببي сәббә сәбби )сэбій – қате оқылған – А.Қ.( (оть سبا), ж.р. سبيه мн. سبايا силба пл нникъ, военноплнный (619); Кир. سمسر сімсеръ (вм. п. شمشير) сабля (Том. I. 1869: 635). В. Радлов: Селбі – больной, нездоровый (1911: Том. IV. Часть 1. 482). Л. Будагов қаруды алып жүретін адам туралы: а. сэйяфъ, мн. сэйляф длающій, носящій или продающій сабли, вооруженный саблею, войнъ – деп жазған сөздігінде (1869: 653). Селебе сөзін, Әуезов ауыртпалық, тауқымет мағынасында қолданған (Жанпейісов, 93). Селебе `қылыш` мағынасында қырғыз., ққалпақ т.б. түркі тілдерінде де қолданылады: Селебеңді серте ұстап, Сендескен жаға сермедің (Ж. Жантөбетов); Түркітанушылар селебе монғол сөзі дейді. Тува. (сойотск) сэлэмэ/seleme`қылыш, клинок, қылыш`, қырғ. селäбä / seläbä `қылыш`. Рясянен монғол сөзі сияқты дейді (қараңыз. Цинциус, Бугаев). Жанама болса да, Менгес монғолдармен көрші түркі халықтарында қаз. Seläbä `қылыш, қанжар`, қырғыз `säläbä, лит. Тув. Sälämä` – кездеседі (с. 204). В.И. Цинциус және Т.Г. Бугаев Сэлли, сэлливун, сэлми ~ һэлми, нег. Сэлэдза, сэлэсих, ульч., орок. Сэлэсу, нан. Сэлэсу (н) `кольчуга, панцир`, сол. Сэлэм, сэлэмэй `қылыш, қанжар, қалшан`, қалм. Selmә`қылыш, қанішер`, бур. Һэлмэ `қылыш, қанжар, клинок, шашка` тунгус – манжур негізінен сэлэ/sele/һеле `темір` шыққан дейді (Цинциус, Бугаев, с.39). Селебе орыс тіліндегі сабля: немесе селебе > сабля лексемасымен салыстырған артық етпейді (Жанпейісов, 1989: 28).
жүктеу/скачать 2.31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|