Мың жылдықтар(от алу үйренген). Кейінгі палеолит б з. б. 40-12
Шыңғысхан шапқыншылығы 1219 – 1224ж (1155-1227ж)
жүктеу/скачать 315.5 Kb.
|
| Шыңғысхан шапқыншылығы 1219 – 1224ж (1155-1227ж).
Астанасы - Қарақорым. Моңғол тайпалары ХІІғ. Орхон мен Керуленнің ортасында өмір сүрген. ХІІғ. аяғында Моңғол тайпаларында Ерте феодалдық қатынас орнай бастады. ХІІІғ. басында Шыңғысхан басқарған Моңғол мемлекеті құрылды. Ол Қият-Бөржігіт тайпасынан шыққан. Иссугей қолбасшының от басында туған. Шын аты Темүжүн. 9-жасқа толған кезде әкесі Татарлар қолынан қаза табады. Келешегі Шыңғысханды тәрбиелеуге көп еңбек сіңірген Керей ханы Торы. 20ж. созылған қиян кеске күрес үстінде, Темүжүн барлық моңғол тайпаларын біріктіріп, 1206ж. құрылтай жиналысында ең жоғарғы қаған атағын алады. (Шыңғысхан атына иемденеді). 1206ж. оның «Яссылар» деп аталатын заңдары шықты. Ол заңдар өте қатал, тек өліммен ғана аяқталады. Қытай деректерінде моңғол халқы үшке бөлінді: 1. Оң қанат (Баруңгар). 2. Сол қанат (Жоңғар). 3. Орталық (Күл). Әскер: ондық, жүздік, мыңдық, түмен (он мыңдық), жүз мыңдық болып бөлінеді. Алдымен Шыңғысхан Енисей қырғыздары мен Буряттарды, Якуттарды жаулап алады. 1211-1215 ж. Қытайды жаулап, Пекинді алады. Қытайдан олар Тас атқыш (Катапульт) қолға түсірді. Шыңғысхан үнемі жеңіске жетіп отырды. Себебі, оларда: темірдей тәртіп, жылдам қозғалу, әскердің көптігі, жаулап алатын ел туралы мағлұмат және қарудың жеткілікті болуы. Моңғолдар Жетісуды еш қарсылықсыз жаулап алды. Қарлұқ билеушісі Арсылан және Бұзар Баласағұн қалалары соғыссыз берілді. Қыпшақ дәуірінде Орта Азиядағы ірі мемлекет Хорезімщах болған, ол мем-ті Мұхаммет басқарды. Шыңғысхан мен Хорезмшах арасында сауда байланыс болды. 1218ж. жазда Шыңғысхан Отырарға сауда керуенін жіберіп, олардың тыңшылар екенін білген Қайырхан түгел өлтіртті. Отырар қорғанысы 1219ж. қыркүйекте басталды. Моңғолдар 150 мың әскерімен барған, оның 111 мыңы моңғолдар, ал қалғандары қарлұқтар мен ұйғырлар болды. Отырарды Шыңғысханның екі ұлы Шағатай мен Үгедей қоршады. Отырар билеушісі Қайырхан 80 мың әскерімен 5 ай қорғанды. Қол басшысы Қараша-Хаджиб өздерін қорғап тұрған Сұпохан қақпасын түнде ашып жіберді. Ішке кірген Моңғолдар қал халқын түгел қырды. Қолға түскен Қайырханды үстіне күміс құйып өлтірді. Моңғолдарға берілмеген – Сығанақ қаласы 7 күн қорғанды. Сонымен қатар Жент, Ашынас, Үзгент, т.б қалалары түгел құлатылды. 1221ж. көктемде Моңғолдар Орта Азияны түгел жаулап алды. Соғыс қимылдары Иран, Ауғаныстан, Солт. Үндістанға қарай ауысты. Жебе, Сүбедей,Бахадүрлер бастаған моңғолдар Қыпшақтар мен Орыстарды талқандап 1224ж. Қазақстан арқылы Ертістегі Шыңғысханға оралды. Моңғолдар Қазақстан мен Орта Азияны 5жылда (1219-1224ж.) түгел жаулап алды. Шыңғысхан кейін моңғолдардың Шығыс Еуропаға жорығын немересі Бату хан 1237ж. басқарды. 7 жылдық соғысты Бату Днепрге дейін жаулап алып, 1240ж. Киев Русын жаулап алды. Батудың әскерлерінің көп бөлігі Қыпшақтар құрады (Қыпшақтық) деп атаған. 1227ж. Шыңғысхан қайтыс болған соң бүкіл қазақ жерін 3 ұлына бөліп берді. 1. Үлкен ұлы Жошыға – Ертістен батсқа қарай жерлері, Волганың төменгі бойына дейінгі Дешті-Қыпшақтар жерін берді. 2. Екінші баласы Шағатайға – Оңт. және оңт. шығыс Қазақстан, Шығыс Түркістан және Мәуренахрды берді. 3. Үшінші ұлы Үгедейге – Жетісудың солт. бөлігі. 4. Кіші Ұлы Төлеге – туған жері Моңғолия және Қарақорымды берді. Қазақстан экономикасына моңғол жапқыншылығының әсері - өндіргіш күштері әлсіреді. 1227ж. Шыңғыстың үлкен ұлы Жошы да қайтыс болды. Бату Шығыс Еуропадан кейін, орыстарды жеңіп, Польша, Венгрия, Чехия, Днепрге дейін бағындырды. Сөйтіп ол Алтын Орда мемлекетін құрды. Үгедей Ұлысы – 1251ж. жойылды. жүктеу/скачать 315.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|