Міхась Южык Чарга паэма ў прозе (з жыцця літаратараў) Раздзел 1

Насуперак тэорыі пісьменніка Г., які адкрыў перыядычнасць скандалаў і боек у чарзе, ужо наступны дзень пасля выпадку з чалабітнай напоўніўся гвалтам. Пачалося з таго, што пасля сняданку і ранішніх работ, калі Г. стаяў у чарзе, там з’явіўся рускамоўны паэт Жорык Гарташ. Пасля таго, як яго шугануў п’янюга Чувырла, Гарташа ў чарзе след прастыў. Аднак нялёгкая прынесла яго зноўку. Прабіраючыся ўсцяж чаргі да вогнішча Напаўарлова ў спадзеве там спаткаць Марыйсевіч, Гарташ, баязліва азіраючыся, пытаўся ў кожнага другога, ці няма тут Чувырлы. Вочы паэта былі вылуплены, вусны і рукі трэсліся, галава ўтулілася глыбока ў каўнер палітона, спіна мела выгляд клічніка. Гарташ так усім надакучыў сваім баязлівым выглядам і бесперапыннымі роспытамі пра Чувырлу, што маладыя хлопцы рашылі з яго наздзекавацца. Калі Гарташ быў ужо напаўдарозе да вогнішча Напаўарлова, два маладзёны падскочылі да яго з дзікімі тварамі ды, казелячы вочы некуды назад, засыкалі: “Чувырла! Чувырла!” Трэба было глядзець на Гарташа, бо апісаць крайнюю ступень перапуду і чалавечага прыніжэння немагчыма напоўніцу. Гарташ раптам змізарнеў, стаўшы ніжэйшым ад сябе ўдвая, пры гэтым збляднеў так, што рысы яго твару сталі, як у лядачага дзеда, ён падскочыў ад зямлі на метр, закруціўся ваўчком, а тады пасціўся наўцёкі, наўскос перасякаючы вуліцу. Хлопцы заўлюлюкалі яму ўслед, закрычалі раскацістае “Гець!”, заабзывалі непрыстойнымі словамі.

Так, рускамоўных у чарзе не любілі. Дарэчы, Ненатоля Ачмуціна не краналі толькі таму, што ён падрадзіўся прадаваць кнігі “Варвеста”. А той, хто на службе ў Мемуарана, персона недатыкальная. І тым не менш Ачмуцін балюча пакутаваў ад непаважлівых і нават грэблівых позіркаў, якія лавіў на сабе. З ім ніхто не размаўляў па шчырасці. Адзін толькі Г. пранікся да яго цёплай сімпатыяй. І Ачмуцін гэта цаніў, усяляк памагаючы выжыць ва ўмовах чаргі. Мацёры чалавек, ён адразу пасля выпадку з чалабітнай адвёў Г. у палатку, дзе стаялі два кампутары і працаваў Інтэрнет. Амаль бясплатна, усяго за адзін даляр, ён даў Г. доступ да Сеціва. Гэтак Г., зайшоўшы на сваю паштовую скрыню, спампаваў электронны варыянт аповесці, з якой ён сюды і прыбыў. Ачмуцін тут жа прадаў яму дыск, куды неадказны сакратар запісаў файл аповесці. Такім чынам, усё было падрыхтавана для таго, каб падаць дакументы “Белякявічусу і К” на напісанне станоўчай рэцэнзіі. Засталося толькі чакаць пятнічнай палучкі.

Аднак, выпадкам з рускамоўным недарэкам Гарташам, калі чарга ўдосталь парагатала, не абышлося ў гэты марозны дзень. Адвечар па чарзе папаўзлі пагалоскі, яна ўстурбавалася. Ніхто толкам не ведаў, што зараз будзе, – звесткі ішлі супярэчлівыя. Зрэшты, доўга чакаць не прыйшлося – з падваротні шумна, грымучы ланцугамі на колах, выкаціў белы мерседэс Хлёпуса. Ён нешта валок за сабой на тросе. Не адразу ў святле ліхтароў згледзеў Г., што валакуць чалавека. Валакуць за ногі. Мерседэс спыніўся напроці вогнішча. З месца кіроўцы выскачыў раз’ятраны Мемуаран, з задніх дзвярэй – два дужыя малайцы Хлёпуса. Яны памкнуліся назад – да чалавека, які курчыўся на зямлі. Яго груба страсянулі, паставілі на ногі, Мемуаран нагнуўся і спрытна адвязаў ад яго трос. А тады размахнуўся і выцяў чалавека пад дых кулаком. Чалавек ёкнуў, сагнуўся крукам і павіс на руках здаравілаў. Яны жвава пацягнулі паўнепрытомнае цела да вогнішча. Г. разам з народам падаўся туды. Нарэшце ўдалося разгледзець, што скурчаны чалавечак – гэта берасцейскі празаік Шкандыбайла, цяпер, нагадаем, білецёр прыватнага туалета.

А справа была вось у чым. Зранку Шкандыбайла вырашыў жульнічаць – і ўзвысіў на дзесяць адсоткаў цану на квіткі. Самавольна. Барыш, ясная рэч, думаў прыкішэніць. Але ж злашчасны празаік не ацаніў чаргоўцаў – яны тут жа абрынуліся на Мемуарана з прэтэнзіямі. Суровы наглядчык чаргі пацямнеў з твару ад такога нахабства, але ж адразу караць не стаў – даў Шкандыбайлу “падзарабіць”. І толькі адвячоркам яны падкацілі да яго на белым мерсе, агаломшанага вывалаклі з палаткі , зрынулі долу і спуталі тросам. Далейшае ўжо назіраў Г.

Мемуаран вышыхтаваў чаргу ўздоўж рэдакцыі на надзвычайны развод. Тым часам яго малайцы прынеслі аднекуль тумбачку і ўсталявалі яе перад чаргою. Успёрлі туды бледнага зарумзанага Шкандыбайлу. Мемуаран у трох словах давёў, што гэты чалавек насмеліўся пасягнуць на святое – на рэпутацыю Хлёпуса, а таксама знахабіўся абрабаваць простых чаргоўцаў, нажываючыся на іх натуральнай патрэбе. Такім чынам, віна яго, можна сказаць, нязмыўная.

Далей, павярнуўшыся да падсуднага, Мемуаран гаркнуў, каб той прасіў у людзей прабачэння ў самай прынізлівай форме і маліў завочна адсутнага Хлёпуса, каб той яму дараваў. Злашчасны празаік пачаў выбачацца, хлюпаючы носам і выціраючы слёзы. Як ні агіднае было Г. ашуканства Шкандыбайлы, ён ледзь не расплакаўся, назіраючы пакуты берасцейца. А Мемуаран гэтым не скончыў – ён даў Шкандыбайлу ў рукі некалькі купюр і загадаў іх з’есці. “Жары! – рыкаў Мемуаран. – Каб надоўга гэта запомніў!” Давячыся, Шкандыбайла пражаваў і каўтануў храбусткія купюры. Наастатак Мемуаран скамандаваў сваім хлопцам надзець на Шкандыбайлу спецоўку з яркім надпісам на грудзях і спіне: “Я ўкраў чужыя грошы!” – і загадаў празаіку так хадзіць, не здымаючы, месяц. Затым Мемуаран прылюдна аддаў чаргоўцам грошы, якія лішкам узяў з іх за прыбіральню выкляты Шкандыбайла. А самога злодзея прызначыў на месяц апальшчыкам палатак “Піражковая”, “Крытыка” і “Хатні кінатэатр”. Замест яго білецёрам выправіўся аўтар славутых карацелек “Паміж чаркай і барадою” пажылы напарстачнік Вясковіч. “Мяняюць шыла на мыла”, – падумаў пра сябе Г.

Раздзел 31

Неадказны сакратар сранцавіцкай раёнкі, шматпакутны пісьменнік Г., удала пачаў наступны дзянёк. Пасля таго, як дасвятла перакідаў тры тоны свежага снегу, ён выправіўся на пошту, дзе, прастаяўшы чаргу, дачакаўся размовы з жонкаю. Г. казаў, што ўсё ў яго цудоўна, што ён уладкаваўся на прэстыжную працу, што сёння атрымае тыднёвы заробак і што ёй, жонцы, не давядзецца яму больш прысылаць дапамогу. Дасылаць хутка будзе ён сам, бо неўзабаве падыдзе чарга і ўсё ў іх лёсе зменіцца. Адно што ён просіць: сёння і ніколі надалей не гаварыць яму нічога пра рэдакцыйныя справы, не ўзгадваць гэтае мурло галоўрэда, не псаваць Г. болей настрой. Бо яму цяпер кожная крупінка энергіі дарагая – блізяцца вялікія справы, хай жонка моліцца за яго. Ужо скончыўшы прамову і шыбуючы па вузкай сцяжыне да рэдакцыі, згадаў Г., што зусім не спытаў жонку, як ёй жывецца, ці ўсё ў яе нармалёва, успомніў, што даўно нічога не чуў пра дзяцей і, дзіўна, наогул пра іх не думаў – настолькі быў паланёны чаргою. Зрэшты, усё турботнае і непрыемнае Г. прызвычаіўся адганяць, ён бачыў перад сабой мэту – і непахісна рухаўся да яе.

У чарзе перад світанкам зноў надарыўся ператрус – шукалі не то “Лісты з волі” нацыяналіста Хабарэвіча, якія той нібыта дасылае з Нямеччыны, не то самога Хабарэвіча, які нібыта інкогніта прабраўся ў сталіцу. Ва ўсякім разе лагер быў зноў раскіданы амапаўцамі, некалькі палатак звалены, чарга гула разварушаным вуліем. Двух чалавек павезлі на допыт. Мемуаран хадзіў злосны і разам з тым поўны творчай энергіі. Ён склаў каманду на чале з прарабам Слесарэўскім, куды адразу далучыў працавітага Г. Задача стаяла няпростая – да прыбыцця Хлёпуса, за якую гадзіну, выраўняць тут усё, упарадкаваць, вымесці, каб медыйная асоба нічога брыдкага не заўважыла. Пісьменніку Г. Мемуаран любоўна даручыў лёгкую працу – адпыласосіць фатэль Хлёпуса, зацяпліць разбуранае міліцыянтамі вогнішча, выраўнаваць пляцоўку і ўкласці яе свежым яловым голлем. Пісьменнік Г. з самааддачай рынуўся гэта выконваць, у душы радуючыся, што спазніўся ў лагер і не падвяргаўся шмону амапаўцаў. Г., папраўдзе, цярпець не мог грубай сілы, яшчэ са школы, калі два здаравілы-аднакласнікі трымалі яго за шасцёрку. А вось працу Г. любіў да самазабыўнасці. Пасля ранішняй дворніцкай вахты ён не толькі не страціў энергіі, як бы страціў яе звычайны чалавек, а наўсперач, амаль нічога не еўшы, адчуваў дзівосную сілу.

За працай сам сабой пачаў доўжыцца сюжэт аповесці, бездакорны мозг прапаноўваў некалькі варыянтаў, нараджаючы іх з нябыту, і сам выбіраў найбольш адмысловы. Г. перапаўняла натхненне. Управіўшыся да прыезду Хлёпуса, ён паспяшаўся на кухню, дзе Пушчанскі выдаў яму наварыстага супу з сушанай крапівы, традыцыйныя паўбохана чарнюткага хлеба, сырую моркву і кіпень без цукру. Г. праглынуў гэта ў прыемнай кампаніі Ачмуціна, Навумовіча і Налейнік, якія шчыра з ім размаўлялі, дзелячыся сваім патаемным – творчымі планамі. Ні слова негатыву Г. ад суразмоўнікаў не пачуў. Неадказны сакратар даўно адкрыў сусветны закон, што калі ў яго ў галаве свята, то ўсе непрыемнасці абмінаюць яго самі сабой, ён прыцягвае тых людзей, якія нясуць пазітыў. Г. быў тонкі псіхолаг.

Пасля абеду, крыху пастаяўшы ў завірушнай чарзе, Г. пазычыў у Ачмуціна шчотку, пачысціў вопратку і валёнкі, прыгожа ўвязаў заплечнік з рукапісам і ўрачыста выправіўся да ўпраўдома – па доўгачаканы заробак. Гэты просты сардэчны чалавек быў пад лёгкаю чаркай, ён парукаўся, абняўся з Г., спытаў як жонка і дзеці, цёпла паглядзеў у самыя вочы, потым парадаваўся на надвор’е – якая прыгожая стаіць зіма, – і выдаў Г. пад роспіс сумленны заробак. Вяртаючыся ў чаргу, Г. плакаў ад радасці, ад паўнаты быцця, ад таго, што ён сціскае ў кулаку мазольныя грошы, што жыццё цвёрда наладзілася. Цяпер нічога не палохала, ён нават прагнуў новых цяжкасцяў, ён хацеў, каб строгі Мемуаран яго азадачыў, каб прыбыў не самазвал, а цэлы вагон сукаватых дубовых калодаў – і Г. кінецца іх ператвараць у горы палення.

З гэтымі сляпучымі думкамі ён і прыбаў у чаргу. Аднак яго сустрэў Ненатоль Адмуцін з нейкім кіслым, калі не жалобным тварам. Ён падышоў да Г., прыабняў, цяжка ўздыхнуў. Нешта ёкнула ў Г. і апала ў раён мачавога пухіра ліхім прадчуваннем. Ачмуцін кіўнуў галавой і прапанаваў Г. рушыць за ім. Ледзь толькі яны зайшлі за палатку “Піражковая”, Г. зразумеў усё… Дакладней – убачыў на свае вочы. Лядовая канторка была разнесена ўшчэнт, застаўся толькі фундамент, напаўзасыпаны ледзяным крошывам. Паўзверх усяго ляжаў велізарны калун. Г. паваліўся на снег і абхапіў галаву. Далей ён няпэўна памятае, што адбывалася. Скрозь барвовую смугу мільгалі твары то Навумовіча, то Ачмуціна. Добрыя людзі сіліліся яго суцяшаць. Падыходзіў Слесарэўскі, гладзіў па галаве і нібыта абяцаў аднавіць канторку бясплатна. Потым убачыў сябе ўжо ў нейкай палатцы, на нарах, побач сядзела журналістка Заслаўская і ўлівала ў яго знямелы рот нешта гарачае. Потым – зноў твары Навумовіча і Ачмуціна. Затым падышлі дзве крытыкесы-антаганісткі – Сініцына і Цемнякова, – бяда Г. расчуліла і згуртавала жанчын. Але, папраўдзе, Г. не хацеў зараз нікога бачыць. У цяжкай маркоце ён выбраўся з палаткі і, адлепліваючы ад сябе рукі спагадлівага Ачмуціна, павалюхаўся ў двары, неяк адшукаў свой дом і пад’езд, забраўся ў дворніцкую і ўпаў на падлогу між мяцёлак, рыдлёвак і шуфляў. Бяздумна ўтаропіўся ў столь – не хацелася жыць.

Млосную, даўкую, ліпкую ноч правёў пісьменнік Г. у дворніцкім катуху. Ён ляжаў з пустымі вачыма, нікуды не гледзячы, нават у сябе, не заўважаючы холад падлогі – бухнуўся Г., не паслаўшы свой дыванок. Страшнымі былі не вярэдівыя думкі, не крыўда, а наогул адсутнасць якіх-кольвек думак. Быццам ліхадзеі, што ўдарам калуна зруйнавалі канторку, выбілі з яго і душу. У такую прастрацыю Г. даўно не трапляў – мабыць, з часу, калі сужыцель па інтэрнаце магілёўскага тэхнікума адымеў яго дзяўчыну і ўсім выхваляўся. І нават тады не так балюча было, малады мозг энергетычны і хутка пераключаецца ў пазітыўны рэжым. Цяпер жа Г., паўторымся, быў ніякім – проста нячулым куском матэрыі. І гэта палохала. Хацелася некуды збегчы. Або дзейнічаць, каб адпомсціць – але ні на што не было эмоцый. Зеўрала за вакном завірушная ноч. Г. адчуваў сябе богапакінутым.

Толькі на досвітку, калі сняжыстая маса на карнізе стала злівацца па колеры з небам, Г. расчуў у сабе нейкія думкі. Думкі адмоўныя, але гэта было ўжо нечым! Цяпер яго кібернетычны мозг пачне разрульваць сітуацыю. Што ж, рэфлексаваў Г., гэтыя маразмоіды, падонкі, подлыя брыдкія людзі не змаглі перанесці ягонага шчасця – шчасця тварыць насуперак маразам і завеям, насуперак нават таму, што за месяц Г. не пасунуўся па чарзе ні на крок. Гадановіч са сваімі памагатымі, нікчэмнасці, хахмачы і сцябальнікі, творчасць якіх заснавана на папугайнічанні ды малпаванні, на высмейванні твораў вялікіх папярэднікаў, і толькі. Яны нават рыфмы падбіраюць па слоўніках, недарэкі! І вось, калі паршыўцы бачаць сапраўднае – то бок чалавека, які творыць для Вечнасці, для шчасця будучых пакаленняў, які зыначвае сваімі творамі літаратурную Беларусь і выхоўвае юнакоў, каб тыя не шыраліся і не распаўсюджвалі СНІД, а былі добрымі людзьмі, – канешне, гэтыя сцябальнікі і разбуральнікі проста шалеюць. Дэманы, які жывуць у іх, паўстаюць супроць вечнага! Спачатку яны рагаталі і тыцкалі пальцамі ў Г. – ён на гэта не паддаваўся, потым яны абасцалі сваёй паганай мачой святое – пісьменніцкую канторку, – і гэтым не зрушылі Г. з пуцявіны. І нарэшце, давячыся лютай бяссільнай злосцю, яны ўзнялі калун і разбурылі канторку, на якой ляжалі майстравітыя рукі Г., цудадзейная асадка і запаветны нататнік. Але яны памыліліся! (Тут Г. адчуў, што ў яго мозг зноў паступае касмічная энергія, розум каторы раз пачынае перамагаць.) Так, яны памыліліся! Можна знішчыць канторку, зніштожыць нават рукапіс, але волю Г. не зломіць ніхто. Аповесць насамрэч жыве ў яго падсвядомасці, і пакуль дыхае Г., пакуль у яго палымяных грудзях тахкае сэрца – нягоднікі будуць нядужыя.

Г. ускочыў на ногі з неймавернай энергіяй. Што ж, ён пакажа ім, што такое сапраўдная літаратура! Ён будзе тварыць з радасным выразам твару, а гаўнановічы няхай глядзяць на яго і курчацца ад свайго яду. І хай назірае ўся чарга – збольшага нармалёвыя людзі. Г. не баіцца плётак і пагалосак, ён адкрыты перад імі, перад усім светам, не баіцца ні вятроў, ні сцюжаў, ні амапаўцаў… Тут Г., праўда, згадалася, як учора ў паўнепрытомнасці ён варочаў ратавальную думку – наскардзіцца Мемуарану, каб той выкрыў злачынцаў і пакараў па ўсёй строгасці. Цяпер жа Г. адагнаў гэтую думку, высмеяў сваю ўчарашнюю слабасць і зрабіў скідку на непрытомнасць. Па-першае, Мемуаран заклапочаны справамі Хлёпуса, і наўрад ці зможа іх кінуць ды заняцца расследаваннем паводле канторкі. А па другое, Г. сам нічога не скажа. Не хапала яшчэ праслыць у чарзе хлюпікам, слязліўцам і скаржнікам! Не. І біць морды гадановічавым памагатым (ну не сам жа Гадановіч арудаваў калуном!) Г. не стане. Г. не кранае дзяцей. Ён іх будзе выхоўваць – прыкладам сваёй мужнасці, непахіснасці, цвёрдасці. Хай усе бачаць!

“Хай усе бачаць!” – аўтатрэнінгам паўтараў гэтыя словы Г., калі ён з голым торсам выбягаў на заснежаны двор з шуфлем і рудлёўкай у руках. “Хай усе бачаць!” – напяваў ён, калі блізу яго сабраліся жыльцы, дзівуючыся на яго мускулы і спрыт, з якім ён зносіў сумёты. “Хай усе бачаць!” – мармытаў Г. з набітым ротам, калі нахапкам паядаў кінутыя спагадлівымі жыльцамі кавалкі харчоў. “Хай усе бачаць!” – хрыпеў Г., бегучы паўз хлёпусаўскі біятуалет да рэдакцыі.

А блізу чаргі кіпела тым часам работа – прыбыла велізарная фура з новай партыяй кніг “Варвеста”, гэтага друкаванага манапаліста на тэрыторыі Беларусі і суседніх краін. Хлёпус сядзеў у сваім фатэлі, унураны ў ноўтбук. І таму Мемуаран стараўся як ніколі, панукаючы рабочых, то бок беларускіх літаратараў мужчынскага полу, за выняткам чахлых старцаў – усіх запрог на разгрузку дзелавіты Мемуаран. Пісьменнік Г. не прымусіў сябе чакаць – і кінуўся ў гэты працоўны вір: разагнаўшыся, падскочыў на некалькі метраў і заляцеў у фуру, адпіхнуўшы аршанскага літаратара. Праз секунду Слесарэўскі ўнізе ўжо прымаў ад Г. важкі пачак.

Работа кіпела – толькі к абеду літаратары спустошылі фуру, пераправіўшы пачкі кніг у палатку “Варвеста”. Унутры палаткі Мемуаран пакінуў адно самых адказных – чакала праца па сартаванні прадукцыі. Астатніх адпусцілі на кухню, каб, паеўшы, яны займалі свае месцы ў чарзе. Аднак да гэтага адбылося надзвычайнае здарэнне. Аказалася, што пісьменнік Ненатоль Ачмуцін, калі ўсіх пагналі на разгрузку, хітра ўхіліўся ад гэтай долі: схаваўшыся ў адной з пустых палатак, ён прыладзіўся каля печкі і чытаў кніжку. Мемуаран наўрад ці б гэта ўпільнаваў, бо звычайна не прыцягваў Ачмуціна на цяжкія работы, каб захаваць у яго энергію для продажу кніг. Але гэтым разам быў аўрал і Мемуаран аддаў выразны загад усім мужчынам разгружаць. Гэта не тычылася толькі самых-самых асобаў, у лік якіх Ачмуцін аніяк не ўваходзіў. Не шчыравалі ля фуры, паўторым, толькі лядачыя дзядкі, ну і, канешне ж, Напаўарлоў, Смякляеў – як загадчыкі вогнішчамі. А яшчэ Гадановіч – як адмысловец па гуманітарнай дапамозе з замежжа.

Пісьменнік Г., самааддана высільваючыся на фуры, не-не, а кідаў позіркі ў бок вогнішча Напаўарлова, дзе гэтыя трое прывольна грэліся, прычым не толькі агнём. На калодзе перад імі стаяла пукатая пляшка з нечым рудым. Гэтую вадкасць Гадановіч раз-пораз наліваў у шклянкі, і пісьменнікі, чокаючыся і вяселячыся, выпівалі. Заядалі з пярэстых бляшанак кансерваў. Побач з імі сядзела і Марыйсевіч, таксама законна – як жанчына і сяброўка ўзгаданых спадароў. Іх галасы і задзірысты смех цвялілі нервы рабочых. Калі бяседа пажылых Смякляева і Напаўарлова не абурала Г., то малады Гадановіч, на якім можна мяшкі вазіць, раздражняў дужа. Падбухторшчык, у яго хапае энергіі адно на падлянкі ды рогат, думаў Г., не ў змозе забыць разбураную канторку. А Гадановіч тым часам падкідваў паленцы ў агонь і, ззяючы белазубай усмешкай, гаманіў з таварышамі. Потым у яго руках з’явілася гітара і паліліся застольныя песні.

Аднак вернемся да Ачмуціна, які разлічваў ціхамірна адлежацца ў цёплай палатцы. Яго здалі чаргоўцы, нафіскаліўшы Мемуарану ўжо пры канцы разгрузкі. Разгневаны наглядчык чаргі памкнуўся ва ўказаную палатку, і хутка лірык Ачмуцін вылецеў адтуль сраным венікам. Мемуаран шпарка крочыў за ім і страшна крычаў: “Ты што, бля, самы хітра вывернуты?!” Потым выструніў Ачмуціна перад фурай, каб чаргоўцы гэта бачылі, зрабіў апошняе папярэджанне і ў пакаранне прызначыў: да вечара накалоць дроў на суткі для вогнішча Хлёпуса. Ачмуцін, які пакутаваў на дыхавіцу праз паўнату, успрыняў такі аб’ём працы як смяротны прысуд. З жалобным выразам твару, ссутулены, ён пацёгся да важкіх сукаватых калодаў, узяў калун… Гэта было жудаснае відовішча – назіраць, як мучыцца не прывучаны да фізічнай працы пажылы чалавек. Гадзіна сплывала за гадзінай, а Ненатоль Ачмуцін, увесь потны, задыханы, сіне-бледны, валтузіў усё адну і тую ж непадатную калоду. Ён падаў зняможаны, уставаў на хісткія ногі, валіўся зноў, нарэшце авалодваў калуном, але ўжо не мог узняць яго над галавою. Тым часам чарга, дзе было багата нядобразычліўцаў рускамоўнага лірыка, пасмейвалася, пацвельвалася, рагатала, сцябалася. Асабліва весела было маладым хаўруснікам Гадановіча – сабраўшыся ў кола непадалёк, яны адвешвалі ў бок лірыка вытанчаныя колкасці і дасціпнасці даволі антысеміцкага зместу. Гэта былі маладзёны так званай “школы Гадановіча”, яго студэнты, якіх нацыяналпаэт абучаў майстэрству вершаскладання.

Чуламу пісьменніку Г. было невыносна глядзець на пакуты таварыша па чарзе. Ён не мог спакойна стаяць, калі Ачмуцін тут загінаецца. Але дапамагчы не было ніякай мажлівасці – Мемуаран знаходзіўся побач, у палатцы “Варвеста”, кіруючы сартаваннем. Неадказны сакратар некалькі разоў выбягаў з чаргі і, абхапіўшы галаву аберуч, брадзіў па замеценых дварах. Кожнага разу, калі вяртаўся ў чаргу, яму здавалася, што не застане Ненатоля ў жывых. Аднак той змагаўся – валіўся, уставаў, падаў, станавіўся на карачкі, валіўся… Побач высілася цалюткая калода і ляжаў непадымны калун.

Звечарэла, і на шчасце Ачмуціна Мемуаран, ускочыўшы ў месресдэс Хлёпуса, загадаў кіроўцу некуды ехаць. Пісьменнік Г., не вагаючыся, памкнуўся да вогнішча, падняў Ачмуціна, пад смех гадановічцаў усадзіў таго на сумёт, збегаў да Пушчанскага па кіпень, кінуў туды свайго цукру, размяшаў у конаўцы і даў піць знясіленаму паэту. Сам жа зняў кажух, світэр, схапіў велізарны калун, узняў над галавой… Работа спорылася: ужо праз гадзіну дзённая норма няшчаснага Ачмуціна грувасцілася ў выглядзе кучы дробных паленцаў. Літаратары назіралі за Г.. Па чарзе, ён ведаў, папаўзлі нездаровыя пагалоскі. Яшчэ ўвечары ўсё будзе даложана Мемуарану. Што ж, Г. кіраваўся сваім сумленнем. Толькі гэтага суду ён баіцца на свеце. Няхай карае справядлівы Мемуаран – Г. усё вытрывае.

Павячэраўшы наварыстай аўсянкай у Пушчанскага, Ачмуцін, поўны ўдзячнасці, запрасіў Г. да сябе дадому – у госці, на сяброўскія пасядзелкі. Ачмуцін усё адно сёння выпраўляецца дамоў начаваць, пасля такога смяротнага стрэсу трэба грунтоўна выспацца. Ён прапанаваў Г. скласці яму кампанію за вячэраю ў камфорце трохпакаёўкі. З апошнім жа цягніком падземкі Г. вернецца і заначуе ў дворніцкай, каб заўтра дасвятла пачаць сваю вахту. Г., нечакана для самога сябе, адразу згадзіўся. І не таму, што Нетаноль спакушаў выпіўкай і смачнымі стравамі, – далібог, хацелася сяброўскай цеплыні і камфорту. Таму, спешна, пакуль не прыехаў Мемуаран, таварышы рушылі ў бок праспекта Залежнасці.

Раздзел 34

Пісьменнікі Г. і Ачмуцін, як канспіратары хаваючы твары ва ўздыбленых каўнярах, пакінулі тэрыторыю лагера і неўзабаве былі на праспекце Залежнасці. Спусціліся ў падземку па напаўзаваленым снегам уваходзе. Паспяхова мінулі некалькі міліцэйскіх кардонаў, хоць Г. дужа баяўся, што яго спыняць і запатрабуюць пашпарт, а тады пачнецца цягамотнае дазнанне, хто ён і што робіць поначы ў Менску. Г. не парушаў ніякіх правоў і цалкам законна быў прыпісаны да літаратурнай чаргі, але доўгія тыдні ў сталіцы зрабілі яго палахлівым і ўзмацнілі комплекс правінцыйнай непаўнавартасці. Але, паўторым, усё абышлося. Таварышы пралезлі ў вагон і, змагаючыся з цісканінай, хутка даехалі да станцыі “Плошча Якуба Коласа”. Нагадаем, што менавіта гэтая плошча прысутнічала ў патаемных марах пісьменніка Г., менавіта тут ён планаваў заняць месца ў выглядзе помніка – замест састарэлага класіка. Г. палічыў, што такіх супадзенняў не бывае – першы ж яго прыпынак у метро стаўся запаветнаю плошчай.

Ачмуцін жыў непадалёк. Падземнымі пераходамі яны выйшлі да Дзяржаўнай Філармоніі. Шэрая камяніца была маляўніча асветлена, з яе якраз выходзілі прыемныя цывільныя людзі, скончыўся апошні канцэрт. Леваруч зіхацеў святочнымі фарбамі ЦУМ. Літаратары прамінулі Філармонію і скіравалі вышэй – удалечыні, на пагорку, знаходзіўся ціхі і ўтульны квартал, дзе стаяў дом Ачмуціна. Тут асабліва хораша ўлетку, усё патанае ў зеляніне развесістых дрэў, – апяваў паэт сваю вотчыну. Цяпер, што праўда, было не лета і шлях да пагорка быў засыпаны лютымі завірухамі. З сотнямі тонаў снегу не спраўляліся ачышчальныя машыны і экскаватары. Некалькі машын заглухлі, зламаліся, і іх пакінулі да вясны – з сумётаў дзівосна тырчалі каўшы, кабіны, колы перавернутых буранам машын. Да пагорка ўдалося прабіць толькі адну сцяжыну. На ёй зрэдзьчасу трапляліся людзі. Насустрач прабегла гурма моладзі з песнямі і дзявочым смехам. Пару скараходных бабулек з торбамі абагналі нашых сяброў.

Неўзабаве за горамі снегу паўсталі абрысы дамоў з рознакаляровымі вокнамі. Яны, як маякі, вабілі цеплынёй і дабром. З болем у сэрцы згадалася Г. уласная хрушчоўка, дзе так хораша яму пісалася і жылося. Сцяжына выруліла да невялікага скверыка – сінія яліны патаналі на паўкорпуса ў гурбах. Ачмуцін сказаў, што зараз яны зрэжуць ладны кусок. А тады, агледзеўшыся, зайшоў па грудзі ў снег, пабрыў да найбліжэйшай яліны. Г. аслупянеў, дзівуючыся. Ачмуцін тым часам нырнуў пад дрэва, пабыў там хвіліны дзве і вынырнуў з нечым у руках. Пасунуўся да Г. У руках, аказалася, лірык трымаў дзве пары шырокіх лыж. Ён прапанаваў Г. надзець гэтыя прылады проста на валёнкі, узброіўся сам. “Туды!” – махнуў Ачмуцін некуды ў сняжыстую непраглядзь і жвавенька затэпаў па паверхні глыбачэзнага снегу. Куды толькі падзеліся яго дыхавіца і невынослівасць, праяўленыя пры колцы калодаў. Тут Ачмуцін быў майстра. Нявопытны пісьменнік Г. ледзь паспяваў за ім між блакітных ялін, а потым – па ледзьве асветленых дворыках.

Праз хвілін сорак яны, прыемна натомленыя лыжнай прабежкай, спыніліся ля пад’езда Ачмуціна. На вачах лірыка, прыкмеціў Г., навярнуліся слёзы – так ён любіў родны дом. Зайшлі ў пад’езд, там гарэла моцная лямпачка, было чыста, пахла духмяным асвяжыцелем. Ненатоль адчыніў адну з паштовых скрынь і выняў кіпу літаратурных газет і часопісаў. “Выпісваю і расейскія, – патлумачыў Ачмуцін, – люблю пачытаць нанач”.

Затым яны пругка ўзбеглі на чацвёрты паверх, спыніліся перад дзвярыма з нумарам “22”. Ачмуцін, заўважыўшы, як сумеўся Г., ласкава сказаў, што нікога няма: жонка на час, пакуль ён перабывае ў чарзе, пераехала да сястры, каб не так самотна было. А дзеці даўно маюць уласныя сем’і. Ачмуцін нарэшце адамкнуў і знасцежыў дзверы.

Вітальня ўразіла вытанчанасцю дызайну – усё было абабіта натуральным кедрам, столь была блакітна-белая, пластыкавая. На сцяне вісела некалькі партрэтаў самога гаспадара, зробленых, як аказалася, найвыбітнейшымі беларускімі і расейскімі мастакамі, а таксама адным мангольскі геніем, з якім паэт пазнаёміўся на пленэры. Між партрэтаў віселі дарагія і рэдкія экспанаты – кінжалы, дзіды, нізкі-бразготкі дзікунскіх плямёнаў, ракавіны з экзатычных марскіх глыбінь, некалькі фота, на адным з якіх малады Ачмуцін сядзеў на слане. Усё гэта, перш чым зайсці ў пакой, з густам апісаў, распавёў, патлумачыў ветлівы гаспадар.

Направа ішоў калідор у кухню. У пакоі вялі тры дзверы, зачыненыя, таксама з сібірскага кедру. Ачмуцін звярнуў увагу Г., што двое дзвярэй заклеены дзяржаўнымі судовымі пячаткамі – маёмасць Ачмуціна пакуль часткова апісана па цяжбе з графаманам, пра якую, успомніў Г., Ачмуцін раней гаварыў. Лірык прапанаваў Г. зняць валёнкі і надзець прыгожыя пухнатыя тапкі. Затым яны зайшлі ў шыкоўную чысцюткую прыбіральню і вымылі рукі. Зірнуўшы, праўда, на сябе ў люстэрка, Г. таемна жахнуўся: за тыдні на свежым паветры твар яго зарудзеў, відавочна схуднеў, замацярэў, пасуровеў, барада тырчала касмылямі ва ўсе бакі, абвіслыя вусы закрывалі рот, вочы неяк нязвыкла, амаль драпежна блішчэлі. Цяпер ён напраўду больш выдаваў на дворніка, чым на майстра пяра.

Нарэшце гаспадар падвёў яго да адзінага неапячатанага пакоя, адамкнуў і расчыніў дзверы. “Прашу!” – гасцінна вымавіў лірык.