Міхась Южык Чарга паэма ў прозе (з жыцця літаратараў) Раздзел 1

Літаратар Трасянец, шмыгнуўшы ў двор, рушыў па адной з прабітых у снезе сцяжын вельмі жвава. Г. ледзьве за ім паспяваў. Кіравалі яны спачатку ў бок біяпрыбіральні, пакінуўшы яе злева. Было відаць, як пад гарэзнымі лямпачкамі там стаіць не такая і малая чарга, а на ўваходзе – напарстачнік Вясковіч у сіняй форме білецёра. Заўважыўшы там галаву Налейнік, Г. схаваў сваю галаву як глыбей ва ўздыблены каўнер і паспяшаў прамінуць гэтае месца. Затым яна пакінулі злева і дом, дзе сам сранцавіцкі сакратар працаваў дворнікам, і паглыбіліся ў малазнаёмыя Г. двары.

Трасянец прыспорыўся, пачасціў свае трывожныя азіранні цераз плячо, і Г. раптам збаяўся, што зноў ублытваецца ў непатрэбную яму авантуру. Подленькая думка прапанавала спыніцца, і хай гарыць яно гарам. Але пісьменнік Г. надта сябе паважаў, каб пасаваць перад выпрабаваннямі. Ён дадаў кроку, потым пабег – і тым самым паспяваў не губляць у цемры рухавую спіну Трасянца. А той няшчадна кружляў па раёне – шустрыў між сумётаў, сметніц, пятляў паміж дрэвамі па пояс у снезе, выскокваў на завулкі, правулкі, непраходныя тупікі і зноў кідаўся ў двары.

Г. праз нейкі час прыкмеціў, што Трасянец водзіць яго ледзь не па крузе, яўна мерачыся заблытаць сляды. Нарэшце яны падышлі да старой двухпавярховай камяніцы з комінамі. Трасянец спыніўся перад жалезнымі дзвярыма, выняў звязку ключоў, доўга звінеў імі. Наўкол было абсалютна бязлюдна. І зноў подленькая думка ўкалола Г., ці не зматацца адсюль, пакуль цэлы. Прытрызнілася, што яго зараз завабяць у змрочнае памяшканне, паб’юць, адбяруць грошы, заплечнік, неацэнны рукапіс, згвалцяць і выкінуць голага на мароз. Аднак не – вяртлявы Трасянец па-змоўніцку кіўнуў, яны ўваліліся ў цесны калідорчык і неўзабаве былі ў пакоі, зусім адны. Там стаяў нізкі столік і табурэт, больш нічога не было.

Трасянец прапанаваў Г. сесці, а сам пачаў нервова хадзіць, мераючы невялікі пакой уздоўж і ўпоперак. Затым ён спыніўся, як бы пераадольваючы нерашучасць спытаў, ці можна Г. давяраць. Г. запэўніў. Тады Трасянец яшчэ пахадзіў пару хвілін па пакоі і раптам выкрыкнуў, што сёння ўвечары адбудзецца найважнейшая для гісторыі Беларусі таемная сустрэча. Твар яго пры гэтым зусім спалатнеў, а на шчоках з’явіўся чырвоны румянец туберкулёзніка. На сустрэчу запрошаны толькі самыя адказныя і годныя беларускія літаратары, і арганізатары прапанавалі яму, Трасянцу, прыцягнуць туды Г. (Ад гэтых слоў гонар ахінуў сэрца сранцавіцкага празаіка.) Аднак, гаварыў змоўшчык, неабходна будзе зараз правесці рытуал клятвы, ці згодны на гэта Г.? Неадказны сакратар спытаў, у чым заключаецца рытуал, на што бляклы Трасянец экстатычна ўскрыкнуў, хай Г. спачатку дасць згоду. Адужаўшы насцярогу, Г. пагадзіўся. Тады Трасянец вышмаргнуў з кішэні паперу, таропка расправіў, паклаў перад Г., кінуў на паперу асадку і загадаў пісаць. Тэкст быў прыкладна такі – ён, пісьменнік Г., клянецца захаваць у тайне ўсё, што будзе яму сёння сказана і паказана. Далей роспіс. А далей… Г. жахнуўся: Трасянец дастаў доўгую іголку і падступіўся да яго. Трэба замацаваць пячаткай з крыві – крывавым адбіткам пальца, тлумачыў Трасянец, хапаючы левую кісць Г. Не паспеў неадказны міргнуць, як востры боль стрэльнуў у палец. Трасянец капнуў крывёй Г. ніжэй подпісу і з сілай прыціснуў, раздушыў кроплю пальцам Г. на паперы. Гэтак адбылася ганаровая клятва.

Аблізваючы кроў са збалелага пальца, Г. напалохана пазіраў на Трасянца, які зноў пачаў сваю знерваваную хаду па пакоі. Іх асвятляла адна маласільная лямпачка. І тут Трасянец адкрыўся. Сёння ў падвале аднаго з навакольных дамоў спраўдзіцца сустрэча з пісьменнікам Хабарэвічам, легендарным нацыяналістам, што эміграваў у Нямеччыну, аўтарам “Лістоў з волі” і мноства мастацкіх кніг. Хабарэвіч перасек мяжу каля Гародні і таемна прабраўся ў Менск, каб будзіць нацыянальную годнасць літаратараў. На сустрэчы, паўтарыў Трасянец, будуць толькі самыя-самыя. У Г. перахапіла дыханне: перад вачыма міжволі паўсталі амапаўцы, кайданкі, каталажка і катаванні. Ён з сілай адагнаў ад сябе гэтыя навязлівыя вобразы. А Трасянец тым часам вяшчаў, што сітуацыя вымагае максімальнай сакрэтнасці, таму ён прызначае Г. спатканне праз дзве гадзіны каля аднаго дома ў глыбіні квартала (адрас ён тут жа чыркануў на паперцы і перадаў Г.) Адтуль Трасянец павядзе Г. на месца сустрэчы таемнай сцяжынаю. Пры сабе неабходна мець хоць адну з кніг Хабарэвіча. Тут Трасянец сумеўся і спытаў, ці чытаў Г. нешта з Хабарэвіча. Неадказны сакратар з сорамам прызнаўся, што не. Гэта вельмі дрэнна, устурбаваўся праважаты, і тут жа вышмаргнуў з-за пазухі томік Хабарэвіча, адзін са шматлікіх раманаў, і перадаў Г., загадаўшы за дзве гадзіны вывучыць на памяць адзін раздзел. Гэта неабходна, падкрэсліў Трасянец, бо Хабарэвіч не любіць, калі на сустрэчу з ім з’яўляюцца расхлябанымі і непадрыхтаванымі.

На гэтым пакуль скончылі. Трывожна азіраючыся, Трасянец вывеў Г. на двор, замкнуў дзверы і кінуўся прэч у снягі. Г. ж бесталкова застаўся тырчаць з цыдулкай і кніжкай Хабарэвіча, якую трэба неадкладна вучыць.

Што ж, пакуль тое, Г. наважыў вярнуцца ў чаргу, агледзецца, што да чаго, ці не здарылася там чаго надзвычайнага, прыслухацца да чутак. Яго па-ранейшаму вярэдзіла боязь, напорыста лезлі карцінкі адзіночнай камеры, кайданкоў, катаванняў. О, Божа! – навошта ж на яго ўсё нешта навальваецца. Прапаў да таго ж вечар творчасці, аповесць пра педафіла не далічыцца сваіх дваццаці старонак! Тым не менш Г. ведаў – нішто ўжо яго не можа адхіліць ад авантурнай сустрэчы. Бегучы да чаргі сцяжынкамі, Г. разгарнуў томік Хабарэвіча і пад прывідным месяцовым святлом стаў зубрыць на памяць главу.

Падскочыўшы да чаргі, пісьменнік Г. не стаў туляцца па людных месцах, а хаваўся ў ценях і прыслухоўваўся да гаворак людзей. Пра таемную сустрэчу з нацыяналістам ніхто не абмовіўся. З новага Г. пачуў абурэнні, што заўтра як быццам у рэдакцыю заявіцца маршал Цемрашэвіч, з-пад яго, пяра, маўляў, выйшла новая гексалогія. І яшчэ лунала нездавальненне тым фактам, што Мемуаран наладзіў новы каравульны пост – пасля выпадку, калі падручныя Сахроменкі шпурнулі бомбу ў палатку “Варвеста”, прыйшлося ўзмацніць меры аховы, а іменна арганізаваць каравул, які блакіраваў дзесяціметровы ўчастак з боку вуліцы. Каравульны абавязваўся пільна сачыць за ўсімі аўто, што праязджаюць міма, і, калі западозрыць няладнае, страляць з двухстволкі без папярэджання.

Але з гэтым новым пастом Г. пазнаёміцца неўзабаве напоўніцу, калі пачне туды заступаць. Пакуль жа ён прагна лавіў чуткі пра Хабарэвіча. Не, нічога нават ускосна даведацца не ўдалося – настолькі кансператыўна маскіравалі легендарнага нацыяналіста.

Што ж, астатнюю гадзіну неадказны сакратар патраціў на вывучэнне раздзела з Хабарэвічава рамана, балазе памяць непітушчы Г. меў зайздросную. Заканчваў вывучэнне ён ужо ў дворніцкай, куды неўзабаве схаваўся.

І вось у прызначаны час Г. зноў сустрэўся з асцярожлівым Трасянцом, які павёў яго ў глыбіні квартала. Па дарозе праважаты падабраў яшчэ двух чалавек, шапачна знаёмых Г. па чарзе, – хлопца і пажылую кабету. Паздароўкаўшыся адно кіўкамі, змоўшчыкі рушылі ў ноч. Хвілін праз дваццаць мудрагелістага кружляння Трасянец завёў іх у нейкі пад’езд, адамкнуў у цемры дзверы і пацягнуў некуды ўніз. Яны спускаліся ў халодны падвал. Г. было страшна, чаго там таіць. Аднак разам з тым прыемна трапятала авантурная жылка. Трасянец уключыў шахцёрскі ліхтарык, які пачапіў сабе на лоб. Лямпачка высвятляла няроўныя сцены, дзверы з замкамі, цагляную падлогу і – выгіны, выгіны, выгіны… Трасянец і тут блытаў сляды. Праз паўгадзіны Г. быў цвёрда ўпэўнены, што яны прайшлі пад некалькімі дамамі квартала, настолькі доўгі быў шлях. Нарэшце пачуліся людскія галасы, і яны спыніліся каля прачыненых дзвярэй, адкуль лілося святло. Трасянец праціснуўся ў іх, а тады расхінуў, запрашаючы шэптам.

Яны апынуліся ў вялікім нізкім пакоі, забітым народам, асветленым ярка-ярка. Людзі сядзелі на лавах у некалькі радоў. Перад імі стаяў стол, крэсла, за імі на ўсю сцяну вісеў нацыянальны сцяг. Побач са сталом, на падлозе, высіліся стосы кніг. Трасянец указаў, куды сесці. Напяты, з прамой спінай, не смеючы дыхнуць, сранцавіцкі літаратар сеў і стаў сачыць, казелячы вочы налева-направа. Тут былі збольшага знаёмыя людзі, усё тыя ж чаргоўцы. Некалькі арганізатараў, а таксама вядоўца вечарыны, знаны празаік Трындзевіч мітусіліся на імправізаванай сцэне. У першых шэрагах Г. згледзеў Белякявічуса, а таксама яго верных збраяносцаў – крытыкесу Пуста і паэта Сузіраловіча. Таксама мільганула прычоска Цемняковай, лысіна Слесарэўскага, загарадзіла на міг святло постаць Марыйсевіч, што ўладкоўвалася паперадзе сесці. Зразумела, што Ачмуціна, блізкай душы, тут не было. Г. стала трохі самотна. Аднак ён злавіў на сабе цёплыя вочы Налейнік – у ягоным жа радзе. Гэта дадало пэўнасці. Паўтараючы пра сябе закляты ўрывак з Хабарэвіча, Г. трывожна сачыў за ўсім, што вакол адбываецца.

Нарэшце памяшканне запоўнілася, і тут жа пагасла святло. У цемрадзі забухалі крокі. Адначасова нейчыя галасы зладжана зацягнулі “Пагоню”. Пад гукі гэтага гімну ўспыхнуў пражэктар і высвеціў сцэну – перад сталом высіўся чалавек у белым. Святло было накіравана толькі на яго. “Хабарэвіч!” – радасна затахкала сэрца Г. Нарэшце запалілі ўсё святло – і слынны нацыяналіст паўстаў перад людствам. Трындзевіч урачыста адкрыў вечарыну. Хабарэвіч урачыста вітаў прысутных. Быў ён у белым маскіровачным халаце, у ім ён, як выявілася, і перасякаў мяжу блізу Гародні, зліваючыся са снегам. Галава яго была перавязана – гэта кранула куля памежнікаў, рана зусім бяспечная, супакойваў вядоўца Трындзевіч. Стосы кніг каля стала аказаліся пяццю новымі раманамі Хабарэвіча, пісанымі ў Нямеччыне, друкаванымі на Ўкраіне і таемна перапраўленымі праз нетры Палесся ў сталіцу. Г. аж затросся – так яму закарцела набыць гэтыя пяць раманаў. Аднак кнігі, паводле Трындзевіча, будуць прадавацца напрыканцы. Пакуль жа, для разгону, вядоўца ўсадзіў Хабарэвіча за столік, яму прынеслі закусак, некалькі пляшак кантрабанднага піва – і легендарны празаік стаў слухаць, як выступаюць літаратары, пачаргова, з месца, чытаючы на памяць урыўкі з ягонай творчасці. Адна дзяўчынка збілася, затармазіла, заплакала. Яе вывелі вон. Г. здалося ад хвалявання, што ён начыста забыў вызубранае і цяпер яго гэтак жа выставяць з ганьбаю. Але ж пранесла – да Г. чарга не дайшла.

Падняўся сам Хабарэвіч (быў ён у цёмных акулярах, дарэчы) і распачаў на гадзіну прамову. Усе слухалі з трымценнем і захапленнем. Нацыяналіст лаяў урад, прычым такімі словамі, ад якіх у Г. стыла кроў. Сранцавіцкі літаратар заўважыў, як мільганулі пару камер “Волі” – пэўна, гэта хутка пойдзе ў эфір. Стала напраўду жудасна. Зноў прытрызніліся суровыя міліцыянты, кайданкі і пабоі. Тым больш што вядоўца Трындзевіч папярэдзіў, каб не палохаліся, калі раптам пагасне святло – гэта меры перасцярогі. А Хабарэвіч, аблаяўшы ўрад, пусціўся чмарыць беларускіх літаратараў, даводзячы, што сапраўднай літаратуры ў Беларусі няма і не можа быць. Для сапраўднай літаратуры трэба з’язджаць за мяжу і толькі там, вольна мыслячы, тварыць раман за раманам. Потым ён аблаяў і беларускую апазіцыю за пасіўнасць і баязлівасць, прайшоўся па адсутных Гадановічу і Смякляеву. На што раздаўся вокліч з месца як быццам ад Марыйсевіч: “Гэй, ты не вельмі тут!” Хабарэвіч яе не расчуў і перакінуўся на рэдакцыю напаўапазіцыйнага часопіса “Пустаслоў”, высмейваючы яго літаратурную частку.

Цягам вечарыны некалькі разоў спявалі “Пагоню”. Потым выйшаў невядомы Г. валасаты бард. Потым некалькі маладых паэтак – яны артыстычна, з разбіўкай на ролі, чыталі паэму, складзеную маладымі літаратарамі і прысвечаную Хабарэвічу. А легендарны празаік тым часам піў піва, закусваў. Прыслужнікі прыбіралі спарожненыя пляшкі і прыносілі новыя. Г. здзівіўся, колькі змог выпіць Хабарэвіч, талерантнасць яго да алкаголю была каласальная – ні ў гаворцы, ні ў рухах нацыяналіста не з’явілася збівістасці і дрыготкі.

Вечарына доўжылася далёка за поўнач. Потым пасыпаліся пытанні да Хабарэвіча. Асабліва актыўнічаў Белялявічус, перакрыкваючы астатніх, казыраючы сваім глыбінным веданнем усяе творчасці госця. Яго перабівала Заслаўская з першага рада нястрымным патокам пытанняў. Нарэшце вядоўцы і падручныя распачалі продаж кніг. Утварылася ажыятажная цісканіна. Г. удалося набыць толькі дзве, без подпісу, бо за подпіс разгарэлася паперадзе бойка. Зноў Марыйсевіч некага адмяцеліла. Словам, Г. быў невыказна рады, калі Трасянец вывеў яго падземнымі хадамі на свежае паветра. Да роднай дворніцкай Г. бег з пачуццямі вельмі складанымі.

Пасля вечарыны Хабарэвіча Г. вырубіўся звыклым сном працоўнага чалавека. Спаў у дворніцкай непрабудна, хоць за вакном віраваў буран, скаланаў шыбы. Прачнуўся Г. па завядзёнцы без дзесяці шэсць, прыбраўся, куснуў сухароў і выбег з прычындаламі ў досвітак. Работы было нямерана. Зноў трэба адкопваць аўтамабілі жыльцоў, занесеныя па макаўку снегам. А каторыя аўто і зусім у ім патаналі. Добра што Г. ведаў, куды якія машыны ставяцца. Што ж, скінуўшы кажух, пачапіўшы бясцэнны заплечнік паўзверх світэра, сранцавікі празаік закасаў рукавы…

Ён дужаўся з завірухай, якая кідала новыя порцыі срэбнага бісеру долу, уздымала яго дагары, слала пазёмкай, утварала слупы, нібы жывыя нейчыя постаці. І Г. перамог стыхію: калі паказаліся першыя жыльцы з кулькамі ежы для яго, двор быў прыдатны для карыстання – сцяжынкі прабіты, машыны адкапаны, выязная дарожка з двара ачышчана да зямлі. Шчодрыя кавалкі ежы звыкла паляцелі на разасланы кажух…

У дворніцкай пісьменніка Г., калі ён з апетытам работніка заглынаў пайку, раптам апанаваў страх. Толькі цяпер Г. дацяміў, што ўчарашняя вечарына не жарты і яна яшчэ вой як можа вылезці бокам. Баязлівая фантазія тут жа намалявала міліцыянтаў, якія хапаюць Г. за рукі і пхаюць у варанок. Неадказны сакратар папярхнуўся. А тады ўскочыў і мітусліва забегаў па малой пляцоўцы, вольнай ад інвентару. Так, трэба было неадкладна схаваць заклятыя кнігі Хабарэвіча! Г. выхапіў іх з заплечніка і ўпёр у кучу мяцёлак. Аднак, не здаволіўшыся гэтым, праз хвіліну перахаваў на антрэсоль. Так будзе надзейней! Сэрца трохі сцішылася, паспакайнела. Што ж, пара выпраўляцца ў чаргу, каб паспець на развод. А яшчэ – пільна прыслухоўвацца да людзей, раптам што ўчуе пра Хабарэвіча, пра тое, чым скончылася вечарына, ці ўсё ціхамірна, ці не павязалі каго.

Ужо на бягу да рэдакцыі, між сумётамі, паўзверх якіх праглядалася біяпрыбіральня Хлёпуса, пісьменніка Г. апанавала паранаідальная ідэя: ці не падкінуў яму хто “Лістоў з волі” на той вечарыне?! За іх жа напраўду пагарэць можна! Г. спыніўся, дзікавата агледзеўся, і стаў скідваць з сябе вопраткі, скрупулёзна іх правяраючы. Застаўся ў адных сямейных трусах – але і ў трусы прыйшлося залезці, нагэтулькі паранойя не давала спакою. Нарэшце Г. упэўніўся, што “Лістоў з волі” пры ім няма і ён лёгка вытрымае вобшук, калі такі здарыцца. На допытах жа, пакляўся сабе Г., ён замкне рот і ні гуку не пачуюць ад яго суровыя міліцыянты. Г. сваіх не здае!

…Чарга была, як ніколі, доўгая і шырокая. А мо Г. здалося так з перапуду. Стаўшы ў яе, ён доўга і напружана прыслухоўваўся да ўсіх выгукаў – але нічога, што хоць трохі б намякала на Хабарэвіча, не пачуў. Ні Налейнік, ні Цемнякова, ні Слесарэўскі, з якімі Г. наўмысна падышоў паздароўкацца, ні сном ні духам не закранулі тэму таемнай вечарыны мацёрага нацыяналіста. Гэта крыху супакоіла. А далей не ставала часу трывожыцца, бо надыходзіў шторанішні развод, на які якраз прыбыў Мемуаран на белым мерседэсе, грымучы прывычнымі ланцугамі. Мемуаран быў у традыцыйнай ватоўцы, валёнках, як заўсёды бадзёры, жвавы і дзелавіты. На разводзе Г. атрымаў лёгкую працу – упарадкоўваць пляцоўку перад фатэлем Хлёпуса, пыласосіць сам фатэль. Г. стаў прыкмячаць, што Мемуаран усё часцей даручае Г. такую работу, ён яўна адзначыў, што акрамя Г. так дбайна прыбіраць працоўнае месца медыйнай асобы не здольны ніхто. Гэта поўніла таемным гонарам за сябе.

Аднак перад працаю трэба было спяшаць на кухню да Пушчанскага – час сняданку быў абмежаваны, паўгадзіны, а тады кухня зачынялася і ніякія мальбы не краналі сэрца суровага кухара. А без калорый працаваць на лютым марозе пагана.

…Перад кухняй, яшчэ не ўвайшоўшы ў палатку, неадказны сакратар адчуў нешта не тое. Нейкі неспакой, агрэсіўныя галасы. Аказалася, сёння не прывезлі чорнага хлеба, і сняданак складаўся толькі з двайной порцыі крапіўнага адвару і жалудовай кавы. “Сам на такім харчы працуй! Куркуль! Хітрая жопа!” – чуліся ў палатцы абразы ў бок Пушчанскага, які звыкла хаваўся за кухарскай стойкай. У адказ ён мацярыў незадаволеных, перамяжаючы грубую лаянку са слушнымі аргументамі. Праз колькі хвілін Г. нарэшце зразумеў, у чым справа: з учарашняга вечара ў краіне зноў падаражэў хлеб, і кіраўніцтву чаргі стала нявыгадна закупляць хлеб у дзяржавы. З сённяшняга дня да рэдакцыі прывязуць адмысловую хлебапякарню Хлёпуса, якая распачне працу і ўжо ўвечары будзе свой свежы хлеб. А пакуль Пушчанскі заклікаў супакоіцца і сёрбаць крапіўны адвар. Усё адно крыкам тут не паможаш. Г. адным з першых гэта ўразумеў, дысцыплінавана схапіў сваю двайную порцыю, як гаручае заліў у працоўны страўнік, запіў сурагатам кавы і выскачыў на мароз. Сілаў яўна прыбыло, у вантробах хораша пацяплела. Прывычныя рукі патрабавалі работы. І яна, радзімая, чакала яго – Мемуаран ужо вынес дарагі замежны пыласос і паставіў побач з фатэлем.

Дбайна прыбраўшы працоўнае месца Хлёпуса, пісьменнік Г. пайшоў у чаргу пабалакаць. Так, з некаторага часу стаянне ў чарзе стала яго арганічнай патрэбай. Гамонка чаргоўцаў, байкі, показкі, плёткі, розныя трапнасці і дасціпнасці здымалі з Г. псіхалагічны цяжар, рабілі жыццё паўнакроўным. Ад сваіх літаратурных праблем Г. пераключаўся на справы суседзяў, увогуле на стан сучаснай беларускай літаратуры, на палітыку. І хоць размовы палітычнага кірунку заўсёды палохалі Г., тым не менш яго другое, цікаўнае, “я” прагна ўсмоктвала ўсе енкі зрэбнай праўды з вуснаў чаргоўцаў. Прыносіла палёгку тое, што незадаволенасць жыццём выношвае ў душы не адзін Г., а шмат-шмат хто з літаратараў. Вядома, што агучаная праблема ёсць ужо напалову вырашанай. Г. любіў смелыя выкрыкі Налейнік, калі тая, роспачна вырачыўшы вочы, скардзілася на тое, што амаль галадуе на сваім мізэрным заробку, і гэта пры яе вучонай філалагічнай ступені! Любіў Г. і ціхія скаргі на вушка ад Ненатоля Ачмуціна, калі той пачынаў жаліцца, што яго “Ядзвігу літаратурную” душаць падаткамі, а яго, Ачмуціна, страшэнна не любяць і зайздросцяць сабраты па пяры, што ёсць сярод іх скрытыя і яўныя антысеміты. Ненатолю было балюча, і Г. спагадаў лірыку, а спагадаючы, як бы ачышчаўся духоўна. Любіў Г. і незласлівыя размовы Слесарэўскага, калі той адкрываў душу сранцавіцкаму літаратару, нібы брату, і казаў, што жонка ўжо год, як звольнена з працы, што дачка цяжка хварэе, што ўся надзея сям’і цяпер на яго – ці дачакаецца ён у чарзе свайго зорнага часу. А тады і сам Г. пачынаў распавядаць, як ён любіць сваё раёнку, што без яго там зусім не ідуць справы, што балюча яму і тое, што мусіў дзеля чаргі пакінуць сям’ю на даўжэзны тэрмін. Але ж і не стаць у чаргу Г. не мог – гэта доўг яго, грамадзяніна і пісьменніка.

Сябры перакурвалі, абдымаліся, рукаліся – і на душы рабілася неяк цяплей, і ўжо не настолькі палохала тое, што другі месяц месца Г. у чарзе – усё пад тым самым вакном, зашчыльненым шторамі, і што месца інжынера-будаўніка Слесарэўскага не нашмат бліжэй да рэдакцыі. Разрадзіўшыся гутаркай, сябры выпраўляліся па штодзённых справах сваіх, якімі нязменна азадачваў нядрэмны Мемуаран.

У гэты дзень, які пачаўся са скандалу на кухні, акрамя з’яўлення адмысловай хлебапякарні, чакаўся яшчэ прыезд маршала Цемрашэвіча. Чарга ўжо загадзя буркатала і сцішана абуралася. Некаторыя літаратары, наадварот, хадзілі прыгнечаныя і маўклівыя. Натомлены чаканнем Г. таксама ўпаў у кепскі настрой, мужнасць і цярпенне пачалі яму здраджваць, завярэдзіла ва ўсю моц тое, што мінула багата дзён з моманту, калі Ачмуцін перадаў заяву ад Г. Белякявічусу, перадаў яго кроўныя грошы на напісанне станоўчай рэцэнзіі. Аднак не толькі рэцэнзіі не пабачыў Г., але і якіх-небудзь тлумачэнняў ні ад маладога крытыка, ні ад Ачмуціна. Апанаваны раптоўным імпэтам, Г. сарваўся з месца, увайшоў у палатку “Варвеста” і рашуча адклікаў Ачмуціна для размовы. Ачмуцін выйшаў нехаця, бо Г. сапраўды адарваў яго ад найважнейшай справы – збыту прадукцыі Хлёпуса. Але ж і Г. не мог болей трываць нематы і няпэўнасці – ён наўпрост і вельмі рашуча спытаў Ачмуціна, чаму няма звестак пра станоўчую рэцу, чаму ён, пісьменнік Г., павінен хвалявацца за ўласныя грошы. Ачмуцін збянтэжыўся, відавочна адчуў сябе вінаватым, стаў апраўдвацца тым, што дужа заняты апошнімі днямі і прызабыў. Ён замітусіўся шукаць Белякявічуса і хутка знайшоў прагрэсіўнага крытыка ў адной з палатак, дзе той грэўся на нарах ля печкі з электроннаю кніжкай. Ачмуцін перамовіўся з Белякявічусам і выйшаў да Г. не тое, што з патухлым, але нейкім прывінавачаным тварам. Адвёў Г. у бок і шэптам сказаў, што ўсё, у прынцыпе, добра – справа ў цэлым рухаецца, але ёсць адна-адзінюткая акалічнасць: Г. павінен перапісаць заяву, бо такой заявай Белякявечус не здаволены. “Што значыць не здаволены!” – ледзь задушыў у сабе рык сранцавіцкі літаратар. Але ж Ачмуцін зноў жа шэптам і вельмі спакойна давёў, што хвалявацца не трэба, гэта фармальнасць, правіла – заява мусіць быць напісана ў больш паважлівай форме, з выразамі прашэння і заведамай удзячнасці, з невялікім прыніжэннем нават – гэта, маўляў, карысна для самога Г., так утаймоўваецца гонар. “Сука! Падла! Малакасос!” – рвалася вонкі лаянка з грудзей Г. у бок Белякявічуса, у той час як на твары сваім неадказны сакратар мусіў майстраваць добразычлівасць і мяккасць. А Ненатоль тым часам угаворваў, і падказваў, і ўжо пісаў чарнавік новага прашэння, дзе з’явіліся матывы непамернай пахвальбы Белякявічусу, узвелічэння яго як чалавека і крытыка. І Г., задушыўшы ў сабе лютую злосць, дрыготкай рукой, скарыстаўшыся гэтым узорам, напісаў новую заяву на станоўчую рэцу, і Ачмуцін тут жа яе нанова падаў у палатку “Белякявічус і К”.

“Паршывец! Мярзотнік! Тухляк!” – брадзіў Г. пасля па лагеры, кленучы прагрэсіўнага крытыка. Чалавек, які яму ў сыны прыдатны, так вытанчана здзекуецца з яго! Ды Г. з вялікай асалодай, як сына свайго, адлупцаваў бы Белякявічуса дзягай, спусціўшы таму штаны і ўбіўшы галаву між каленяў. Нічога, прыйдзе час, калі не Г. будзе падаваць заяву на рэцу, а ўсе белякявічусы краіны наперабой кінуцца дамагацца пісаць пра яго!

Раздзел 43

Пасля перапісвання заявы “пад Белякявічуса” пісьменнік Г. доўга не мог суцішыць раз’юху. Ён хадзіў, бегаў, нават распрануўся да штаноў і абцёрся калючым снегам. Мала. Тады злётаў на кухню па вядро халоднай вады, абдаўся ёй на дваццаціградусным марозе, абцёрся вязанай шапачкай. Але ж і гэта не памагала. Выхадка ганарлівага Белякявічуса не выбівалася з галавы. Што ж, неадказны сакратар надоўга запомніць гэтае ўніжэнне, а потым разлічыцца, ды так, што зваліць з капытоў гэтага піскляка. А пакуль трэба было сцяўшы зубы маўчаць, каб атрымаць станоўчую рэцу, якая яму – да зарэзу ў пакручастай літаратурнай кар’еры.

Бліжэй да абеду спраўдзілася падзея, якую так баяліся ўсе чаргоўцы – здаля пачуліся ўжо звыклыя роў, ракатанне, гудзенне. Гэта імчаліся самаходныя артылерыйскія ўстаноўкі маршала Цемрашэвіча. На гэты раз яны прыкрываліся не адным, а двума танкамі, таму рокат стаяў аглушальны. Пісьменніку Г. закарцела збегчы на задні двор, каб толькі не чуць і не бачыць гэтага гвалту з літаратуры. Аднак і месца ў чарзе няможна ж было ўпускаць! Таму Г. бачыў усё: як спыніўся ўрачысты вайсковы картэж, як вышыхтаваліся афіцэры жывым калідорам, як перш чым вынесці маршала, чысцілі салдаты пляцоўку паперадзе самаходкі. Нарэшце размажнелага Цемрашэвіча выцягнулі з люка і павялі пад рукі па жывым калідоры. Каля ганка палкоўнік падышоў страявым крокам да маршала і гучна далажыў, што ўсё на мазі. Маршал нешта па-старэчы прашамкаў. А тады двое палкоўнікаў сашчапілі рукі насілкамі, усадзілі туды Цемрашэвіча і пабеглі з ім па крутых прыступках рэдакцыйнага ганка. Капітан адчыніў перад імі масіўныя дзверы – і маршал бесперашкодна пранік у святая святых. А тады растуліліся заднія люкі самаходак і салдаты пачалі вымаць адтуль здаравенныя куфры з рукапісам, зашчэпленыя гіганцкімі замкамі. Так, маршал Цемрашэвіч парадаваў літаратурны свет нечарговай сваёй гексалогіяй. Куфры, па чатыры салдаты на кожны, паперлі ў рэдакцыю.

Назіраючы гэта, ад прыроды здаровы Г. ледзь не самлеў. Ён пахіснуўся і толькі сяброўская рука Шкандыбайлы яго ўтрымала. У разгар перапраўкі куфраў знянацку раздаўся ці то віскат, ці то роспачнае выццё. Аказалася, гэта Налейнік, падвержаная нервовым зрывам, рынулася грудзьмі на жывы калідор з афіцэраў з праклёнамі і кулакамі. Аднак адзін палкоўнік так яе штурхнуў магутным плячом, што няхілая і нялёгкая Налейнік адляцела мячыкам і пакацілася па сумётах. Пад маўклівымі, напалоханымі позіркамі чаргоўцаў. Зрынутая Налейнік некалькі разоў парывалася ўстаць, але ўсякі раз валілася, нібы пасля накаўту. Нарэшце, пасля чарговага падзення яна заціхла. Колькі секунд ніхто да яе не спяшаў – настолькі дэмаралізаваная была чарга, бо крытыкесу адпіхнулі не як чалавека – як бяздушную рэч адфутболілі. А тым часам караван куфраў цягнуўся і цягнуўся ў рэдакцыю. Нарэшце да Налейнік з плачам падбегла Заслаўскага, ёй на падмогу вымкнула яшчэ колькі жанчын, сярод якіх Г. прыкмеціў футра Цемняковай.

Ніхто з мужыкоў, у тым ліку і ён, пісьменнік Г., дужы і жылісты, бравы дбайца чыстай маралі, апявальнік мужнасці, – ніхто нават не абурыўся, не тое каб разабрацца са світаю Цемрашэвіча. Гэта быў поўны псіхалагічны ступар. Супроць лома прыёму няма, гэта разумеў кожны…

Цяжкі вечар правёў Г. пасля прыбыцця маршала. Ён ненавідзеў найперш сябе. Хай бы адмяцелілі, скрывянілі яго афіцэры – але заступіцца за жанчыну было справай гонару. Г. употай скусваў да крыві пальцы, каб зрабіць сабе балюча і тым самым заглушыць боль душы. Г. па прыродзе быў крыху мазахістам.

Аднак новы ўдар, яшчэ балючэйшы, вывеў яго са ступару – пасля вячэры на ганку рэдакцыі раптам з’явіўся задзірысты рэдактар Быдлянскі, запатрабаваў цішыні, а тады пракрычаў, што ў сувязі з перапаўненнем матэрыяламі рэдакцыя зачыняецца на бліжэйшы тыдзень. Потым, ён запэўніваў, дзверы зноў будуць гасцінна адчынены. А пакуль няма ніякай мажлівасці нікога прымаць – усе сілы пойдуць на разбор і рэдактуру гексалогіі выбітнага класіка. Пасля гэтых слоў Быдлянскі хуценька знік за дзвярыма. Шчоўкнуў замок.

Гэты быў бязлітасны і подлы ўдар. Нібы спачатку Г. сунулі кулаком пад дых, потым наском чаравіка – па машонцы і, нарэшце, – абухом па патыліцы. Выратаваў ад псіхічнага зрыву толькі Мемуаран, які паставіў Г. у нечарговы каравул вакол палаткі “Варвеста”. І хоць Г. мусіў ісці ў каравул толькі заўтра, яго нечакана ўзрадаваў такі паварот. У каравуле ён прывёў нервы да ладу – сцюдзёны вецер выдзьмухнуў з яго негатыў, арганізм мабілізаваўся на барацьбу.

А трэцяй ночы Г., шпацыруючы з драбавіком скрозь мяцеліцу, расчуў нібыта крыкі з боку палаткі “Лазня”, авеянай вясёлым дымком. Там відавочна бруіла жыццё – прыслухаўшыся, Г. расчуў не толькі крыкі, але і стогны, і віскат, і хрыпенне. Праз паўгадзіны з палаткі, баязліва азіраючыся і зашпільваючы верхнія гузікі, выйшаў Белякявічус і пабег прэч. Яшчэ праз пятнаццаць хвілін адтуль вольна і без усякай няёмкасці вылузаўся гісторык Напаўарлоў, вочы яго масляніста блішчэлі, а барада хавала ўхмылку. Ён паважна патупаў да свайго вогнішча. І тут думкі Г. раптам скіравалі на тое, што і яму таксама дужа хочацца жаночай пяшчоты; уяўленне дагодліва намалявала багатыя формы, якія ахінаюць яго, песцяць, лагодзяць… О!.. Г. заскрыгатаў зубамі ад нецярпення. “А ці нельга там заказаць малалетак?” – мільганула каварная думка.