Морфологиясе

1. Н и н д и с ү з т ө р к е м е н а л ы ш т ы р у л а р ы н а к а р а п, алмашлыклар түбәндәге төркемчәләргә бүленәләр:

1. И с е м алмашлыклары.

2. С ы й ф а т алмашлыклары.

3. С а н алмашлыклары.

4. Р ә в е ш алмашлыклары.

«Татар теле грамматикасы»ның II томында [2002: 308–310] алмашлык төркемчәләренә «фигыль алмашлыклары», «теркәгеч алмашлыклары», «кисәкчә алмашлыклары» дигән төркемчәләр өстәп бирелгән. Безнең карашыбызча, бу фәнни яктан бик үк төгәл түгел.

Беренчедән, типологиягә мөрәќәгать итсәк, бер телдә дә «фигыль алмашлыклары» һ.б. дигән төшенчә юк. Төрки телләр грамматикаларында да андый күренеш теркәлмәгән. Рус телендә, мәсәлән, исемнәрне алыштырып килгән алмашлыклар гына махсус сүз төркеме буларак аерып чыгарыла [Русская грамматика, т. 1,1980:783].  Инглиз телендә сүз төркемнәрен алыштыру буенча алмашлыклар икегә бүлеп карала: и с е м алмашлыклары һәм с ы й ф а т алмашлыклары, ягъни с у б с т а н т и в һәм а д ъ е к т и в алмашлыклар¹. 

Икенчедән, фигыль алмашлыклары дип китерелгән итү, нитү һ.б. сүзләрнең нигезендә -и (-ир) тамырлы ярдәмче фигыль ята, һәм ул телдә берничә төрле грамматик формада кулланыла: иде (ир-де), икән (ир-кән), исә (ир-сә) һ.б.; итү – бу фигыльнең йөкләтү юнәлеше формасы, хәзерге телдә ул ярдәмче фигыль сыйфатында тезмә фигыльләр ясауда актив катнаша: тәэмин итү, тәэсир итү, кабул итү һ.б. Ә нитү, фәлән итү – болар әдәби тел өчен түгел, ә сөйләм теленең дә түбән стиле өчен генә хас берәмлекләр.

Шул ук хезмәттә шунысы, шуны, шуның сүзләре «теркәгеч алмашлыклары» дип китерелгән. Алар асылда сыйфатны алыштыра торган күрсәтү алмашлыкларының төрләнеш формалары, чөнки сыйфат алмашлыклары, сыйфатлар кебек үк, контекстта исемләшә һәм килеш, тартым, сан белән төрләнә.

Сыйфат алмашлыкларына мәгънә ягыннан күрсәтү, билгеләү, билгесезлек, сорау алмашлыклары керә.

Рәвеш алмашлыкларына нигездә к ү р с ә т ү, с о р а у һәм б и л г е с е з л е к алмашлыклары керә.

1. з а т алмашлыклары: мин, син, ул, без, сез, алар;

2. к ү р с ә т ү алмашлыклары: ул, бу, шул, шушы, теге, мондый, андый, тегенди, шундый, алай, болай, тегеләй, шушылай;

3. с о р а у алмашлыклары: кем, ни, нәрсә, кай, кайсы, кая, нинди, ник һ.б.;

4. б и л г е л ә ү алмашлыклары: бары, барлык, барча, һәммә, һәр, һәрбер, һәркем, бөтен, үз;

5. б и л г е с е з л е к алмашлыклары: кемдер, нәрсәдер, кайсыдыр, әллә кем, әллә нәрсә һ.б.;

6. ю к л ы к алмашлыклары: һичкем, һичнәрсә, һичнинди, һичкайчан, беркем, берничек һ.б.;

7. т а р т ы м алмашлыклары: минеке, синеке, безнеке, сезнеке, моныкы, тегенеке, әллә кемнеке һ.б.

В.Н.Хангилдин алмашлыкларны сигезгә – зат, күрсәтү, сорау, билгеләү, билгесезлек, юклык, тартым, мөнәсәбәт алмашлыкларына бүлә. «Татар грамматикасы»нда исә алар алтыга бүленгән: зат, күрсәтү, сорау, билгесезлек, юклык, билгеләү алмашлыклары. Бу соңгы хезмәттә алмашлык төркемчәләренә тартым алмашлыклары кертелмәгән, ә В.Хангилдин грамматикасында мөнәсәбәт алмашлыклары дип күрсә­телгән кем, нәрсә, нинди, кайсы һ.б. алмашлыкларны үзлә­ренә аерым лексик-морфологик төркемчә дип танырга нигез юк. Ул яктан алар – шул ук сорау алмашлыклары. Иярченле кушма ќөмлә составында гына бу алмашлыклар, мөнәсәбәтле сүзләр рәвешендә кулланылалар. Мәсәлән, Кая карама, шунда эш кайный ќөмләсендә кая алмашлыгы (сорау алмашлыгы) әнә шундый вазифа башкара.

§ 58. Зат алмашлыклары. Зат алмашлыкларының лексик составы зур түгел, алар барысы алты сүздән тора һәм ябык система тәшкил итә: мин, син, ул, без, сез, алар.

Зат алмашлыклары, кагыйдә буларак, исемне алыштыра һәм, килешләр белән төрләнеп, күп төрле грамматик формаларда килгәнгә күрә, сөйләмдә шактый актив кулланыла. Мәсәлән:

Морфологик ќәһәттән зат алмашлыкларына исем категорияләреннән бары килешләр белән төрләнү генә хас. Сан, ягъни берлек-күплек төшенчәсе I, II затта кушымчалар белән түгел, аерым нигез белән белдерелә: мин ~ без, син ~ сез. Ә тарихи юнәлештә исә без, сез алмашлыклары составында борынгы күплек кушымчасы -з булган дип гөман кылына. I, II зат алмашлыклары мин, син килешләр белән төрлән­гән­дә, кушымчаларда кайбер үзгәрешләр барлыкка килә:

И.к. минем синең Ч.к. миннән синнән

Ю.к. миңа сиңа У.-в.к. миндә синдә
Төрләнеш парадигмасыннан күренгәнчә, юнәлеш һәм тө­шем килешләрендә фонетик үзгәреш барлыкка килә (мин + га  миңа, син + га  сиңа; мин + не  мине, син + не  сине), ә иялек килеше кушымчасы -ем (мин-ем) тартым кушымчасына аналогия рәвешендә үзгәргән дип санала, чөнки иялек килешендәге бу алмашлык һәрчак тартымлы исем белән кулланыла: минем дәфтәрем, минем әнием һ.б.

III зат алмашлыгы ул телдә соңрак, күрсәтү алмашлыгыннан барлыкка килгән, ә аның борынгы тамыры дn~in (-ән/-ин) формасында булган¹. Килеш белән төрләнгәндә һәм күп­лектә III зат алмашлыгының тамыры үзгәрә:

И.к. аның Ч. к. аннан (аңардан)

Ю.к. аңа (аңар, аңарга) У.-в.к. анда (аңарда)
Парадигмадан күренгәнчә, урынара килешләрдә III зат алмашлыгы берничә вариантта кулланыла. Кушымчалардагы -р элементы - борынгы юнәлеш килеше калдыгы: аңа ~ аңар ~ аңарга һ.б.

Семантик яктан юнәлеш килешенең төрле вариантлары грамматик синонимнар рәвешендә кулланыла: аңа әйттем, аңар әйттем, аңарга әйттем. Чыгыш һәм урын-вакыт килешләрендә исә семантик аерымлану барлыкка килгән. Анда төре күпчелек очракта ќансыз предметларга, төрле күренешләргә күрсәтә; аңар ~ аңарга ~ аңардан ~ аңарда төрләре исә гадәттә шәхескә ишарәли: аннан (алдым), аңардан (алдым); минем китабым анда (аңарда) һ.б.

а) ул алмашлыгының төрле килеш­ формалары шәхескә мөнәсәбәтле рәвештә кулланыла:
Мин аңарда чиксез яну күрдем

Бүгенгенең бөек эше өчен

Мин аңарда күрдем бүгенгенең

Туып килгән яңа кешесен!..
Зал тын гына аңа карап торды,

Зал аңардан күзен алмады.

Ул бер сүз дә залга әйтмәсә дә,

Зал йөрәген аның аңлады.

(Һ.Такташ)

Бу алмашлыкның чыгыш килеше формасы аннан предмет исемен алыштырып туры үз мәгънәсендә дә кулланыла. Мәсәлән: Минем китап шкафта, аннан ал! (сөйл.т.). Шулай ук вакыт рәвеше мәгънәсендә дә килергә мөмкин (конверсия): Әйдүк көтүне бер ќиргәрәк ќыярга, аннан бәрәңге пе­шерергә уйлады (Һ.Такташ).

Күплектәге алмашлыкларның төрләнеше структур яктан исем төрләнешеннән аерылмый: без ~ безнең ~ безгә...; сез ~ сезнең ~ сездән...: алар ~ аларга ~ алардан һ.б.

§ 59. Күрсәтү алмашлыклары. Күрсәтү алмашлыклары: ул, бу, шул, шушы, теге, мондый, андый, тегенди, шундый, алай, болай, тегеләй, шулай, әнә, менә һ.б. Болар зат яки әйберләргә күрсәтү, сыйфат яки рәвешләргә ишарә итү өчен кулланыла. Мәсәлән: Якуп туп-туры шул йортка китте (И.Гази). Менә бу иптәшнең исемен белмим (Ш.Камал). Әнә кровать башында букчасы эленеп тора (А.Шамов). Гариф белән Муса монда куну тиешлекне сөйләсәләр дә, башкалар якын да килмәделәр (Ш.Камал).

Төзелеше буенча күрсәтү алмашлыкларының т а м ы р һәм я с а л м а төрләре бар. Хәзерге телдә тамыр алмашлык булып саналганнарына ул, бу, шул, шушы, әнә, менә, теге алмашлыклары керә. Тарихи юнәлештә исә борынгы тамырлар булып бу, ул алмашлыклары һәм борынгыдан килгән берәмлекләр булып теге, әнә, менә (диалекталь тиге ~ ана ~ мона ~ мына) сүзләре санала [Сравн.-ист. гр. тюрк. языков..., 2002: 319–320 ]. Хәзерге телдә тамыр булып саналган шул, шушы алмашлыклары тарихи сүз ясалышына карый: шу (борынгы тамыр) + ул  шул: шу +уш (шулай ук борынгы тамыр)  шушы һ.б.

Сүз төркемнәренә мөнәсәбәте буенча күрсәтү алмашлыклары нигездә с ы й ф а т һәм р ә в е ш н е алыштыра. Тамыр алмашлыклардан тыш сыйфат алмашлыклары -дый/-ди кушымчалары белән ясала: андый, мондый, шундый, тегенди һ.б. Рәвеш алмашлыклары исә нигездә ясалма, алар тамыр алмашлыклардан -лай/-ләй кушымчасы белән ясала: болай, шулай, алай, тегеләй һ.б.

1. Сыйфатны алыштырган күрсәтү алмашлыклары күп­че­лек очракта исем белән белдерелгән кисәкне ачыклап аергыч ролендә кулланыла: Бу тавыш бик ачты күңлем, Шатлыгымнан ќан яна... (Г.Тукай). Егет менә шул утта янды. Шул көрәшләр, шул газаплар, шул каһарманлыклар эчендә кайнап, аның яшь йөрәге... үзен бер көрәшче итеп үстерү дәр­те белән тулып ялкынланды (Г.Ибраһимов). Үткәннәр­дән бары шул ќыр калды. Ул ќыр безгә яшьлек ядкяре (Р.Вә­­лиев). Тимербулат шундый егет, Караклыкны кичер­мәс. Сөюенә тап төшсә дә, Эшенә тап төшермәс (М.Ќә­лил).

Аерым очракларда күрсәтү алмашлыклары икеләтелгән формада да кулланыла: менә шул, әнә шушы һ.б.

Менә шул бабай үләр алдыннан үзенә чакырды да, миңа, бер уч тутырып, орлыклар бирде (Г.Ибраһимов).

Стилистик яктан андый, шундый алмашлыклары рәвешне яки фигыльне ачыклап, көчәйткеч кисәкчә мәгънәсендә дә килә: Илсөяр шундый каты кычкырды, инде егерме-утыз адым китеп өлгергән рота командиры туктап артына борылды (Г.Гобәй). Шундый сагындырдың син, Айсылу апа! – диде (Г.Бәширов).

2. Рәвешне алыштырган күрсәтү алмашлыклары фигыльне ачыклап, күбрәк р ә в е ш х ә л е вазифасын башка­ралар:

Алай бик карышсаң, Алмачуарыңны тотарбыз да урманга ќибәрербез, – дип куркыталар (Г.Ибраһимов). Мин шулай исәп иттем әле, сеңлем: ул класска мин кабатлау дә­ресләре беткәнче керәчәкмен (Э.Касыймов).

Сыйфат белән мөнәсәбәттәш бу, шул, теге алмашлыклары, һәм шулай ук андый, мондый, шундый кебек алмашлыклар контекстта исемләшеп, исемнәр кебек, к и л е ш, т а р т ы м, с а н белән төрләнәләр. Бу алмашлыгы килешләр белән төрләнгәндә б ~ м чиратлашуы барлыкка килә, ә шул алмашлыгында -л авазы кыскара, ул борынгыча шу вариантында төрләнә.

И.к. моның шуның тегенең шундыйның

Ю.к. моңа шуңа тегеңә шундыйга

Т.к. моны шуны тегене шундыйны

Ч.к. моннан шуннан тегеннән шундыйдан

У.-в.к. монда шунда тегендә шундыйда

Кыскасы, хәзерге телдә башка алмашлыклар кебек үк, күрсәтү алмашлыкларының вазифасы катлаулы һәм күптөрле, һәм ул телебезнең грамматик яктан мөмкинлекләре зур булу турында сөйли.

Хәзерге телдәге күп санлы, төрле-төрле мәгънәгә ия булган сорау алмашлыклары тарихи рәвештә өч төрле тамыр алмашлыктан – кем, нә ~ ни, кай алмашлыкларыннан барлыкка килгән. Тел үсеше дәвамында бу алмашлыкларның төрле грамматик формалары морфологик яктан аерымланып, аерым лексик берәмлеккә әверелгәннәр. Мисал өчен: *нә ~ *ни алмашлыгыннан нәрсә (нә+ирсә), нәчә ~ ничә, нигә (нә ~ ни + гә), ничек (нә-чик) һ.б. алмашлыклар ясалган;

– Сез кемнәр, сез кемнәр?

– Сез кемнәр?! (Ф.Сафин).

Туган яктан гүзәл ќир юк,

Илен кем сөеп туйган? (Р.Вәлиев).
Исемне алыштырып, кем алмашлыгы аның барлык грам­матик категорияләрен үзенә ала: килеш, тартым, сан белән төрләнә: кем, кемнең, кемгә, кемне, кемең, кемегез, кемнәре, кемнәр һ.б.:

Кемнәрең бар, кемне уйлыйсың, кемнәрең сагындыра (ќыр). Кемгә сөйлим серләремне, йөрәгем ялкын кебек... (Ф.Кә­­рим). Алар кем соң? – дигән ачуланып староста... (А.Алиш).

Кем алмашлыгы шул, шунда кебек күрсәтү алмашлыклары белән иярчен ќөмләләрне баш ќөмләгә бәйли торган чара (мөнәсәбәтле сүз) буларак та телдә актив кулланыла. Мәсәлән: Кем эшләми, шул ашамый (мәкаль). Кем иген игә, шул ќырлап яши (мәкаль).

Ни, нәрсә алмашлыклары кешедән башка тереклек ияләренә һәм ќансыз предметларга мөнәсәбәттә кулланыла; алар шулай ук исемнәр кебек төрләнәләр: нәрсә ~ нәрсәне, нәрсә­дән, нәрсәләре; ни ~ ниләр, нидән һ.б.

Шуның өстенә тагын Бәдертдинов үзе дә ямансылатмый... кайсы бригаданың нәрсәдә алдырганлыгын, кайсының нәрсәдә калышуын күрсәтә тора (Ф.Хөсни).

Грамматик хезмәтләрдә нәрсә алмашлыгында предметлык төшенчәсенең шактый көчле булуы да билгеләнә. Мәсәлән: Алда бер ак нәрсә күренә башлады (Ш.Камал).

Сөйләм телендә һәм шулай ук сирәгрәк әдәби телдә дә нәрсә, нәмәрсә сүзләре исем ролендә, «ниндидер әйбер» төшенчәсендә дә еш кулланыла. Мәсәлән: Мә, менә бу нәмәрсәләрне ераграк яшереп куй әле, – дип, әтисенә пулемет ленталары һәм наган бирде (Г.Гобәй).
Күп нәрсәләр якын булып китәр,

Күп нәрсәдән әле бизелер...

Азмы ќырлар яздым синдә, Казан!

Гомерем дә синдә өзелер (М.Әгъләм).
Ни алмашлыгы хәзерге телдә күбрәк сөйләм теле өчен хас: Ни сөйлисең син? Ни булды? Нидән шулай курыктың? һ.б.

Әмма ул мәкаль-әйтемнәрдә шактый еш очрый: Ни чәч­сәң, шуны урырсың (мәкаль). Оясында ни күрсә, очканында шул булыр (мәкаль).

Контекстта исемләшеп кайсы, нинди алмашлыклары исем­нәрчә төрләнәләр: ниндиләрен (кайсыларын) аласың; кайсылары яхшы?

Менә кайчан кузгала төрле өмәләр: каз өмәсе, сүс өмәсе, тула өмәсе (Г.Бәширов). Боз пәрдәсен умырзая Ничек ача, күрсәйдең, Энќе гөлдән мәңге шиңмәс Тәкыялар үрсәйдең (С.Сөләйманова). Әнә күрегез: ул ничек көмеш тавыш белән яңгыратып кешни (Г.Ибраһимов). Нигә, нигә, синең шаян күзләр Күзләремә болай багалар?! (Һ.Такташ). Ник шунда гына калмады, Ник дулкын китте ары? (Р.Вәлиев).