Н а л ьч и к – 2010 Малкъар жазыучуланы суратлау-адабият, жамауат-санат журналлары
жүктеу/скачать 1.04 Mb.
|
|
сакъал тюбю къалтырай, жилямукълары шаудан сууча сюзюлген чолпан кёзлерин ал бота къанаты бла сюрте, жюрюшюн терклендире, жашы бла тенг атларгъа кюреше. – Мында къалгъан нёгерлеринге уа айтырма: «Ою- нугъуз халкъны къазауатха сюесин деп. Хыйлалыкъгъа байланмаз ючюн театрны сюйгенлени жюреклери, душманны мурдарлыгъын ачыкъласын сахна оюн…» – Науруз, биз Москвада окъумагъанлыкъгъа, театр искусстводан ангы лауубуз барды, – деди Сырмахан, иги кесекни тынгылап тургъанына кеси окъуна сейир эте, – билеме, жашла таматаны оноууна тынгылагъан адетди, арабызда шуёхлукъ къалын болсун. – Дауур болмагъан жерде дауурла уясын къурайсыз, – деди Науруз Сырмахан не айтырыгъын эрттеден ангылап, – миллетлени бир бирге юс- гюресиз, ёз халкъыбызны адамларын игиге, аманнга юлешесиз. Кязимни сёзлерин унутмагъыз: «Буслийман, гяуур деп кюрешмейик, Аманнга, игиге юлешмейик», – дегенди ол. Сырмахан къысха къыркъылгъан, тозурагъан чачын артха жыя кётюрюлдю ёрге. – Жыл саны келген адам пенсиягъа кетерге керекди, ахырысы-къыс- хасы, – деди ол. – Партия ол затха тюз оноу нек этмейди? – Сырмахан, партия бла ойнама, – деди Владимир Ахматович. – Не айтдым мен партиягъа? – Партия бла бир киши да ойнамасын. Олду бизге къууанч жашау къурагъан. Олду бизни коммунизмге элтген, – деди Владимир Ахматович экинчи кере да. – Бек тюз айтаса, жолдаш директор, – деди Науруз, сансыз сёлеше, – алай тюйюлдю деп бир киши даулашалмаз. Былайда барыбыз да ангы-
– Ким не да айтсын, партияды бизни жол башчыбыз, – деди Сыр- махан, директоргъа коколанып, бягъы хыйла ышарыуун этип, онг къол аязы бла чачын артха, ызы бла уа ёшюнлерин сылай. – Ол этген оноугъа тынгылайды халкъ. Мен айтхан олду: адам, къарт болуп, айтырын, къай- тырын, не этерин-къалырын билмей тохтагъан сагъатында пенсиягъа нек ашырмайды, дуниягъа оноу этген партиябыз дейме ансы. – Къызчыкъ, искусствону фахмулу адамы ёлюп кетгинчи, пенси- ягъа чыкъмайды. Бек билимлиге санайса кесинги, алай ол затчыкъны уа ангы ламайса, – деди Хамзат. Андан сора жукъ да айтмай, эшикге чыгъып кетди. Артха уа къайтмады. Жазыучуну китабы 128 V Экинчи кюн театргъа Тана улу да, Мухарбек да келдиле. Таулулада таматагъа берилген хурмет башха миллетледе жокъду, адамлагъа акъыл юйретирден болсала, ол сёзлени айтадыла, къычырыу белги да салып, суратлау амалланы да хайырланып. Тана улу бютюнда бек ёчдю алай ай- тыргъа. Науруз аны бери келгенине ыразы болмагъаны ол зат ючюндю. Пьесада суратланнган затла жашауну кёзбаусуз шартларыдыла. Ала фахмулу ишленнген, сёзлери, жанлары да болгъан суратларыдыла. Бир кишиге жакъ басмайды драматруг, хар нени да болушунлай кёргюзтеди бизге. Режиссёрну тынгылагъаны уа къанын бузады Наурузну. Дирктор- ну иши белгилиди, аны ангылауунда бу оюн кёргюзтюлсе, ол олтургъан шинтикни тартып аллыкъдыла да, башы бла къуйругъу жерге бир жолгъа тиерикдиле. Сырмахан да аны ючюн кюрешеди къан къазауат этип; Вла- димир Ахматовичге сёз жетсе, аны да кюню къарангы. Бюгюн Тана улун театргъа чакъыргъан да Сырмаханды, анга къанат къакъдырлыкъ кока сёзлени айтып, аныча фахмулу жазыучу, драматруг, поэт болмагъанын да ангылатып. Бюгюн да биягъы даулашла башланырыкъларына не сёз; директор турур тынгылап, терлегенлери бара, чакъдан бирде даулашха къошула. Ол хар заманда, боюнун созуп, башын ёрге кётюрюп, билимли, окъуулу бол- гъанына къууанып айтыучу сёзю уа буду: – Бир биригизге тынгылагъан этигиз. «Тынгылай билмеклик да уллу фахмуду», – дегенди Владимир Ильич Ленин. Солтанмурат даулашлагъа чыртда къошулмагъанлыкъгъа, бюгюн да театргъа бек алгъа келгенди. Фахмусуз артист тюйюлдю, алай чамы бек чубурду. Кимден не эшитеме, кимни кимге къозутама деп жашагъан адам. Назмучукъла жазаргъа да кюрешеди. Алада терек бла, кырдык бла, Кязимни къабыры бла ушакъ этерге болуп, поэзияны орамы бла окъуна озмагъан тизгинлени жаратады дуниягъа. «Мен насыплыма, аллай наз- мула жазаргъа къолумдан келген», – дерге уа ёчдю. Алай фахмулу адам тилчи болмазлыгъын а унутады. Жыйылыуда аны тынгылагъанына уа сейир этерча тюйюлдю. Хар кимни айтханын чачмай-тёкмей жетдирликди керекли жерге. Жерни ырахатлыкъ бийлеген заманда да ичер сууубузну бокълагъан- ла тилчиледиле. Огъурлулукъ кесинден жаратылгъан сунуп олтурады Солтанмурат, хар сёлешген адамгъа кёз къыйыры бла къарай, бирде ариу ышара, бирде таматалагъа чамланнганнга да кёз къыса. Уруш отун къа- бындыргъан да тилчиди – аны отунда кюеди халкъ. «Эсибиздеди, – деди Адырай кеси акъылында, – театрны алгъын- нгы директору Аслан ишден кетип тебирегенинде айтхан сёзлени эсгере: «Ол этерин бир этсе, не бек аякъ да тире, тилчиге ышаныулукъ уллуду. Солтанмурат бла бир жерде ишлемеклик азапды. Мында къалгъанла- гъа жаным ауруйду. Ол, мени ызымдан тюшюп, юйреннген къылыгъын этгинчи тынчаймады. «Урушну заманында атасы элге немецлилени алла- рында келгенин кёзюм бла кёргенме», – деп, ариу борбайларымы къыйып Шауаланы Хасан 129 къойду да, ауузумдан сёз чыгъаргъа къоймай. «Къайда эди ол заманда мени атам?» – деп соргъанды Аслан. – Къайда боллукъ эди, Акъ къая сыртындан тигелеген эди элге, не- мецлилеге жол башчы болуп. – Мени атам тутмакъда эди ол заманда. – Аны тутмакъдан башына эркин немецлиле этгендиле, айтдырмай
– Солтанмурат айтханла бары да терс эселе да, ол бедишлик хапардан сора Асланнга аллай къуллукъда ишлерге жарарыкъ тюйюлдю. Асланда даража уллу эди адамла арасында: арыкъсуу, бийик ёсюмлю, кенгмангылай, къалын кирпиклери бла къашлары тауда ёсген таулуну илишанларын бютюнда бай этген, кюлгенинде окъуна бир уллу ышаныу- лукъ эсленнген, сабийде болгъан жюрек тазалыкъ биргесине жашагъан. Жашау неден да кючлюдю, къаяны ойгъан, бизни кёкню жети къа- тысына атландыргъан да олду. Сора тилчи ёлюм хорлаялмагъан жашауну къалай хорлады?! Тилчиле, жалгъан даугъа кёллери бла ийнаннганла окъуна бюгалмагъандыла жашауну белин. Аны элия къаралтхан бутакъла- рын жангыдан чакъдыргъан да жашау кесиди. Халгъа кёре, эки жанына да даур этерге хазырланнганлары ачыкъ се- зилипди. «Алыкъа аналарыны эмчеклеринден айырылмагъанланы оноула- рына къарап къалдыкъмы ахырында? – деди Науруз, театргъа жыйыла келгенлени хар бирини бетине энчи къарап чыкъгъандан сора. Бир жол Солтанмурат Наурузгъа да айтханды: «Тамата, башхаладан эшитген затла- рымы санга билдирмей тёзалмайма», – деп. – «Угъай, – дегенди Науруз, – тилчиге жашауну агъы, къарасы да бирди, аны юсюнден бичимим бирди – дуния анга тарды…» – Тамата, арабызда сууукълукъ кюнден-кюннге кесин таныта барады. Аны неликден болгъанын ангылаймыса? – Билеме, экибиз дуниягъа артдаллыда башха адамла болуп жаратыл- гъанбыз. Аллайланы бирикдирирге, – бир ниетли этерге онг жокъду. – Мени атамы иги таныучумединг? – Бек иги. Къаншау кеси да, атасы да ажир эдиле, халкъ уялталма-
– Мени атам аты айтылгъан коммунист эди! – Аны юсюнден айтханымы ангыладынгмы? – Ол сёзюнгю ёмюрде кечмем. Таматалыкъ бетинги этерик сунма. – Атангы аман кёзюне жолугъайым, эталлыгъынгы аяма.
– Хамзат, мен сенден тилерик буду: пьесаны эркинлигин Адырайгъа бер, аны оноууна сыйынайыкъ барыбыз да, – деди Науруз, ёрге кётюрю- люп, чабып, желни озаргъа хазырланнганча, кёлек жагъасын бошлап, женглерин аз ёрге къайырып, белибаууну тогъайына онг къолу бла тийип, аны ажымсыз къысылгъанын ангылагъанча, къолун артха кетерип, къалын чал чачын эки къолу бла кезиу сылай. – Адырай фахмулу режиссёрду ол пьесаны айыбын толусунлай боюнуна алсын. Жашауну ариулугъу, ауур- лугъу да бардыла пьесада. – Партия келтирген жашауну учуз этерге кюрешгенле бла жарашал- макъ, – деди директор. – Сизни кибикле саулукъда сёзюм жалгъан болгъанын толу ангы- ладым, – деди Науруз, бети къылыкъсыз тюрленип, – тюшюбюзде да термилип жашагъан жерибизде да бири бирибизни ангылаялмайбыз. Олсагъатда кёзлерин къаты къысып, олтургъан жеринде ары бла бери керилген Владимир Ахматовични кёрсенг, тенгизни сагъышлы жагъасын- да олтуруп, этин кюннге къыздыргъан адам сунар эдинг. Бир кесекден а, кёзлерин ачып, кесине къонар жер излеген къанатлыча, тёгерегине тынгы- сыз къарады. – Сиз билемисиз, – деди Диммо, ёрге кётюрюлюп, сёзюн жарты- къурту ангылата, тамагъын экинчи кере да ариулай, – кёкден юзюлген жулдузну жерге тюшгюнчю кюйгенин кёргенме. Ол алай къаты келиую бла жерге тюшсе, сабанлагъа от тюшерик эди. Театрдагъылагъа кюлкю къабынды. Директор да къошулду алагъа ,Диммону айтханын ангылагъан да этмей. – Тебо айтханнга нек кюлгенигизни ангыламадым, – деди Адырай. – Суратлау чыгъарма аллай оюмладан къуралады. – Кюлкю жангыдан
– Бир жол, жаш заманымды, къыйырда жатып тургъанымлай, тейри, кече бели бола болур эди, башымы жамычы тюбюнден чыгъаргъанымлай, кёкню шибиля алай жарытды, асыры къоркъгъандан, сауларымы угъай, ёлгенлерими – атамы, анамы, жарлы эгечими сыфатлары кёз алыма кел- диле да къалдыла. Кеси акъылымда бушуу къаралтхан арбазыбызгъа да тюшдюм бир чакъда. Алайда сехлерибизни башы бла секириур умут этдим, тобукъларым къалтырап, болалмадым. Мени ёлюм марап тургъан сундум ахырында. Дерт этип, кесиме кюч-къарыу алдым да, мен да марадым танг жарыгъын. Алай, мен ашыкъгъанлыкъгъа, ол замансыз кемезлигин да ангы ладым. Болсада, кёзлерими кече къарангысы салгъан «тотларын» эки къолум бла кезиу ариулай, ыстауат таба кёл салып къарадым. Элия тёгерекни жангыдан жарытды да, сюрюуню къайгъысызлыгъын кёрюп, бош кёлсюзлюк этген сундум кесими… Шауаланы Хасан 131 – Да Диммону да, сени да хапарларыгъызгъа суратлау чыгъармада жер берилсе хатасы жокъду, – деди Солтанмурат. Ол махтау Адырайны сабий жылларында жайлыкъда эрттен чыкъ жалан аякъларын кюйдюрюучю заманда ала къалай ачыучу эселе да, бюгюн жюрегин тюз алай ачытды. Тюзлюгюн ангылагъан окъуна къор- къады тишлерин ача ышаргъан кёзбауладан, терсле ёкюллери болургъа кюрешгенледен да. Адырай иги ангылайды терсле терслик эте туруп, эслини сёзюн эсге алмагъанларын. – Да, Солтанмурат, – деди Адырай, – иш сен айтханча болса, бизни сёзюбюз пьесагъа жангы кюч берликди, баям, къара сёзге айбатлыкъ да. Адырай Солтанмуратны къакъды-сокъду этгенин кёпле ангыладыла. Ре- жиссёргъа былай деп сюеллиг’а жокъ эди жыйылгъанлада. – Таулуну хар хапары миллетни жашау жолуну шагъатыды, – деди Науруз, – былайда къайсы бирибиз да эс бурмазча сёз айтылмагъан- ды. Ма быллай бир шарт: 1865 жылда чыкъгъан «Живописная Россия» деген деменгили илму ишинде Радде, Кавказ томунда къарачайлыланы юслеринден сюйюмлю хапар айта келип, Минги Тауну башына биринчи болуп, къарачайлы Хачир улу Хилар чыкъгъанды деп чертеди. Ол китап айтылгъан алим, тау тёппесини илячини Семёнов – Тянь-Шанскийни ре- дакциясы бла чыкъгъанды. Быллай затланы сахнагъа чыгъарыргъа нек жарамайды?! – Не затла жаншайсыз?! – деп, Владимир Ахматович ёрге секи- рип турду. – Науруз, сёзюнг шашхан адамны сёзюне ушайды. Ол затны юсюнден тюз хапар ташха, темирге жазылыпды, ёмюрлеге сакъланырча этилгенди. – Алайда Владимир Ахматович бек къалтырады, ким эсе да аны ол бир зат урлай тургъанлай тутхан сунар эдинг. – Биз, коммунистле, сер жаншакълагъа жол бермезге керекбиз. – Товарищ директор, ишинг сёзюнгден эсе кёп да алда барыргъа ке- рекди, – деди Науруз. – Сени оноуунг керекли тюйюлме, – деди Владимир Ахматович. Ол, андан сора сёз айтмай, иги кесекни тынгылады, бир такъыйкъаны ичинде мудахлыгъы къалын туман малтагъан элни адамларыны халлары- на ушады. – Адам жашауда бек кёп палахлагъа тюбейди, – деди Науруз. – Аланы ёле туруп да унутмагъанла бардыла. Ахырында кетедиле ол дуниягъа, аулакъ чарсына ташайгъанча ташайып. Директорну жауурунлары жия жыйылгъаннга ушадыла, бир бирге тартыла, узун боюну энишгеден-энишге чёге. – Иги оноучула, эсли сёз айтып, адамланы ахшы жолгъа сагъайтады- ла,– деди Науруз. – Бюгюн бери мени оноууму этергеми келгенсиз, огъесе пьесаны юсюнден оюмугъузну айтыргъамы? Науруз, сени тилинг жаныгъан сёз айтхандан ёзге жукъ билмейди. – Сени бла Сырмаханны тили да бир да тот этерик тюйюлдюле, – деди Науруз. – Мен кишиден жаншакъ тюйюлме, – деди Сырмахан. Жазыучуну китабы 9* 132 – Алгъын уяла, буюгъа сёлешиучю эдинг таматала бла, кёзлеринги къашларынгы тюбюне букъдуруп. Директор бузду дейме сени. – Науруз, огъурсузгъа огъурсуз, бетсизге бетсиз болургъа нек жара- майды? – деди Владимир Ахматович. – Жарыкъ жашауубузну юсюнден жазылгъан кир чыгъармагъа уа жол бериллик тюйюлдю. Хамзат, пьеса- нгы мен айтхан жерлерин къырып кетермесенг, ол сахнагъа чыгъарыкъ тюйюлдю. – Пьесаны бир сёзюн да тюрлендирлик тюйюлме, – анда айтылгъан хапар жашауну керти шартыды. – Аллай терсбюн драматруг керек тюйюлдю бизге. Мен саулукъда «Атамы жомагъы» сахнагъа чыгъарыкъ тюйюлдю. – Тейри, Ахматович, сен былайдан кетгенден сора да театрыбыз мени бек кёп пьесамы кёргюзтюр халкъгъа. – Башханы къоюгъуз, – деди директор, алгъындан эсе кёп да ба- зыныулу сёлеше, – пьесада урушдан къачхан адамны юсюнден хапар айтылады. Энди аны жашы къуллукъчу кибик болгъанды да, анга кока- ланады драматруг. – Чыгъармаларынгы юсюнден мени оюмуму билесе, Хамзат, – деп башлады сёзюн Тана улу, – бек жаратама аланы. –Тана улучукъ, мен а сени жазгъанларынга чыртда бюсюремейме, – деди Хамзат аны не айтырыгъын эрттеден ангылап. – Сау бол, туугъанынга туура айт дейдиле. – Тана улу ёрге кётюрюл- ген сагъатында да ёсюмю олтургъанладан хазна бийик болмады. – Ол сёзле бла окъуна ангылатханса кесинги ким болгъанынгы. Жазыу ишде сен – ким, мен – ким. Китапларымы бирге жыйсам, сени ауурлугъунг тенгли бир боллукъдула. Былайда сен айтхан сёзлени къара шайгъа да санамайма. Алай бюгюн биз сюзген пьесаны ол халы бла бу театрда кёр- гюзтсенг, мыйыкълы кишисе! Владимир Ахматович, фахмулу артистибиз Сырмахан, башхала не къадар эсли сёзле айтадыла былайда! Аладан акъыл алмагъан адам бла даулашып, сёзюмю зыраф этерге сюймейме. – Жазылгъан затха тюз багъа биче билмегенибиз тюйюлмюдю лите- ратурабызны эшигин жапхан! – деди Хамзат. – Бир да къоркъма, мени кибикле саулукъда литературабызны эшиги жабыллыкъ тюйюлдю. – деди Тана улу. – Къайтарып айтама, пьесаны эркинлигин режиссёргъа бер, – деди Науруз. – Мен да сени жанлыма, – деди Юзлюй, театрны эрттеги артистле- ринден бири. – Мен да, – деди Зурият, эндиге дери Сырмахан жанлы болуп тургъан адам. – Ашыгъышлы оноу этмейик, – деди Мухарбий, – театрны ишине къа- тышыргъа сюймейме, алай пьесаны алгъа басмагъа берсегиз тюз болур, баям. Ол дуния жарыгъын кёрсе, бюгюнгню даулашха жол кесилликди. – Аны киши базынып басмаларыкъ тюйюлдю, – деди кесин кимден да акъыллы да, билимли да суннган Солтанмурат. Сёзю хар кимни да таукел- ликге сабийнича терилтиригине толу ийнанып, ёмюрюнде бучхакълары Шауаланы Хасан 133 борбайларын жапмагъан адам, базарчы жашы эригип тешген костюм- ну кийгенине кесин бир тизгинли да, омакъ да сунуп, аны тюймелерин теше, жагъасын артха сылай. – Бюгюн сиз айтханлагъа тынгылап турама да, пьесада барыбыз да эслемеген дагъыда бир шарайып барды. Тейри, анга уа, башхаланы билмейме, Владимир Ахматович а эс бурургъа керек эди. Ол барыбыздан да жютюдю аллай затха. (Былайда Солтанмурат алай керилди, тенгиз толкъуларында жюзген сунар эдинг, аны чайкъалгъанын кёрсенг). – Къарындашш, айт маржа, не зат эслегенинги, – деди директор, Сол- танмуратны сёзю жюрегин жарыта. – Жашлыгъыбыз боранча кетди, дуния азабын сынатып, – деди Науруз, Солтанмурат директоргъа кокаланнганын жаратмай, айтыр сёзюню магъанасызлыгъына да ишексиз болуп, – сынсыгъан жюрекле- ни жапсарыр, азатлар кюч а жокъ, къыйынлыкъ жашау жорукъ эди бизге. Иш, оюмсуз сёз тюгендирген жазыкълабыз. Бушуу сынагъан да бизни тёлю, сабийлигин сыйыртхан да бизни тёлю. Не иши бар эди ёлюмню тохтамай бизни жаныргъа?! Аны Солтанмурат, Сырмахан, Владимир Ахматович кибикле бла ишлеген кёре келген бар къыйынлыкъларын хорлагъан азап болгъанын ангылатханлыгъы эди жаз тил бла айтхан хапары. – Мен барама жай кече шошлукъда деп, сюймеклик терилтген за- манларынгы эсгерсенг а, тамата, къуруда жиляу-сыйытны жангыртып турмай, – деди поэт. – Дагъыда айт былай, – деди Тана улу да: «Тенгиз даууруна тынгылай, аны жагъасына биринчи кере чыкъгъанча, сейирсиниуюм къучагъыма сыйынмай сюелеме». – Сау болугъуз, – деди Науруз, – кёл этдирдигиз. Кесигизни толгъан айны бутагъы бла бирге бийик тауну тёппесине келип тохтагъан сунасыз. «Жашлыкъ – эмилик ат», – деп аны ючюн айтадыла таулула, жашауда хар не да бизге бир кезиуге дери берилген хаух затладыла. Дуниясын тауус- мазлыкъ бир киши да жокъду. – Айтырыгъыгъызны айтып бошадыгъызмы? – деди Солтанмурат. – Алай эсе, манга тынгылагъыз. Пьесада, сагъына келгенибизча, парти-
– Драматруг эски адетлеге жан салыргъа кюрешгенин да айт, Солтан- мурат, – деди Сырмахан, къыркъма чачын сыйдам мангылайындан артха эте. Жазыучуну китабы 134 – Ол да алайды, тейри, – деди Солтанмурат. – Эски адетле: жаш келин къайынларыны къатында сёлеширге, аш ашаргъа, суу ичерге эркин тюйюлдю, сабийине ёшюн салыргъа да алай, олтурургъа да эркин тюйюл- дю… Кёпдюле аллай хапарла пьесада, коммунистический идеалгъа чыртда келишмеген затла. «Жаш келин эрин урушха ашыргъан сагъатында, жиляргъа къайын- ларындан уялып, къыйынлыгъын ичинде жашыра сюеле эди», – дейди пьесаны жигитлеринден бири, нёгери бла ушакъ эте келгенинде. Магъа- насыз сёзле бла халкъны башын бездирир кереги жокъду. Пьесаны бир башха персонажы уа былай айтады: «Ныгъышда бе- зиреучю заманла кетдиле. Бюгюнлюкде уа ёксюзлени кёзлерине къарап, алагъа кесибизни борчлу болгъаныбызны сезе жашайбыз». – Жалгъан дауну жашау кеси элек бла сюзгенча сюзер, – деди дра- матруг. – Мен ангылайма, – деди Диммо, – кимни да аты аманнга бир чыкъса, ол хапар алай тынчлыкъ бла унутулмайды. – Не затла айтыргъа кюрешесе? – деди Адырай, – айтырдан бир къалсагъыз, сагъыш этип сёлешмей тохтамайсыз. Кимни аты чыгъар- гъа керекди аманнга, не ючюн? Ёз сезимлерине сёзню кючю бла жашау береди фахмулу адам. Хамзат жашаугъа кенгирекден тутдуруп къарагъан адамды, башхала кёрмеген, эслемеген затланы элейди, - табийгъатда, жашауда аны оюму кенгликни излейди. Актёр а кимни ким болгъаныны башхаладан эсе иги ангылргъа керекди. Сырмаханнга, Зуриятха неда Кусибагъа нек жарамайды намысы, сыйы болгъан, ол башда сиз сёкген адет-жорукъланы тынгылы жюрютген келинлени сыфатларын тынгылы къурап, театргъа келгенледен ыспас алыргъа?! Бери бир эс буругъуз – эрттегили таулу элни сураты къалай бериледи пьесада: «Гитче таулу элчикни бийик къаяла къуршалапдыла. Аланы этек- леринде къалын агъач. Элни жашауун ачыкълагъан затла: кюнлюмледе, чегетледе, тёшледе да картох, нартюх бохчала, алаша топуракъбаш юйлени ожакъларындан чыкъгъан къалын боз тютюн, элден бир жанында хал- къгъа жашау берген гитче суу тирменчик. Уллу ташны тийресинде чюйке, боккабар ойнай тургъан, арлакъда бирге жокку болуп, таматаракъланы хапарларына сейирсинип тынгылагъан жашчыкъла. Гитче школчукъну арбазында заманны суратын ачыкълагъан кийимчиклери бла ары-бери чабып айланнган жашчыкъла бла къызчыкъла. Энди аланы къол сыртла- рына балакъа бла киши урмайды…» Барамыды драматругда фахму?! Аны ызындан келген суратха да эс буругъуз. Анда уллу тюрлениуле, ёсюу кёринедиле. Андан сора бю- гюннгю жашау. Миллет бек къарангы заманында окъуна ниет жаны бла бусагъатдан эсе иги да бай болгъанын, миллет сезим кёп да кючлю бол- гъанын ангыларыкъды пьесагъа къарагъан адам. Бу чыгъарманы баш жигити элде ол гитче школчукъда окъугъанды, анда тёрт классны тауусханды, энди уа бийик билими барды, фахмулу журналистди, жашауда иги муратына жетген адамды. Драматруг болмаз затланы кюсейди дегенлени кёрдюм бюгюн бы- Шауаланы Хасан 135 лайда. Ол айыпды – кесини сёзюне багъа биче билмеген. Пьесада кече къарангысында ажашхан сюймеклик хайран этген адамла да бар, за- рлыкъ, тилчилик, уллу кёллюлюк да бар, миллетим ючюн къан тёгерге хазырма дегенле да бар…Барысыны юсюнден да сахна оюнубузгъа къарагъанла кеслери оюм этерле. Кесамат сёз а, биз кесибиз ким болгъа- ныбызны кёзюбюзге тутарыкъды. Адамгъа уа багъа аны не зат этгенине – терслигине, тюзлюгюне кёре берилмейди, аллай затлагъа эс адамгъа сюд этилген заманда бурулады. «Сен жаланда кесинги юсюнгден сагъыш этесе» демеклик да кёп затны излейди. Аны ючюн биреуге айып салыргъа жарамайды – хар ким да Аллах берген акъылы, къылыгъы бла жашайды. Бирлеге харам ниет тутхандан эсе, жангызлай къалгъан кёп да игиди. «Жан къоратмагъыз мен ёлген кюн», – деп, пьесада биреу осуят этеди юйюрюне – мал соймагъыз деген магъанада. Ол а миллетни ырмах этген къыйынлыкъны юсюнден айтылмайымды?! Таулулада таматагъа берилген хурмет башхалада жокъду. Пьесада ол затха да эс бурулады. Ахарында айтырым, - пьесаны сахнагъа чыгъарлыкъма. Асыры базынаулу сёлешесе, – деди Владимир Ахматович, – сени оноуунгда тюйюлдю ол иш. VI – Мен ангылагъандан, чыгъармачылыкъ ишни юсюнде режиссёр бла демлешир кереклиси болмаз, – деди пьесаны сюзюу башланнганлы да те- атрны кюн сайын жокълагъан журналист Азиза, олтургъан жеринден ёрге шош кётюрюле, ариу ингиликчиклери къызара, узун кирпиклерин терк- терк къагъа, – ким биледи мен сизни ушагъыгъызгъа къошулуп, кесиме жетмеген зат бла да кюреше болурма, алай Хамзатны жангы чыгъар- масыны юсюнден оюмуму басманы юсю бла айтыргъа уа эркинлигим барды. Пьесаны окъугъан сагъатымда драматруг суратлау сёзню кючю бла жашауда тюбеген ол сейирлик къадарлары болгъан адамланы къайдан тапханды деп сагъыш этерге тюшеди. Къылыкълары, фахмулары, ниетле- ри, этген ишлери бла да бири бирине ушагъан эки адам жокъду анда. Хар биринде да – терсбоюн персонажлада окъуна, жюрек кючю, сахна оюнну магъанасын иги ангылагъан инсанла бардыла. Аллайла да бардыла: адам- лагъа игилик излеп жайылгъан сагъатда Прометейден окъуна болушлукъ излемезликле. Театр искусствода жашауну тамбласы кюзгюдеча кёрюннгенин эсге алсакъ, Хамзатны пьесасында Абатны, Махтини, Барисбийни, Фариданы, Лямийни литература сыфатлары бизге ол затны юсюнден толу хапар бе- редиле. Миллетни арасында даулашла, бир бирге кёкюрек тиреу дегенча къылыкъла да жашауда кеслерине жер таба баргъанларын да ачыкълай- дыла ала. Партия уа ол затха жол берлик тюйюлдю… … Азиза, нек эсе да эшмелерин седиретип, бал бетли чачын тозу- ратып, башын ары-бери чайкъагъан сагъатында чачы суу толкъунлагъа ушады. Къызны ол ишине хар ким да эс бурду. Азиза театрны терезесинден Жазыучуну китабы 136 тышына къарады да, кюн таякълары бийиклеге ёрлей барып, къызарып, тау артына ауар чакъгъа жетишгенлеринде, ол халны жаралы солдат бизге къан ыз къойгъаннга ушатды. Аллай суратлау да барды пьесада. Айны сураты кёк кёлге тюшгенин да биринчи кере кёргенча сейирсиннгенди Азиза, пьесаны окъугъанында. Не уа тау сууну акъ шорхасына кёмюле да, чыгъа баргъан жаралы солдатны сагъыш этдирген къадары уа? – Пьесада художник жаш – Шамил ишлеген мудах суратха эс бур- гъанмысыз? – деди Азиза сёлешгени сайын жарыкъдан-жарыкъ жана баргъан чолпан кёзлерин бирде ёрге тутуп, бирде къарамын къатында- гъылагъа бура, – кертиди биз суратны кесин кёрмейбиз, алай драматург аны юсюнден айтхан хапар суратны да, аны ишлегенни да кёз аллыбызгъа келтирип къояды. Хамзат бу сюжетни кёкден алмагъанды – дунияда бола тургъан ишле – даулашла, кюрешле, сермешле _____сагъыш этдиредиле аны. Жангыз бир сурат ачыкълагъан жашау халланы ат башындан атып къоял- лыкъ тюйюлсе. Художникни фантазиясы керти оюмлагъа жол ызлайды. Адамла кеслерине кеслери къажау сюеллик заманла келирге боллукъдула. Ол шарт жаланда бизни къыралны юсюнден угъай – дуниялыкъдан хапар айтады. Алай Хамзатны чыгъармасында адамны багъасы – адамлыкъ да- ражасы бир зат бла да тенг этилмейди. Биреу къыйынлыкъны тежейди халкъгъа, башхасы уа ол затдан къоруулайды халкъны. Бу кёп затны бирикдирген эпикалы чыгъармады, искусство адам улун палахладан къо- рууларгъа кереклисин ангылатхан кюрешге чакъыргъан суратлау сёздю. История теренликге да узалгъанды бизни драматругубуз, халкъыбыз- ны ёмюрледен бери жашай келген жерине киши сугъанакълыкъ этмезине ийнандырады, аны къачан да уллу онгу, билими, акъылы, ырысхысы да бола келгенин ачыкълайды, къалыубаладан бери да адет-тёресин, тилин сакълай келген халкъ болгъанын суратлайды пьесаны автору. Мында жыр да, жырчы да бардыла. – Азиза, бек тюздю хапарынг – деди Мухарбий, сёз жырны, жырчы- ны юсюнден баргъанында кесини ким болгъанын ангылата. – Мурдарлыкъгъа, дерт жетдириуге чек жокъду, – деди Азиза Мухар- бийни сёзюн бёле, – аллай ишлени этгенлени кёзлерине къан чапханлай жашайдыла. Пьесада мурдорлукъгъа кирген коммунистни юсюнден да айтылады. – Коммунистлеге тийме! – деп къычырды Владимир Ахматович. –Нек тиймейбиз коммунистге? – деди Азиза, чачын, биягъындача,
– Тейри, корреспондентчигибиз сейирлик хапарла айтырыкъды, – деди Сырмахан, директорну кёзюне аралгъан халын тюрлендирмей. – Палахны ызындан палах туудура барлыкъдыла была, къарайма да. – Коммунист ниетли болмагъан адам мен коммунистме деп къычыр-
– Жолдаш корреспондент, мен коммунист тюйюлме, алай ниетим а сени кибиклени ниетлеринден кёп да тазады, – деди Сырмахан, секирип ёрге туруп, ачыкъ сермеширге хазырлана, кёзлери от чагъа. Олсагъат Вла- Шауаланы Хасан 137 димир Ахматовични бети кёп тюрлю болду; бирде, бек арыгъан жолоучу жолну ахыр атламын сакълагъанча, теренден ахтынып къарады Сырма- ханнга, кёзлери алас-булас кёре. – Жолдаш журналист, санга тынгылап турама да, мени къанымы бузаргъа боллукъса, алай башым бла уа ойнатырыкъ тюйюлме. Къарайма да, менде болгъан жашырынлыкъланы ауазын эшитирге излейсе. – Жыйыл гъанла шум болдула. Баям, бусагъат директор журналистни керегин берликди деген акъылгъа келген болур эдиле. Алай директор сагъышлары арыгъан чакъгъа келип тирелди. Ахырында жукъ айтмай тынгылагъаны да аны ючюн болду. Былайда Науруз да кесини ётгюр – эмилик жашлыгъын ийнакълагъан жылланы эсине тюшюрдю, алай нек этгенин кеси да иги ангыламады. «Не этейик да, артха зурнукла къайтханлыкъгъа, жашлыкъ къайтмайды, – деди кеси акъылында. Сора, башын ёрге ауур кётюрдю да, къарамын дирек- тор таба бурду да: – тюшлени сейирлерин энди кёрлюксе, – деди кишиге эшитдирмей. – Къаныбызны кёп кере буздунг, экиге-ючге юлешдинг театрны адамларын, биз эндиге дери сынамагъан бетсизликле къолгъа этдиле намысны-сыйны». – Керекли, керексиз жерде да коммунист деп къычырыуну тохтатыр- мек?! – деди Науруз, халына кёре, иги кесек заманны тыгъылагъанын чыгъарыргъа ушайды. – Коммунистни аты керексиз жерде бир заманда да айтылмайды, – деди Ахматович, къалайда да Науруздан эсе кеси кёп да онглу болгъа-
– Тейри, Владимир Ахматович, адамлагъа ишекли болгъанлай жаша- гъан оноучуну иши алгъа барып билмейме. Ол бир жаны; экинчи жанын тутдуруп айтсам, мен париягъа сен туугъунчу алыннган кишиме. Къарап турама да, онгсуз хыйлаларынга кесинг да сыйынмайса бир-бирде. «Акъыл сёзюнгде» да азды магъана. Эртте-кеч болса да, театргъа келгенли эте айланнган оюмсуз ишлеринг кесинге дау айтхан чакъгъа жетип тох- тарыкъса. Сабийлеринг атабыз, айыплы ишлеринги къой деп сюелирле бирде. Ол заманда жан-жанынгы таларса, дертчилеринг ызынгдан къуууп келгенча, кёзлеринг от чагъа къайры барырынгы ангыламай тохтарса. Ол заманда да тобагъа уа къайтырыкъ тюйюлсе, мен дуниялыкъдан жукъ ангылай эсем… Къызларыбызны терилтме. Адамланы бир бирге этме! – Не затла айтаса сен?! – деди Сырмахан, чачын-башын тозурата, – директор къайсы къызны терилтгенин кёргенсе? Сырмахан къычырыкъ-
– Байрам жетди, не саугъа сюесе, жаным? – Кесингден уллу саугъа керек тюйюлдю манга. – Угъай, тюзюн айт, – жашлыгъымы къайтардынг сен манга. –Кёрюне барсанг, атама-анама этерсе не уллу саугъаны да…
– Айып этме, – деди Владимир Ахматович, – анамы ёлген кюню эсиме тюшдю. Ол кюнню къыйынлыгъы уллу гыйы ташны тюбюне сугъады мени, солуууму алыргъа къоймай. Биченнге баргъанлай, къаядан кетген атамы хапарын эшитгенлей келген эди анга аман кюн… Владимир Ахматовични сёзлери тутхучсуз тюйюл эдиле, болсада аны мудах этген Сырмаханны «ахшы мураты» болгъанын а ким да ангы- ларыкъ эди. – Володя, мудах болма, жаш жанымы жерге сукъма, – деп, Сырмахан аны сыйдам башындан уппа этди. – Сен мудах болсанг, кёкде ай тутул- гъанча, къарангыды кюнюм. – Сени ючюн отха кирирге да угъай демем ахшы муратым толурдан болса. – Тюзюн айтайыммы? – деди Сырмахан. – Жаланда жанынга тий- месин, керексизге кокаланып тургъан эр кишини артыкъ жаратмайма. Энди биз бир бирге кёзбау этер чекден ётгенбиз, муратыбызны жалгъан сёз къошмай ангылатыргъа керекбиз. Энди мен сениме, таша ишибиз тышына чыкъмасын. Бир тилегим, къолунгдан келсе, къуру мени бла кюрешип тургъан Наурузгъа, сора драматругга бет этме; кереклерин берсенг, мени ыразы этериксе. Зурият бла Барисбий танабаш да бизни жанлы болмасала, тиллерин къабаргъа керекдиле. Кеси жашауубуз- ну кючюн танытыргъа керекбиз. Театрда фахмусу бла манга жетгенни тапчы. Сен а – жашау акъылгъа аманат болгъанын ангылагъан бир адам. Шауаланы Хасан 139 Сени жюрегинги жарыгъы манга бир кишини аллында да хорла- мазча, кюч-къарыу бергенди. Сен саулукъда кёк манга чууакъды, жашау жолум а узакъ. VII Мардасы болмагъан даулашны кезиуюнде Владимир Ахматович На- урузгъа: – Мен коммунистме, – деди. Олсагъатда Науруз эртте сахнада кеси къурагъан жигитни сёзлери эсине тюшдюле. «Сени ауазынг жол нёгерим болургъа керек эди, – дейди колхоз председатель райкомну секретарына. – Ташада мени сёзюмю этгенлеге жол бермезинги тилейме…» – Кесинги жюрютюуюнг ол затха ушайды, – деди Науруз Влади-
– Тамата, манга акъыл юйретиуден эрикмей къалдынг. – Мени бери уллугъа, гитчеге да партияны сёзюн жашау нёгер эт деп жибергендиле. – Анданды сора театрны ишини алгъа тау черегича баргъаны. – Мени сёзюмю сант жомакъгъа санагъанынгы тохтат, тамата. Мен
– Атанг ким болгъанын билеме, айтдырмай къоймай эсенг. – Тамата, сёзюмю этгенлеге жол бересе. – Сен а этдирме сёзюнгю. Директорну тили тутулду, бир затла айтыргъа кюрешди, алай хырха ауазы бирде жокъ болуп, бирде уа жарты-къурту эшитиле эди. Кеси акъы- лында кеси бла уа ушакъ этди: «Мени сёгерден къалмады бу, мен да тёземе. Ашыкъмасын, халкъ кёп жыйылгъан жерде уа керегин берликме, тилини хатасындан кюе тур- гъанын ангыларча. Тишлери тыйылмагъан тилин хуппежин этер чакъгъа жетдирирме. Кесим этген оноугъа табыллыгъыма ийнанама. Акъылдан ким кимни шашдырлыгъын кёрюрбюз…» – Атанг урушха кетген кюн эсингдемиди? – деп сорду Науруз дирек- торгъа, бу жолгъу ушагъында аны тизгинин иги да жыйдыргъанын ангылап, айтхан сёзюн чапхан атха тенг этип, башын ёрге тутуп, тау хауадан жюреги къаннгынчы солугъанча, дуния зауукълугъун таба. «Къарагъа – акъ» деген- ле – (театрда директорну жыйыны) анга тенг болалмазлыкъ ларын теренден ангылап. Ол зат аны тюз оюмуна жюреги берген жууап эди. – Ол заманда мен туууп тюйюл эдим, – деди Владимир Ахматович, Наурузну соруУуна терк жууап тапханына къууанып. Алай дагъыда кёп мычымай айтды, – не эсе да теренде кесим да ангыламагъан бир къай- гъым барды. Бюгюн, энишге чёксем, ёрге кётюрюлалмайма… Науруз, хар сёзюнГ, хар атламынг манга ауруу болгъанларын бекден-бек ангылай барама. Таш тёзюмлюгюм жашауума уллу хата этеди. Ол азап бек къыйын кёрюнеди манга. Жазыучуну китабы 140 Ол чакъда Сырмахан келип директорну къатындагъы шинтикге олтурду да, чыммакъ акъ къолу бла аны къол сыртын сылады. Алайда Владимир Ахматович Сырмаханны танг жулдузу бла тенглешдирди кеси акъылында. Аны санларына аллай бир женгиллик келди, ол тутмагъан санлары, чапса, жел бла эришдирлик эдиле. – Бу шуёхум а, бизден да уялмай, сюйгенчигине къысылгъанды, – деди Тана улу Сырманханнга. – Артыкъ _____сёз айтаса, – деди директор. – Чыкъмаз жеринде къайгъы чыгъара айланасыз. Къарындашш, мында къонакъ болгъанынгы унутма, намысха намыс керекди. Жашауну бууаргъа кюрешгенигизни къойгъан этигиз. Зар жюрекледен къачып къутулур онг къалмагъанды. – Ой, зарланмайбыз. Ким не да айтсын, сайлау къызны кесиндеди, – деди Тана улу, буруну желде бюгюлген тал чыбыкъча, ары-бери бюгюле. – Иги жаш, намысым бла асыры кёп ойнай болурмуса? – деди Сыр- махан, солууу тамагъына тыгъылып, тюкюрюгюн кючден жута. – Жашха къыз бла безиреген тёреди, – деди Тана улу, добар къолла- рын бир-бирге ууа. – Мени былай жашлай тутхан къызладыла. – Бар да, ала бла безире. Мени бла уа ишинг жокъду. – Сырмахан биягъыча къычырыкъдан къырып жиляды. Алайдагъыла жунчудула. Директор ёрге кётюрюлдю да, бир жаныракъ тепчиди. Солтанмурат бла Диммо, олтургъан жерлеринден кётюрюлюп барып, Сырмаханны жапса- рыргъа кюрешдиле. Жеталмадыла муратларына. Къыз жилямукълары къатыш иче эди Диммо узатхан стакан толу сууну, чачыкъгъаны сайын суу артха бурун тешиклери бла тёгюле. Науруз – таш юсюнде жашау этген халкъны адамы, ётюрюк сёзню ёлюм бла ёнчелей келген инсан, бу жол кеси билип, жалгъан сёзлени бир бири ызларындан тизди: «Сени сюймеклик жырларынг сахнаны жары- тхан этедиле, къартлагъа окъуна аякъ бюкдюредиле; атынг айтылгъан сагъатда театргъа келгенле ёре туруп къарс урадыла. Сырмахан, ариу къызым, аллай затлагъа тийишли багъа бичерге керекди, болмачы адам- лагъа тагъылып айланмай. «Сенсе болмачы… Ол а театр искусство ючюн ёз жанын харам эте- рикди, – деди Сырмахан ичинден. – Владимир Ахматович манга берген насыпны Аллах къызгъанмасын. Санга уа эрлери урушда жоюлгъан къа- тынланы къаргъышлары жетсин…» *** Науруз, артистлени бу жолгъу ёрелешиулерине тынгылай келип, шо не болса да, была бла ачыгъындан бир сермешейим деп келди акъылына. Сора барын да тынгылатып жырчы Сымайылны бир назмусуну бу тиз- гинлерин айтды: Сени сёзюнг халкъны сёзюн айтмай эсе, Сени назмунг жюрекде къалмай эсе, Сени жырынг халкъ ауазы болмай эсе, Аллай жырчы керек тюйюлдю Къарачайгъа. Шауаланы _______Хасан 141 – Жюрекден чыкъгъан ариу, хычыуун, эсли сёзден туугъан жерибизни жылыуу урады, – деди ол, бир кесек тынгылагъандан сора. Ызы бла театр- ны ичинде бек алда шинтикге барып олтурду. Бир заманда да болмагъанча сагъышлыды Науруз. Къалпагъын тешип, къолуна алды, ызы бла аны онг тобугъуна «кийдирип», терен сахышха кетди. Баям, мында бир-бирле бла демлешгенден магъана чыкъмазлыгъын ангыласа керек. Нек эсе да, тау этеклеринде жашаучу заманында эрттенликде сууукъ чыкъда бузоуланы ызларындан жалан аякъ барыучу кюнлерин да эсгерди. «Къалай жылы жауунла болуучу эдиле ол заманлада, – деди Науруз кеси акъылында, – жазны жылы жаууну жуугъан гюлле сабийлеча ёсе эдиле, уллуну, гитче- ни да къууандырып. Табийгъат да, жашау кеси да дуниялыкъдан тюз да, ийнаныулу да хапар айтхандыла халкъгъа. Дунияда бек деменгили адам – ол тюзлюкню ёкюлюдю. Ол затны да, тюзлюкню ёмюрю узакъ болгъа- нын да, туугъан жеринде жырын къанатлыча сакълагъан жан болгъанын да жашау юйретгенди бизни. Тау этеклеринде эрттенликде булбул жырын эшитмеген къайсы таулу болур?! Энди уа бир бирни аягъын марагъанла, ырысхы ючюн, къуллукъ ючюн бек керти адамын окъуна аякъ тюпге ур- лукъла, саякъла, уручула, ичгичиле… кёпден-кёп бола барадыла, динни жакъчыларыбыз деп, ол затдан ангылаулары, аны юсюнден ийнаныулу хапар айтыргъа билимлери да жетишмей, халкъны аллында кокаланнган- ла да аз аманлыкъ этмейдиле бизге. Жюрегим жарылып къалады…» Бир заманда сахнаны жабыуу ачылды да, Науруз, жукъудан уяннган- ча, мазаллы къоллары бла кёзлерин кезиу ууа, бирде къатындагъылагъа, бирде сахнагъа къарады. Сахнада чалы юй. Гитче терезечиги чыбыкъладан чалдиш эшилип; тюрмени терезесине ушатылып. Чалы юй темир бетли жеген бла тышла- нып. Хамзатны жангы пьесасында Махтини сыфатын къурагъан артист Барисбий, терезени ич жанында сюелип, башын чалдишлеге тиреп, ким бла эсе да ушакъ этеди: Б а р и с б и й. Бу узакъдан эшитилген таууш неди? Республиканы сыйлы артисти Шохайны ауанасы аз эсленеди сахнада. Ш о х а й. Барисбий, мен сени ауазынгдан башха таууш эшитмейме. Б а р и с б и й. Шохай, сенмисе мени бла сёлешген? Ш о х а й. Къалай таныдынг? Б а р и с б и й. Ауазынгдан. Ш о х а й. Къалайды жашауунг? Адам айтханнга тынгыламай, ба- шынгы отха сукъдунг. Ненча кере айтханем мен санга: «Кеси ажалынгдан ёллюк тюйюлсе», – деп. Б а р и с б и й. Софьягъа жюрек сёзюмю айтханым ючюн сынадым ёмюрде акъылымда болмагъан азапны. Мени тюрмеге сугъарыкъларын къайдан биллик эдим! Ш о х а й. Софья министрни къызыды. Сен а халкъны кюлдюре айланнган бир артист. Адамны учхара жерин кёзюне тутардан болсала: «Таза да артист кёреме сен», дейдиле адамла. Жанынга тиймесин, жа- Жазыучуну китабы 142 гъанга тийиш ли къыз излерге керек эдинг. Адамны аты аманнга бир чыкъса, андан ариуланнган тынч тюйюлдю. Ичгичиге, саякъгъа чыкъгъанды атынг. Министрге аллай киеу керек тюйюлдю. «Сени ышаргъанынг жашлыгъымы тюшлерин артха къайтарды», – деп, сабий къызны терилтгенсе паркда, агъач ичлеринде айланнганса, артыкълыкъ этерге кюрешгенсе. Энди уа Софьягъа тюрмени тере- зесинден къарап, айтхан сёзлеринг окъуна белгилидиле министрге. «Сен къоргъашин бетли, бек ишленнген бу къурурукъ юйге къарап, мени кёрюрге термилгенинги ангылагъан сагъатымда, тюрмени тере- зесини темир чалдишлери губу халыдан эшилген сунуп, аны юзюп, тышына чыгъаргъа онгум болгъанына ишексизлигим акъылымы алып, башымы темир чалдишге уруп ачытхынча, къайдагъымы ангы- ламайма». Ала сени сёзлерингдиле. Б а р и с б и й. Мени сюймеклигими бедишлигине кюлгенинги ангы- ладым. Ш о х а й. Барисбий, жашырмайма – кюлеме. Б а р и с б и й. Да не этейим да, кече жатып тургъанымлай, Софья эсиме тюшсе, кече жулдузла жарыгъы сабий ышаргъаннга ушай, кечеги сагъышларымы жашауларын къысхартадыла. Ш о х а й. Кече тюш а кёремисе? Б а р и с б и й. Тюш кёрмегеним не огъурсуз тюшден да палахды. Алай, шуёхум, жазны жоялмаз не зулму кюч да, тюзлюкню жолу жашауну жюрек урууу болуп тургъан чакъда. Бир кесекден Барисбий сюймеклик жыр айтады. Бу эки кёзюнг – Къара эрикле. Бери келсинле Хур къыз кёрлюкле. Бу эки къашынг – Учхан къанатла. Бетинги нюрю – Жюрек таралта. Бу эки эрининг – Бишген жилекле. Чыммакъ тишлеринг – Жаухар тюекле. Бу эки эшменг – Къара шауданла, Жан тынчлыгъымы Тартып алгъанла. Шауаланы Хасан 143 Биз экибизни насып жакъласын, – Сенсиз къалгъандан Аллах сакъласын, Заман сакъласын. – Жашау сынауу этген тауусумгъа кёре, жаланда ариулукъну – ду- ниялыкъны суратлау бла чекленип къалмакълыкъ артыкъ тюз тюйюлдю, – деди Науруз олтургъан жеринден ёрге кётюрюлюп, артистлени оюнла- рына къууаннганын ёз халы бла ангылата, бу ишни къурагъан Адырай болгъанына да ишексизлигин туурагъа чыгъара. – Театргъа келген адам хар персонажны оюнуна ийнанып, кеси да сахнада бола тургъан ишлеге къатышханына ишексиз болуп турса, пьеса – анга кёре салыннган оюн жангы фикир, жангы оюм туудурады адамлада. Драматург да, режиссёр да муратларына жетгендиле дербиз ол заманда. Бюгюннгю ишни къура- гъанынг ючюн а бек сау бол, Адырай. Театрда режиссёрну магъанасын бюгюннгю оюн окъуна кёргюзтюп турады. Игилик тёре жазсын Аллах санга. Быллай затланы кёрсем, жашауум не тюрлю бола келген эсе да къа- дарыма дауум жокъду деп, кесиме таукеллик алама. Дунияда бир затха бет эмеген урушну да сынадыкъ. Къаллай къыйын- лыкъда, къууанчда да адам кесилигин сакъларгъа керекди, – деди Науруз андан арасында, – бюгюнлюкде мен жашлыгъымы орамлада, арбазлада да кёреме. Кёп жерде ахшы адамланы кёзлеринде мени жапсарыу ышарыула- ны кёреме… Биягъы Науруз кеси акъылында узакъ жолучулукъгъа атланды. Эки жыл мындан алгъа асырагъан юй бийчеси бла биринчи танышхан заман- ларын эсине тюшюрдю. Эл школну таугъа тартхан жанында жангы чакъгъан шаптал терек- лени ауаналарында сакълай эди сюйген къызын – Ферузаны. Ол а жокъ. Не заманда келсе да, тырман этерик тюйюлдю. Кюн сайын школда кёрюп да тургъанымлай, тюбешир жерлерин белгилеп, къыз келир заманындан аз да мычыса, башындан бир уллу къыйынлыкъ басханча болуп, тынгы- сызлыгъыны чеги болмай, шаптал терекни тёгерегине айланнганлай туруучуду. Бир жол а энишге чёгюп, дефдерин, къаламын алып, портфе- лин тюбюне салып олтурду да, жазыу этип башлады: «Кёп сакълатдынг, келмединг. Ол сагъатда къыйынлыкъ басды башымдан, санга элтген жолларым тауусулгъанча, энди жерибизге жаз келмей къаллыкъча, жашлыгъымы ёмюрден-ахыргъа тас этгенча, жашлыгъымы жангыдан келирине термиле кетдим алайдан. Санга айтыучу сёзлерим тауусулуп къалмадыла эселе, тилим нек байланды бюгюн?! Тансыкълыгъым хорлап, жашаусуз болуп тургъаным кеси жетдирди манга бу къыйынлыкъны. Бузну эритген сюймеклик бюгюн кеси буз нек болду?! Сен насыпдан кери нек этдинг мени? Айып этме, кёзлерингде, сёзлерингде да ыша- ныулукъ аз сунама. Алай айтханлыгъыма, сени сёзлеринг манг жырча эшитиледиле. Ала жюрегими къууанчдан толтурадыла. Жаз башы гюлча ариудула ала, бары да намысны, насыпны да жырыдыла. Керти сюй- мекликни – жашырын сюймекликни ахыры къууанч бла бошаллыгъына уа ийнанама. Сюймеклик жырым санга келечи болсун, ариуум. Жазыучуну китабы 144 … Жауунлада, боранлада, Сени излей баргъанымда, Кёзлеринг танг жарыгъы Болду манга, жол чырагъым. Феруза, тилейме сенден, жашауум сенсиз озмазына ийнандыр мени». VII «Атамы жомагъы» оюнну бир кесегине къарагъанла, шум болуп, тынгылауну басханлай турадыла. Науруз да тынгылайды, кёп сагъышла мыйысын теше. Ол, бир заманда башын ёрге кётюрдю да, къарамын Вла- димир Ахматович таба буруп, кеси кесине айтды: «Ариулугъу – несин айтаса, акъылы уа – сай табакъ. Саулугъуму седиретди бу адам мени. Экибизни арабыз бек тик болургъа ушап турады… Ётюрюк бла кертини башын жабаргъа кюрешеген адам…» – Пьесаны автору кесини чыгъармасында, – деди режиссёр, ким ол- туруп, ким ёре сюелип, сагъышлары хорлагъан адамланы акъылларын кесине буруп, – ол бизни жашауну теренине атлаучусуз тюшюрюп, адам улуна къыйынлыкъланы сынатхан, анга игиликлени излеген адамла бла тюбешдиреди; хар болумгъа тюз багъа бичериг’а инсан кесиди, ниет бай- лыгъына кёре этерикди ол ишни хар ким да. Адам жашаугъа ол берген къууанчха, кесине жетишдирген палахха кёре багъа бичерге эркин тюйюл- дю. Мен, сёз ючюннге, кёчгюнчюлюкню азабын сабийлей сынадым, алай жайгъыда битимли сабаны эркин солугъанын кёрдюм, кёп ахшы адам- ланы акъыллы сёзлерине тынгыладым, жаз башында кырдык чыкъмай къалмазлыгъына ийнаннганлай жашай келдим. Айып этмегиз, сюй- меклик сант этдирген сагъатда башымы бир къылыкъсыз оюмла бийлеп, термилиуюм чирчиксиз болгъанын кёзюме тутуп, кесими жойдурургъа жетишдирген сагъатланы да сынадым. «Иги умутладан тюнгюлмей жаша, иги жаш, – дедиле ол заманда да эсли, тюз ниетли адамла. – Олду санга кюч-къарыу берлик, ариу сёзюнге жан саллыкъ, къарангы чарсны эрити- рик, сюйгенинге: «Дуния жарыгъым!» – деп къычыртырыкъ…» – Тейри, товарищ режиссёр, сен айтхан затлада адам сёгюм салыр оюм жокъду, – деди Солтанмурат, бирде директоргъа, бирде Сырмаханнга къарай, Тана улу бла Мухарбий да ол айтханны тюзге санарларын излегенча; ала таба къараса, хыйла ышарыуун эте, алай бу ишден биз да бир зат ангылай болурбуз деген оюмун ангылата. Сора ол, башын ёрге тутуп, солууун теренден алып, андан ары сёлешди: – Суратлау чыгъармада халкъны жашау къыйынлыгъы, зауукълугъу, сагъышы, ахшы мураты ачыкъланмаса, ол суратлау чыгъарма тюйюлдю. Сора бизде социалист реализим деп да барды, не унутулса да, ол унутулургъа керек тюйюлдю. Хамзатны пьесасында уа ол шарт кёрюнмейди. Владимир Ахматовични да, бизни да тынгысыз этген ол кемчиликледиле. – «Бизни» дегенинги ангылатып айтчы, – деди режиссёр. – Театрда бир-эки къанбуздан къалгъанла директорну оюму жанлы-
– Театрбызгъа Владимир Ахматович кибик адам башчылыкъ этгени насыпды бизге! – деди ол кюннге дери директоргъа «Коккай» атай айлан- нган Зурият. – Пьесаны «Атамы жомагъы» деген аты окъуна айтылгъан оюм жолоучу болгъанын ачыкълайды, – деди Тана улу. – Алай аны жюрюшю хазна кёрюн- мейди пьесада. Ол заманны суратламайды. Автор суратлагъан амалланы кёбюсюню магъаналары жокъду. Абатны, Махтини, Барисбийни, Фариданы сыфатлары иги ачыкъланмайдыла. Софьяны Атасы бла даулашханына бир кесек эс бурурчады. Окъууу, билими болгъан таулу къыз, эски адетлени аякъ тюпге уруп, комсомолну адамы болгъанын ачыкъ кёргюзтеди. – Сени китапларынгы жигитлерини къылыкъларына ушайды аны къылыгъы, адепсизлиги да, – деди жашау сынауу кёпледен онглу Юзлюй. – Хамзат пьесасында аны сыфатын жаш адамла аллайладан кери болсун- ла деп кёргюзтгенине ишексизме. – Юзлюй, сен Аллахха табына жашагъан бир адам; намазынгы, ора- зангы кем этмеген адамса. Сора комсомолу, пионери да сени ызынгданмы барыргъа керекдиле? – Жашда, къызда да миллет адет, миллет тёре – намыс-сый сакъланыр- гъа керекдиле, жолдаш классик. Аллахха табыныргъа юйренсенг, жазыу ишингде миллет ышанланы сакъларыкъса. – Тейри, Юзлюй, Аллахха табынып сен тапханны да кёрмейбиз. Кёчгюнчюлюкню сизни юйюрюгюзден тогъуз адам сынагъанын билеме, Кавказгъа уа саулай жаланда сен къайтханса. – Ол да Аллахны ишиди. – Манга жарсыма, алыкъа адам жаны аурур- ча чекге жетмегенме. Юзлюй – жашауу келген тиширыу, Тана улуна ол сёзлени айтхандан сора, сахна оюнда, жашауда да мудахлыкъларын ким да эслеучю кёзчюк- лери танг жарыгъын ыйнакълагъан эрттенликча, ышардыла, кеси уа насып андан бир заманда да ёнгелемегенча, жюреги ырахатлыкъ, санлары женгиллик тапдыла. Тана улу уа, бу жол да ёхтемлиги хорлап, сен – ким, мен – ким деген оюмуну къулу-къарауашы болуп, хыйла ышарыуун этип, къалын эрин- лерине аякъ бюкдюрюу бла чекленди. Ол заманда да уллу буруну да кёз кёре ары-бери силкинди. *** – Кетейик былайдан, – деп шыбырдады Владимир Ахматович Сол- танмуратны къулагъына, – кимге чамланнганымы билмейме, бу адамла бизни игиликге тюбетирге ушамайдыла. – Мени да бюгюн къаным къартыкъгъа сыйынмай турады, тамата, – деп шыбырдады Солтанмурат да. Ол директордан кёп да таматады жыл
– деген ауаз эшитилди директорну къулагъына. Ол шайталлы болургъа жетишип къарады тёгерегине. Ол сёзлени айтхан бу адамды деп тохташды- Жазыучуну китабы 10 «Минги Тау» №4 146 ралмады, ауаз кимники болгъанын да алай. Ол тынгысызлыгъы бла тышына чыгъып кетди Владимир Ахматович. Сырмахан, Солтанмурат, Диммо, Кусиба, Зурият да аны ызындан ташайдыла. Даучулары ызларындан сюргенча, аллай терклик бла. *** Юзлюй Тана улу бла ушагъындан сора кёп затны оюмлай олтурду, шин- тикге жабышдырылып къалгъанча, чыртда ары-бери тепмей, нёгерлерини барысы да кетгенлерин да билмеди; аны къайгъылы да киши болмады, – кел демелле. Тана улуну хатасындан Юзлюйню кёчгюнчюлюкде къалгъан адам- ларыны сыфатлары кёзюне кёрюндюле, жюрегин жапсарыр адам а жокъ къатында. Аласыз жашагъан жыллары – суху жел кёкге учургъан къансыз ча- пыракъла. Бюгюн Юзлюй кёчгюнчюлюкде къоншу жашагъан Акатны атасы ёлген кюн этген кюйюню тизгинлерин да тюшюрдю эсине: Бу эбизе малгъун не сейир этди, Къуруда жиляй турурча. Къабырымы сен сыртха сал, балам, Кавказдан хауа урурча. Эбизе ёлсе, сен, келип, къычыр: «Эбизе малгъун кетди», – деп. Ахыратда тынч жатарма, балам: «Мени тилегим жетди», – деп. Сора сытылды Юзлюй, келген жолларын жалгъан даула олсагъатда къа- ралтханча, жюрек жарсыуун анасыны къабырына айтханча, ачы кюнлерин ол унутдурлукъча. Кёзлерин ариу къол жаулугъу бла сыйпады. Къайгъыны ызын- дан сюрюп жилягъанына бу жол бек сокъуранды – жангыз жашына ырыслады. Атасы Ташбурунда шахтада ёлюп, ёксюз ёсген Даниялгъа. Ёмюр жашаууна дери устазлыкъны сайлагъан жашха. Нек эсе да Юзлюйню сагъышлары Тана улу бла ушагъына къайтарды- ла аны. Хамзатны пьесасында Тана улу махтау берген Софьяны юсюнде мен жангы лыч оюм а эте болурмамы деген соруу келди аны акъылына. – Шуёхларым, бизни ишибиз жарсыулуду, – деген эди юйюнде къонакъла- ры бла ашай-иче тургъан Шарау Далхатович, – къызым Айгюл (Софьяны юйде жюрюген аты), биз айтханнга сыйынмай тохтагъанды. Ол Барисбийге барса, башыбыз эшикге чыкъмазлыкъ боллукъду. – Анасы уа не айтады? – деп сорду райондан келген къуллукъчу минис- тирге. – Ол да жашаусузду. – Къызынгы сюйгенинден тыйсанг, къуллугъунгдан таярса шуёх, – деди
– Мен Барисбийге деп ёсдюрмегенме къыз, – деди Шарау Далхатович, – министирни къызы ёмюрюн театрда ашырлыкъ жашха къалай барыр?! Айгюл атасыны атына тийишли адамгъа барыргъа керекди. – Да, шуёхум, битеу халкъ министирле болсала, ишлеген ким этерикди? – деди Шарауну биринчи болуп сёлешген къонагъы. – Сен айтханча болса,
– Хапарны терсине бурма, – деди Шарау. – Атасын жилятхан насыплы болмаз, – деди къонакъладан жыл саны бла
– Айгюл алай сунмайды: сюймеклик жерин тапса, жаш да, къыз да насып- лы боллукъдула деп тохтагъанды. – Ата-ананы башлары бла ойнайдыла бусагъатдагъы жашла бла къызла.– Аны да тамата къонакъ айтды. VIII Жылны таулада ауушла ачыла башлагъан заманды. Барисбий тутмакълыкъ сынагъанлы тамам беш ай озду. Софья ангылайды дунияда ёлюмню барлыгъы- на, аны хорлагъан къыйынлыкъланы болгъанларына да. Алай бизни заманда жалгъан даугъа эркин жол берилгенин а ангыламайды. Аны себеплиди аллай жашау бла даугъа кирирге таукел болуп тохтагъаны. Кюнлерин, кечелерин баш эркинлигин кюсей ашыргъан жашны оноуу мычымай этилмесе, бир кишини да аяу жокъ. Жанкъозланы чакъгъанларын кёрюрге термиле жатарча этерме тёшекде жалгъан дауну отун ышаргъанланы. Хыйлачыны ёмюрю къысха болгъанын ангылатырма аллайлагъа. Бек алгъа атасыны сакъал тюбюн къал- тыратыр акъылдады. Аны бла юйде демлеширге болмаса, андан ары барыргъа. Тюненеги даулашларында Шарау Далхатович къызына айып этгенден тышын- да жаныгъан да этгенди; тынч турмаса, Барисбийни ызындан ашырлыгъын ангылатып. Таза хауагъа термилип жашарын эсгертип. Алайсыз да эркин со- луялмагъанын, жюреги ачыкъ жарача кюйгенин ангылатханды къыз атасына, сюймекликни ёмюрю узакъ, жашау а къысха болгъанларын да айтып. – Шарау Далхатович, бусагъатлыкъ дунияда сюймекликге къажау сюе- лирге къалай базындыгъыз?! – деди Софья. – Айгюл, мен башхалагъа Шарау Далхатович болгъанлыкъгъа, санга атама. Сюелмейбиз биз сюймекликге къажау, сизсиз бизни башыбыз бла ойнагъанла. Окъутдум, кесинг сюйген ишге салдым, дуниягъа жаратылгъан кюнюнгден берисинде бир затдан керекли этмедим. Бюгюн а ата неге керекди санга?! – Бу огъурсузлукъ анга былай бетсизлик этериги ёмюрюнде акъылына келмеген Шарауну къара моргъа тартхан къалын уууртлары суудан олсагъатда чыкъгъан макъаны быдырыча къалтырадыла, уллу къара кёзлери къызгъылдымгъа тарт- дыла, баям, къаны кётюрюлсе керек. Добар къолларыны къалтырагъанлары къалакъ сакъалын ала бла ийлеген кезиуюнде сезилдиле. – Атагъа бой салма- гъан сабий – дунияны ачы жарсыуу. – Атам, бу эски, чириген адетлеге къулланып жашагъанынгы къачан къо- ярыкъса? – Миллетни чириген адети жокъду. – Ол коммунистге ушагъан иш тюйюлдю.
– Къызым, ким да къууанырча, намыс-сый болургъа керекди жашда, къызда да. – Мени чекден чыкъгъан жерим жокъду. – Софьяны жыр устасы сунар эдинг, сахнагъа чыгъаргъа хазырланнганча, ариу акъ боюнун ёрге созуп, къына жакъгъанча, къызгъылдымгъа тартхан добар эринлерин тауушсуз къымылда- та, алайда тенглери жыйылып тургъанча, ала да билсинле, кёрсюнле мени ким болгъанымы дегенча, ёхтемлигин жашырмай олтургъан сагъатында. Сора Ба- рисбийни ариу ауазын эшитди. Ол сюймеклик жыр айта эди. Сора иги кесек заман озду да, Софья чексиз мудах болуп айтды: – Атам, тёшекде тауушсуз жиляп ашырама кечеми. – Намыс жокълагъан сагъатда таулу тиширыула ёз къыптыларын къарын- ларына ургъандыла. – Биягъы сен дуниядан къарлай, бузлай эрип кетген адетлеге жетдинг. Къарыныма къыпты уруп, сени жарлы этерге сюмейме. Андан эсе сюймеклик- ни кючюне бой салып къояйыкъ. – Сени мудах этгенден эсе къара жерге кирирге хазырма. Алай, тилейме, кесинги да, бизни да жарлы этме. Башынга тийишли адам изле. – Барисбийни тутдурама деп, башымы бедишлик этгенсиз, энди мен башха адамгъа керек тюйюлме. – Менде терслик жокъду. – Шарауну биягъы уууртлары къалтырадыла. – Битеу терслик сендеди… Табийгъатны кючюне табийгъат кеси да бой
– Бу къагъыт Софьяны бек сагъыш этдирди. Шауаланы Хасан 149 IX Тутхан муратларына таукел атлагъан сагъатда эки къауумунда да экили болгъан адам эсленмеди. Атасы да хар заманда эркинлик жолунда келген, душман огъу жюрегинде сууугъан сагъатда да таулары бла халкъы кёрюн- нгендиле кёзюне. Аны эрлиги заманны жырларында аны ючюн жашайдыла кёзбаусуз. Ол зат а ёхтемлиндермегенми сунасыз Хамзатны. Владимир Ах- матовични къаууму аны пьесасын сёгюп, (огъесе Хамзатны жакълагъанлагъа ачыуланып этилген ишмиди ол, ким билсин) басмагъа урду эсе, не этерге ке- рекди – отхамы секирсин? Статьяда Тана улуну бла Мухарбийни ауазлары уа ангылашынадыла: «…Суратлау чыгъарманы болумуна оюмсуз къошакъла кийирирге кю- решмеклик – ангылапмы, ангыламаймы этиледи ол иш, эртте, кеч болса да, искусствону ырбыннга тыймай амалы жокъду. Искусство ниет байлыкъны бек онглу бутакъларындан бириди. Ол затны иги ангыламагъан адам – «Атамы жомагъы» деген пьесаны автору, искусство литератураны, музыканы, драма- тургияны да бирикдиргенин унутханын терс этгенди. Аланы излемлеринден бир жанына тайышыу аланы ишлерин артха тартмай къоярыкъ тюйюлдю. Искусство бир ахшы муратны белгилеген кезиуде, аны эстетика из- лемлерине аз да бузукълукъ этилсе, ол алгъа барлыкъ тюйюлдю, не къыйын болумлада да искусство халкъны ышаннгылы таянчагъыды, алгъа элтген ниет кючюдю, жашаргъа, ишлерге кёллендирген затды. Хамзатны пьесасы уа ол илишанладан кенгдеди. Бу халда аны сахнагъа чыгъарыргъа жарарыкъ тюйюлдю». *** Владимир Ахматовични къауумундан тарыгъыу а обкомгъа тюшгени да белгили болгъанды халкъгъа. Бу ишни юсюнден оюмун айтырын Наурузгъа тилегендиле. Аны алгъадан билген Сырмахан Наурузну къучакълап жилягъан- ды, директор жанлы болуп сёлеширин тилеп. – Дуниялыкъда ёхчеге жилягъанланы, жашау къышхыда буз таякъланыча бузлатхан адамланы сарнагъанларын да кёргенме, къыйынлыкъ жилятханлагъа къошулгъан сагъатым да кёп болгъанды; келе келген жолума уа сокъуранмайма. Керексиз гынттысы эсиртип, миллетни ишине тасха тюшюргенлеге уа кечип онг жокъду. Салта бла темирни тюйюп, къурч этгенден да къыйынды аллай- ны тюз жолгъа салгъан. Бир да къоркъмагъыз, партия кеси адамын тышында къоймаз. Жашау – жангылыкъла уясы, мындан арысында да кёре барырбыз кимни ким болгъанын. *** Байрым кюн ингирликде «Атамы жомагъы» деген оюннга къараргъа кел- ликле театргъа сыйынып болмай эдиле. Барисбий бла Софья (Айгюл) эшикден кирген сагъатларында уа шуёхлары, ёрге туруп, къарс урадыла. жүктеу/скачать 1.04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|