Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Құ қық тық са на – аза мат тар дың қол да ныс та ғы жә не қа лаулы
құ қық қа, заң тә жі ри бе сі не, аза мат тар дың құ қық та ры мен ер кін ді- гі не, мін дет те рі не қа тыс ты құ қық тық се зім де рі нің, идеяла ры ның, көз қа рас та ры ның, ба ғам да ры ның, та лап-ті лек те рі нің жүйесі. Қо ғам дық са на ның бір тү рі ре тін де гі құ қық тық са на ға ке ле сі бел гі лер тән: 1) ол әлеу мет тік шын дық ты бей не ле ме ге ні мен, адам дар ара- сын да ғы қо ғам заң да рын да бел гі лен ген әлеу мет тік-эко но- ми ка лық қа ты нас тар дың жо ғар ғы дең гейі ре тін де оған бел- сен ді түр де әсер ете ді; 2) қа шан да екін ші бел гі жүйесі ар қы лы кө рі ніс та ба ды; адам- дар дың ой лау жә не сөй леу әре ке ті құ қық тық са на ме ха низ- мі ре тін де қо ғам дық қа ты нас тар ды рет тейт ін құ қық тық бі- лім мен ұғым-тү сі нік тер жүйе сін бей не лей ді; Заң психологиясы 26 3) өзі нің нақ ты бір ие сін сіз нақ ты адам, топ, ұжым сыз бол- мыс та бол майды. Қо ғам да ғы өз де рі нің құ қық тық нор ма- ла рын се зі ну де гі ор тақ көз қа рас та ры на қа рай адам дар топ- тар ға бі рі гіп, топ тық құ қық тық са на са на ты пай да бо ла ды. Бұл құ бы лыс қа әлеу мет тік қауым дас тық тар мен та ри хи дәуір лер куә. Заң не гі зін де бел гі лен ген құ қық тық са на мен мі нез-құлық тың ара қа ты на сы аса күр де лі. Олар көп те ген ас пек ті лер мен тү сін ді рі- ле ді, со ның ішін де құ қық тық са на ның мі нез-құлық қа ық па лын, олар дың ара сын да ғы қай шы лық ты, сон дай-ақ ке рі сін ше мі нез- құлық тың құ қық тық са на ға әсе рін атау ға бо ла ды. Осы орай да, адам дар дың іс-әре ке ті нің қа лып тас уына қа ты на- са тын құ қық тық нор ма лар дың ерек ше мән-ма ңы зын ұмыт па ған жөн. Құ қық нор ма сы дис по зи цияда қо ғам мен тұл ға үшін қа- лаулы мі нез-құлық ты біл ді ре ді. Алай да осы тұс та заң нор ма сы на қа ра ған да құ қық тық са на қа шан да іс-әре кет ке «жа қын» еке нін ес- ке ру ке рек. Заң нор ма сы емес, дәл құ қық тық са на ның өзі құ қық- қа қай шы әре кет тің ал дын алып, әре кет ке «тиіс ті заң ды ма ғы на» үс тей ді. Қо ғам дық өмір ді әрі қа рай де мок ра тиялан ды ру ба ғы ты мен құ қық тық мем ле кет ор на ту идеясы құ қық тық са на ны аза мат тың заң тұр ғы сы нан ма ңыз ды іс-әре кет те рін әлеу мет тік рет теу дің құ- ра лы ре тін де бағ дар лауды мақ сат ете ді. Құ қық тық са на ның осын- дай рет теу ші лік әсе рі не орай ке ле сі мә се ле лер ді ай қын дап ал ған жөн. Құ қық тық са на аза мат тың заң тұр ғы сы нан ма ңыз ды іс-әре кет- те рі нің мақ са тын тү сі ну ге ға на кө мек тес пей ді, ол со ны мен қо са ұғым-тү сі нік тің де рек кө зі әрі ар на сы бо лып та бы ла ды. Өзі нің рет теу ші лік мүм кін ші лік те рі не қа рай құ қық тық са на ға әл де қай- да те рең фор ма да ғы адам гер ші лік са на-се зім бә се ке лес тік та ны та ала ды. Құ қық тық са на адам ның бел гі лі бір жағ дайды жан-жақ ты пайым да уына мүм кін дік бе ре ді. Дәл осы тұс та са на-се зім нің көз- ге кө рін бейт ін құ қық тық жә не құ қық қа қай шы бо лып жік те лу үде рі сі орын ала ды. 2. Құқықтық психология 27 Құ қық тық са на адам ның заң тұр ғы сы нан ма ңыз ды іс-әре кет- те рі нің мақ са ты на қол жет кі зу де гі тиім ді құ рал да ры ның жиын- ты ғын «ажы ра ту ға», сол ги по те ти ка лық жиын тық тан нақ ты бір тә сіл де рін таң да уына сеп ті гін ти гі зе ді. Ин ди вид тің құ қық тық са на сы (адам гер ші лік жә не саяси са на- сы мен бір лес тік те) оған заң тұр ғы сы нан ма ңыз ды іс-әре кет те рі- нің мақ са ты на қол жет кі зу де гі таң дал ған ст ра те гияның әлеу мет- тік тиім ді лі гін дұ рыс ба ға лауға кө мек те се ді. Заң тұр ғы сы нан ма ңыз ды іс-әре кет тің, аза мат тар дың бар ша құ қық тық мә де ниеті нің жо ғар ғы дең гейлі си па ты олар дың әлеу- мет тік-құ қық тық бел сен ді лі гі ар қы лы кө рі ніс та ба ды. Ол аза- мат тық құ қық тық мә се ле лер ді ше шу ге, заң ды лық пен құ қық тық тәр тіп ті ны ғайтуға ті ке лей ара ла суы, құ қық бұ зу шы лық қа тө теп бе ру ге әзір лік те бо луы ар қы лы жү зе ге ас пақ. Осы лай ша, әлеу- мет тік-құ қық тық бел сен ді лік бір-бі рі мен ты ғыз бай ла ныс ты екі бө лік тен тұ ра ды: аза мат тар дың қо ғам да заң ды лық пен құ қық тәр- ті бін ны ғайту бо йын ша бел сен ді әре кет тер ге әр дайым іш тей әзір- лік те бо луы жә не іс-әре кет тің прак ти ка лық бас та ма шыл ды ғы. Дұ рыс мән де гі әлеу мет тік-құ қық тық нұс қау, яғ ни ру ха ни тұр- ғы да қо ғам ның құ қық тық құн ды лық та ры на ба ғыт та лу тұл ға ның құ қық тық бел сен ді лі гі нің ма ңыз ды іш кі кө зі бо лып та бы ла ды. Бас қа ша айт қан да, әлеу мет тік-құ қық тық нұс қау дұ рыс ба ғыт та қа лып тас қан бол са, құ қық тық са на ай қын. Ал егер мұн дай нұс қау бол ма са не ме се те ріс мән де гі әлеу мет тік-құ қық тық нұс қау оның ор нын бас қан бол са, құ қық тық са на жоқ (ол я әлі қа лып тас па ған, я құ был ған, я бұ зыл ған, т.б.). Әлеу мет тік-құ қық тық нұс қау – құ- қық тық са на ға жүйелі лік си пат бе ре тін ма ңыз ды те тік. Құ қық тық нұс қау тұл ға ға не ме се әлеу мет тік топ қа тән құ қық тық са на ның түп-та мы ры бо лып та бы ла ды. Әлеу мет тік-құ қық тық нұс қау бел гі лі бір мөл шер де құ қық тық са на ның құ қық қа де ген құр мет сын ды ас пек ті сі не қа тыс ты бо лып ке ле ді. Құ қық ты құр мет теу – дұ рыс мән де гі әлеу мет тік-құ қық тық нұс қау дың дәл өзі. Со ны мен, құ қық тық са на ар қы лы жә не со ның ар қа сын да заң шы ға ру шы, Ге гель айт қан дай, «өз дәуірі нің ру хын та нып-бі ле ді жә не оны құ қық тық ак ті лер де си пат тайды». |