Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
Құқықтықәлеуметтенудіңжолдары
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2.2.Құқықтықәлеуметтенудіңжолдары
Құ қық тық әлеу мет те ну дің ең не гіз гі мақ са ты – құ қы лық мі- нез-құлық ты қам тамасыз дан ды ру, тұл ға да құ қық тық са на сияқ ты ин тег рал дық бі лім ді қа лып тас ты ру. Құ қық тық са на тұл ға са на сы эле ме нт те рі нің бі рі ре тін де үш ком по не нт тен тұ ра ды: − ин тел лек ту ал дық (та ным дық) – құ қық тық бі лім дер мен бі- лік тер дің жи на ғы; − ба ға лаушы (эмо ционал ды) – құ қық нор ма ла ры ту ра лы пі кір- лер, сол нор ма лар ға де ген қа ты нас; − мі нез-құлық тық (эмо циялық-ерік тік) – құ қы лық мі нез-құ- лық қа ұстаным ның, бағ дар дың бо луы. Құ қық тық бі лім дер құ қы лық мі нез-құлық тың на ғыз ын та лан ды- ру шы мен рет теу ші сі бо лу үшін құн ды лық бағ дар ға, эмо циялық реңк алу да іш кі се нім мен мі нез-құлық тың дағ ды лы тү рі не айна луы тиіс. Құ қық бе де лі де зор ма ңыз ға ие жә не ол тө мен де гі жағ дай лар- ға тәуел ді бо ла ды: – бі рін ші ден, жо ға ры әлеу мет тік мәр те бе лі лауа зым ды адам- дар дың заң ды құр мет теу жә не орын дауы нан; – екін ші ден, құ қық тық нор ма ның тиім ді лі гі, егер оның әре- кет те рін әр түр лі қо ғам да ғы ор ны бар жік тел ген топ тар өз әлеу мет тік нор ма ла ры мен то лық тыр са, да мыт са жә не бе кі- тіп отыр са ар та ды; – үшін ші ден, егер абст рак ті лі құ қық тық бұй рық күр де лі ке- шен ре тін де өз иесі не, нақ ты аза мат қа жет кен кез де ға на кү- ші не ене бас тайды. Қо ғам ның объек тив ті та лап та ры на, ха лық мүд де ле рі не жа уап бе ре тін нор ма тив ті ак ті нің тә жі ри бе де нә ти же лі бо ла ты ны ай- қын. Құ қық тың әре кет ті гі, сон дай-ақ қо ғам ның әлеу мет тік жә не саяси тұ рақ ты лы ғы на, мем ле кет тік жә не қо ғам дық инс ти тут тар- дың жұ мы сын да ғы тәр тіп ке, жал пы ха лық тың жо ға ры дең гейде да мы ған құ қық тық мә де ниеті не де бай ла ныс ты. Адам гер ші лік, құ қық тық нор ма лар ды, сон дай-ақ нор ма тив тік іс-әре кет стан дарт та рын иге ру үде рі сі өмір лік ке зең де рі мен тұл- ға ның әлеу мет те ну са ты ла ры на сәй кес тұ рақ ты да ми ды. 2. Құқықтық психология 29 Әлеу мет тік нор ма лар дың кө ме гі мен адам дар дың іс-әре ке тін нор ма тив тік рет теу жү зе ге асы ры лып оты ра ды. Жал пыа дам дық құн ды лық тар мен же ке ле ген әлеу мет тік топ тар дың мүд де ле рін біл ді ре тін адам гер ші лік, құ қық тық нор ма лар бел гі лі бір қа лып- та ғы іс-әре кет ті, қа ты нас си па тын, мақ сат-мін дет тер ді бел гі лей ді. Әлеу мет тік нор ма лар – бұл тұл ға ның өз ге топ тар мен не өз ге адам дар мен қа ты нас та ғы мі нез-құл қы на қо ғам, өз ге әлеу мет тік топ тар та ра пы нан қойыла тын, қо ғам дық бол мыс қа лып тас тыр ған та лап тар. Әлеу мет тік нор ма лар та ри хи тұр ғы да құ был ма лы жә не олар қо ғам ның көп те ген іш кі, сырт қы қай шы лық та рын ке йіп тей ді. Әлеу мет тік нор ма лар дың өзе гі – мо раль дық (адам гер ші лік) нор ма лар мен құ қық тық нор ма лар. Мо раль дық нор ма лар не гі зі нен тұл ға ның суб ъек тив ті әле мі не ба ғыт тал ған. Олар тұл ға ның адам гер ші лік мұ рат та рын, құн ды- лық бағ да рын ай шық тайды. Іс-әре кет ті рет теу ші есе бін де гі құ қық тық нор ма лар ды тұл ға иге ріп, са на сы на сі ңі ріп, құ қық тық са на де лі не тін қы рын қа лып- тас ты ра ды. Құ қық тық са на – қо ғам дық қа ты нас ты рет тейт ін құ қық тық бі- лім мен ұғым-тү сі нік тер жүйесі нен тұ ра тын са на фор ма ла ры ның бі рі (қо ғам дық не дер бес). Тұл ға ның топ ішін де (от ба сын да, ұжым да, қо ғам да) қа лып та- суы үде рі сін де же ке көз қа рас тар мен қо ғам ға тән құ қық тық са- на ны ұдайы са лыс ты ру ға не гіз дел ген мі нез-құлық тың әлеу мет тік сте ре оти пі тү зі ле ді. Со ның нә ти же сін де әлеу мет тік өзін-өзі рет- теу ме ха низ мі, яғ ни нақ ты жағ дайда бел гі лі бір си пат та әре кет ету ге де ген дағ ды лы әзір лік қа лып та са ды. Құ қық тық нор ма лар өз ке зе гін де аза мат тар дың құ қық тық са на сы ның дам уына, құ қық тық ұстаным дар мен нор ма лар, құ- қық тық қа ты нас тар, жа уап кер ші лік ту ра лы дұ рыс көз қа рас тың қа лып тас уына ық пал жа сай ды. Олар са на ның қо ғам дық, ин ди- ви ду ал ды, саяси жә не өз ге түр ле рін де бір дей бел сен ді лік та ны- та ды. Қо ғам дық са на да туын дап, бі рақ әлі бе кі ме ген құ қық тық, саяси көз қа рас тар мен пайым дар ға мін дет ті ма ғы на үс теу ар қы лы құ қық тық ак ті лер қо ғам дық са на ға әсер ете ді. Құ қық тық ак ті де Заң психологиясы 30 кө рі ніс та бу ар қы лы бұл көз қа рас тар мен пайым дар мем ле кет тік ерік бе де лі не ие бо ла ды, сол ар қы лы олар құ қық тық са на ның қа- лып та сып, дам уына бел сен ді түр де қа ты на са ды. Іш кі на ным ға бай ла ныс ты адам дар дың көп бө лі гі нің (түр лі жағ дайда түр лі ше) құ қық тық нор ма лар ды са на лы түр де орын- дауы құ қық тық са на ның рет теу ші лік рө лін ай қын дай тү се ді. Зерт теу ші лер дің бар лы ғы құ қық тық са на жо ға ры дең гейге кө- те ріл ген са йын оның рет теу ші лік рө лі нің, заң мен құ қық тық тәр- тіп тің ны ғая тү се тін ді гін айтады. Рет теу, бір жа ғы нан, әре кет ке тал пы ну ды, іс ті жү зе ге асы ру- ға бұйыру мен жі гер лен ді ру ді, екін ші ден, іс-әре кет тер дің рұқ сат етіл ген жә не етіл ме ген шек тер ді бел гі леуді біл ді ре ді. Құ қық тық са на ның мұн дай рө лі, ең ал ды мен, құ қық тың бас ты әлеу мет тік қыз ме ті не бай ла ныс ты. Яғ ни қо ғам дық қа ты нас тың түр лі аяла- рын да ғы адам дар дың іс-әре кет те рін заң да бел гі лен ген, тұл ға, қо- ғам, мем ле кет мүд де ле рі нің өза ра тең ге рі мін қам та ма сыз ете тін мем ле кет тік ер кі не сәй кес анық та ла ды. Құ қық тық са на ерек ше лік те рі нің бі рі – оның нор ма тив тік- ұйға рым дық са на бо лып та бы ла тын ды ғы. Сөйт іп, іс-әре кет тің бол жам ды нұс қа ла ры ның жә не құ қық тық ұстаным дар мен нор- ма лар дың ара қа ты на сы нә ти же сі бо йын ша бел гі лі бір әре кет тер- дің орын далуын жүк тейді. Құ қық тық нор ма лар дың қо ры тып, абст рак цияла на тү суі олар- дың қол да ны сын қиын да та ды. Құ қық тық нор ма ның қол да ны луы сол нор ма ның ая сын да ға на зер де леуді жә не со ның сал да ры нан құ қық тық са на ның, оның жо ғар ғы дә ре же де гі си па ты – ой лау дың қа тыс ты лы ғын та лап ете тін дік тен, аса күр де лі мә се ле бо лып та- бы ла ды. Құ қық тық са на құ қық ты жү зе ге асы ру үде рі сін де, со ның ішін- де, заң іс те рін ше шу де, құ қық қол да ну ак ті ле рін жә не нақ ты заң- ды ше шім нің қай-қай сы сын қа был дау да рет теу ші рө лін ат қа ра ды. Мұн да кә сі би құ қық тық са на іс ке қо сы ла ды. Құ қық тық са ла да әр іс-әре кет тің жә не әр ше шім нің нә ти же сін ба ға лау құ қық тық са на сын ды құ рал (ме ха низм) ар қы лы жү зе ге асы ры ла ды. Іс-әре кет ті құ қық қа сәй кес не ме се құ қық қа қай шы 2. Құқықтық психология 31 деп та ну – ба ға лау нә ти же сі бо лып та бы ла ды. Осы орай да, құ- қық қа қай шы әре кет ті ар найы суб ъект – лауа зым ды тұл ға, құ қық қор ғау ор ган да ры ның қыз мет ке рі жұ мыс ба ры сын да не жұ мыс ба бы мен жа са ған жағ дайда заң бұ зу деп та ну ба ға лау нә ти же сі нің кө рі ні сі. Осы лай ша, құ қық тық са на құ қық шы ғар ма шы лы ғы ның жә не құ қық ты іс ке асы ру ісі нің ажы ра мас бө лі гі ре тін де бел гі ле не ді. Құ қық тық са на ның ал уан түр ле рі ай қын дал ған. Суб ъек ті лер бо йын ша құ қық тық са на дер бес, топ тық жә не қо ғам дық бо лып бө лі не ді. Бұл – шарт ты жік те ме. Дер бес жә не топ тық құ қық тық са на қо ғам дық си пат қа ие. Ал дер бес құ қық тық са на сыз қо ғам- дық жә не топ тық құ қық тық са на қа лып тас пай ды. Құ қық тық шын дық тың те рең бей не ле нуі тұр ғы сы нан, әдет те, құ қық тық са на ның үш дең гейі ажы ра ты ла ды: кә дім гі (эм пи ри ка- лық), ғы лы ми (теория лық) жә не кә сі би. Кә дім гі құ қық тық са на нақ ты өмір жағ да йын да ха лық қа қол же тім ді өмір лік тә жі ри бе мен құ қық тық бі лім әсе рі нен өз ді гі мен қа лып та са ды. Ол ті ке лей қа был дан ған нақ ты құ қық тық құ бы лыс тар ды бей не леп, әсі ре се дер бес жә не топ тық құ қық тық са на дең гейле рін де ай қын кө рі не ді. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|