Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
Құқықтықсананыңқұрылымы,психологиялық
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2.3.Құқықтықсананыңқұрылымы,психологиялық
негіздеріменфункциялары Адам ның сөй леу-ой лау әре ке ті құ қық тық са на ның не гіз гі ме ха низ мі бо лып та бы ла ды. Алай да бұл құ қық тық са на ның қа- лып та суы үде рі сі не тұл ға ның эмо ционал дық қы ры ның қа ты сы жоқ де ген сөз емес. Эмо ционал дық ая ның қа ты суы ар қы лы ға- на субъек ті нің құ қық нор ма ла рын бі луі мен олар ды бас тан өт ке- руі те рең құ қық тық тұ жы рым дар жа сауға жә не олар ды мүл тік сіз орын дау ға же те лей ді. Құ қық тық са на мен тұл ға ның адам гер ші лік қа сиет те рі ара- сын да ғы бай ла ныс, әдет те, құ қық тық жә не мо раль дық нор ма- лар дың бір лі гі ар қы лы кө рі ніс та ба ды. Құ қық тық са на тұл ға ның әлеу мет тік бі лі мі нің көк жие гін ке ңейте тү сіп, құ қық тық тү зі лім ді анық тайт ын әлеу мет тік-эко но ми ка лық құ ры лыс тың мә нін же те тү сі ну ге сеп ті гін ти гі зе ді. Тұл ға ның са на мен іс-әре кет нор ма ла ры нан ауыт қуы бір қа тар се беп тер ге бай ла ныс ты. Олар дың ішін де тұл ға са на сы ның қа- лып тас уына жа сал ған ке рі әсе рін ти гі зе тін фак тор лар ды ерек ше ата ған жөн. Қыл мыс жа са ған тұл ға лар ды зерт теу нә ти же ле рі, жал пы ал- ған да, жо ға ры да кел ті ріл ген қо ры тын ды лар ды рас тай тү се ді. Осы орай да ке ле сі заң ды лық тар анық тал ды: Заң психологиясы 34 1) қыл мыс жа са ған тұл ға ның құ қық тық са на сы, әдет те, бір қа- тар ас пек ті лер бо йын ша қол да ныс та ғы қо ғам дық құ қық тық са на мен сәй кес кел мейді, ол құ қық тық нор ма лар ға қай шы ке ле ді; 2) қыл мыс кер өзі бұз ған қо ғам дық қа ты нас тар ды қор ғайт ын нақ ты бір құ қық тық нор ма ны не ме се нор ма лар то бын мо- йын да май ды; 3) қыл мыс кер қол да ныс та ғы өзі нің сот талуына қа тыс ты құ- қық тық нор ма лар дың дұ рыс ты ғын, әділ ді гін абст рак ті лі күй де қа был дайды. Алай да ол өзі не қа тыс ты үкім ді әді лет- сіз (әдет те, тым қа таң) деп есеп тейді. Осы ған орай, сот тал ған дар ды тү зеу не олар ға бағ дар бе ру ке- зін де тұ тас тай құ қық тық са на ны емес, оның нақ ты осы тұл ға да жойыл ған не мо йын дал ма ған ас пек ті ле рін қал пы на кел ті ру ге ты- ры су қа жет. Құ қық тық са на бү кіл өмір бойы қа лып та су үс тін де бо ла ды. Жа ңа туыл ған нә рес те де құ қық тық са на бол майды, ол тұл ға ның әлеу мет те нуі ба ры сын да бай қа лып қа лып та са ды. Дер бес құ қық- тық са на ның да муы тұл ға ның құ қық тық қа бі ле ті мен жә не іс-әре- кет жа сауға қа бі лет ті лі гі мен ты ғыз бай ла ныс ты. Құ қық тық са на ның нор ма тив тік-ба ға лау қы рын да кон сер ва- тор лық (ке рі та рт па) эле ме нт тер де кез де суі мүм кін. Олар дың да- муы қо ғам дық топ, қо ғам дық суб ъект ал ды на қойыл ған мін дет- тер ден қа лыс қа ла ды. Құ қық тық си пат та ғы әлеу мет тік әдет тер мен дәс түр лер осын дай ке рі та рт па эле ме нт тер қа та ры нан орын ала ды. Олар өз де рі нің әрі қа рай қа лып та сып, дам уына қо лай лы жағ дай бол ма ған кез де де сақ та луы мүм кін. Сон дай-ақ ке рі та рт- па лық маз мұн да ғы құ қық тық нор ма лар дың қо ғам дық да му дың ба ры сы та ра пы нан да, қо ғам дық құ қық тық са на да да жоқ қа шы- ға ры ла тын жағ дай лар ұшы ра са ды. Құ қық тық нор ма ның тиім ді бо луы үшін ке ле сі шарт тар ды ес кер ген жөн: – тұл ға құ қық тық нор ма та ра пы нан бе кі тіл ген әрі қор ға ла тын әлеу мет тік құн ды лық тар ды мо йын дауы тиіс; – құ қық тық нор ма қо ғам дық құ қық тық са на да бо лып жат қан құ бы лыс тар ға сәй кес да мып, өз ге ріп оты руы ке рек; 2. Құқықтық психология 35 – құ қық нор ма сы қо ғам қа жет ті лік те рі нің, ма те ри ал дық жә не ру ха ни мүд де ле рі нің дам уына іле сіп оты руы қа жет. Дер бес жә не қо ғам дық құ қық тық са на лар ара сын да ғы қай шы лық- тар дың болуын ың объек тив ті не гі зі бар. Он дай қай шы- лық тар ды өн ді рі ле тін күш пен өн ді ріс тік қа ты нас тар дан, бас қа ру түр ле рі нен, ұжым дар мен же ке ле ген адам дар ара- сын да ғы қа рым-қа ты нас тар дан бай қауға бо ла ды. Осы тұс та адам дар дың бір-бі рі не ке ре ғар көз қа рас та ры мен әре кет те- рі қақ ты ғы сып, ал ға қойыл ған мақ сат қа же ту жо лын да ғы кү рес орын ала ды. Тұл ға мен қо ғам мүд де ле рі ал уан түр лі бо лып ке ле ді жә не олар дың бар лы ғы құ қық қор ға уын қа жет сін ге ні мен, оған же те бер мейді; қо ғам мү ше ле рі ара сын да ғы қа рым-қа ты нас тың бар- ша сы бір дей құ қық тық тұр ғы да рет те ле бер мейді, ол тіп ті, орын- сыз бо лар еді. Заң нор ма ла ры мен ұғым-тү сі нік те рі нің ерек ше- лі гі, олар да адам дар ара сын да ғы ең ма ңыз ды де ген қа рым-қа ты- нас тар кө рі ніс тап қан. Іс-әре кет ере же ле рі нің көп те ген бө лі гі мо- раль дық, адам гер ші лік жә не әдеп нор ма ла рын да қам тыл ған жә не олар дың орын далуын қо ғам дық пі кір қа да ға лап оты ра ды. Көп жағ дайда құ қық қа ба ғы ну шы лық ме ха низ мі аза мат тар дың көп ші лі гі іс-әре кет нұс қа ла ры ның бі рін таң дау да бас шы лық қа ала тын «құ қық тық ин туиция» құ бы лы сы мен ты ғыз бай ла ныс ты. Сон дық тан да құ қық тық ин ту ицияны зият кер лік тұр ғы да да мы- ған же ке тұл ға ның функ циясы, іс-әре кет тің оң мән де гі әлеу мет- тік сте ре оти пі ас пек ті ле рі нің бі рі ре тін де қа рас ты ру ға не гіз бар. Құ қық тық са на бұл құ ры лым да құ қық тық идеоло гияны не ме се та ным дық, ког ни тив тік қыр лар ды (бі лім нің, идея ның, көз қа рас- тың), со ны мен бір ге құ қық тық пси хо ло гияны не ме се әлеу мет- тік-пси хо ло гия лық, эмо ционал ды-ерік тік қыр лар ды (на ным ның, се зім нің, әдет тің, т.б.), яғ ни құ қық тық дү ниета ным ды қам ти ды (тө мен де гі 1-су рет). Құ қық тық са на ның өзін дік ерек ше лі гі – са на ның өз ге са ла ла- ры мен жә не аяла ры мен са лыс тыр ған да (саяси, адам гер ші лік, эс- те ти ка лық жә не т.б.) құ бы лыс тар дың заң ды сал да ры мен са бақ- тас ты ғын (ойда ғы, шы найы не қа лаулы) түй сі не бі лу де, олар дың Заң психологиясы 36 құ қық тық рет теу ге, заң құ қық та ры на, мін дет тер мен санк ция лар- ға қа тыс ты лы ғын ес кер уін де деп біл ген жөн. Құ қық тық идеоло гия – қо ғам мен түр лі топ тар дың құ қық- тық көз қа рас та ры ның, ұстаным да ры ның, та лап та ры ның ғы лы ми жүйе лен ген кө рі ні сі. Ол түр лі қо ғам дық мүд де лер ді әлеу мет тік ымы ра ға ке лу ар қы лы та ну, теория лық се зі ну, бас қа ру, ке лі сім жа са су үде рі сі тү рін де қа лып та суы тиіс. Осы лай бол ған да ға- на құ қық тық идеоло гия ау қым ды адам гер ші лік әлеует ті қам ти ала ды. Осы орай да, жал пы жә не құ қық тық мә де ниеті да мы ған идеоло гиялық жә не эко но ми ка лық тұр ғы да са лауат ты қо ғам ға тән құ қық тар ба сым ды ғы, тұл ға ер кін ді гі, би лік бө лі ні сі, саяси плю ра лизм, бю рок ра тиялық бас қа ру ба ла ма сы ре тін де гі сот тың жо ғар ғы рө лі ерек ше бай қа лып отыр. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|