Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
Қылмыстықіс-әрекеттіңуәждемесі
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| 4.4.Қылмыстықіс-әрекеттіңуәждемесі
Қыл мыс тық мі нез-құлық уәж де ме сі екі са ты дан тұ ра ды – уәж дің (мо тив тің) тү зі луі жә не оның іс ке асы ры луы. Уәж де ме ні қа на ғат тан ды ра тын қа жет ті лік пен пән нің (пред мет тің кең ма- ғы на да ғы) өзек ті мән ге ие бо луы не гі зін де уәж тү зі ле ді. Пси хо- ло гия ғы лы мын да ғы уәж тү зі луі жай лы үс тем қа ғи да бо йын ша уәж пән дел ген қа жет ті лік не ме се одан да нақ ты рақ қа жет ті лік ны са ны деп ата ла ды (А.Н. Леонтьев). Әре кет тә сі лі нің таң дауы уәж пай да бол ған нан ке йін гі іс-әре кет ті жос пар лаудың эле мен ті ре тін де қа рас ты ры ла ды. Әдеп кі мі нез-құлық уәж де ме сін жал- пы пси хо ло гия лық тал дау да мұн дай зер де леу тұр ғы сы орын ды. Алай да қыл мыс тық іс-әре кет тің тө тен ше (экс тре мал дық) си пат та өте тін ді гін ес кер ген жөн. Қыл мыс тық іс-әре кет уәж де ме сін де қа- ре кет ті таң дау ме зе ті ай рық ша ма ңыз ға ие. Кри ми нал дық уәж дің қа лып та суы қа жет ті лік тің зат та нуымен емес, туын да ған мә се ле ні қыл мыс тық жол мен ше шу ге бел буу мен аяқ та ла ды. Іс-әре кет тің заң шең бе рін де гі жо лын емес, қыл мыс тық жо лын таң дау дың өзі – қа ре кет. Қыл мыс тық іс-әре кет уәжі тү зі лі сі мен мақ сат ты тұ жы рым дау, яғ ни мақ сат пен қи мыл-әре кет тер ді ай қын дау ке зе ңі бас та ла ды. Мақ сат – өзек ті мән де гі қа жет ті лік тің өтелуіне жа қын да та тү се- тін, бар лық қи мыл-әре кет тер дің бол жам ды жә не қа лаулы нә ти- же сі. Іс-әре кет мақ са ты оның уәжі мен сәй кес кел ген жағ дайда уәж-мақ сат фе но ме ні туын дай ды. Бі рақ мұн дай жағ дай сирек ұшы ра са тын дық тан, іс-әре кет тің уәжі мен мақ са тын ажы ра та біл ген дұ рыс. Мы салы, мұ ра гер кі сі өл ті ру ші ні жал дап, құ пия түр де мұ ра қал ды ру шы ны өл ті ре ді. Өл ті ру ді ұйым дас ты ру шы қыл мыс тық іс-әре ке ті нің уәжі пай да кү нем дік – бас қа бі реудің мүл кін заң сыз ием де ну ар қы лы өзі нің дер бес қа жет ті лік те рін өтеу ге ұм ты лу бол ға ны сөз сіз. Қас кү нем нің іс ке асыр ған бар лық әре кет те рі кил лер із дес ті ру, оны қа жет ті ақ па рат пен қам та ма сыз ету, ақыр со ңын да мұ ра қал ды ру шы ны өл ті ру мақ са тын көз де ген бо ла тын. Бі рақ бұл мақ са ты на қол жет кі зу дің өзі кі сі өл ті ру ші ні бай лық қа ке нел те қой май ды. Мұ ра ға ие бо лу үшін бір қа тар фор- Заң психологиясы 82 мал ды ша руалар ды тын ды руы тиіс жә не ең бас ты сы қыл мыс жа- са ға ны үшін жа уап кер ші лік тен ба сын сау ға лап қа луы ке рек. Өз ге мұ ра гер лер та бы лып, мұ ра жа йын да сот дау-да майы туын дауы да мүм кін. Осы қар ба лас, оның ішін де қыл мыс тық заң да қа рас- ты рыл ма ған жағ дай лар да бар, бар лы ғы бір ға на уәж ге – заң сыз баюға ұм ты лыс қа ба ғы ныш ты. Әр бір же ке ле ген әре кет тің өз мақ са ты бо ла ды. Же ке мақ сат тар жал пы мақ сат қа же ту дің жә не сол ар қы лы уәж ді іс ке асы ру дың ке зең дік са ты сы бо лып та бы ла ды. Қыл мыс тық іс-әре кет тің бар лы ғы бір дей са на лы мақ сат ты көз дей бер мейді. Он дай жал пы мақ сат тың бол мауы да мүм кін. Мы сал ға, сек суал ды мань як-өл ті ру ші іс-әре ке ті нің діт те ген мақ- са тын анық тау қиын. Бі рақ же ке ле ген эпи зод тар, же ке ле ген қыл- мыс тар са на лы түр де гі мақ сат ты көз деуі мүм кін. Уәж де ме нің ке ле сі буыны – қыл мыс тық жә не со ған бай ла ныс- ты кри ми нал дан кейінгі іс-әре кет тер ді жос пар лау (бағ дар лау). Осы рет те тә сіл, орын, уа қыт жә не өз ге жағ дай лар анық та ла ды. Қыл мыс қа бір не ше тұл ға қа тыс са, олар дың рөл де рі бел гі ле не ді. Әсі ре се бір не ше қа ты су шы жұ мы ла әре кет ет кен де, жос пар лау мей лін ше тың ғы лық ты шы ға ды. Ал «кө ше лік қыл мыс та» ал дын ала құ рыл ған әре кет тік жос пар ды та ба қою қиын ға со ға ды, кі нә- лі лер жағ дай дың же те гі мен әре кет ете ді. Бұ дан ке йін гі орын ала тын жағдай – қыл мыс тық ше шім қа- был дау. Бұл – тұл ға ның қыл мыс не ме се қыл мыс тық іс-әре кет ті құ райт ын бір не ше қыл мыс ты жа сауға әзір лі гін біл ді ре тін зият- кер лік-ерік тік акт. Көп ші лі гі мұн дай қиын ше шім ге кел мес бұ рын ой аза бын, ру ха ни абыр жу ды бас тан ке ші ре ді. Де ген мен за ма науи кри ми нал дық хро ни ка да зұлым дық тың аса ауыр тү рін жа сау ту- ра лы ше шім нің өте оңай қа был да на ты ны на мы сал дар бар шы лық. Қыл мыс тық іс-әре кет уәж де ме сі не елеу лі ық пал жа сайт ын уәж дер дің қа та рын да қа уіп сіз дік уәжі ерек ше орын ға ие. Ол қас- кү нем ді шек тен тыс қа тер ден те жеп, қа уіп сіз дік ша ра ла ры на ын- та лан ды ра ды. Кей жағ даят тар мі нез-құлық та уа қыт ша өз ге ріс тер ту ды ру мен қо са, тұл ға ның қайта қа лып тас уына се беп ші бо ла ды. Осы ған орай, эмо ционал дық жа ғы нан бай қа ла тын ахуал дар ға кө- 4. Криминалды психология 83 ңіл қой ған жөн: өмір ге қа уіп ті жағ даят тар, аф фект, фруст ра цияға алып ке ле тін уақи ға лар жә не т.б. Қыл мыс тық іс-әре кет тің уәжі әре кет ету ші тұл ға ның са на сы на үне мі же те бер мейді. Қыл мыс тық заң ды бұ зу ға бел бу ған да, мұ- ны не лік тен жә не не үшін жа сайт ын ды ғын ой лайт ын суб ъек ті лер си рек кез де се ді. Суб ъек ті нің на ғыз уәж ді ке йін нен са на лы түр де түй сі нуі не ме се оны тіп ті ойына да ал мауы ық ти мал. Қыл мыс тық іс-әре кет ба ры сын да жү зе ге аса тын қи мыл-әре- кет уәжі мен мақ са ты ның өза ра қа ты на сы өз ге ріс сіз қал майды. Қыл мыс тық мақ сат тар ға қол жет кі зіл ген нен ке йін кри ми нал дық әре кет тен ке йін гі қа ре кет тер орын ал ған жағ дайда (те гін де, олар – қыл мыс тың әуел бас тан діт те ге ні), уәж дік мақ сат тан ал шақ- тайды. Мы са лы, суб ъект кә сіп кер лік ке ка пи тал та бу үшін то науы не ме се ірі мөл шер де па ра алуы мүм кін. Со ның нә ти же сін де ба- йып , сая сат кер ге, заң шы ға ру шы ор ган ның де пу та ты на, т.б. айна- ла ды. Бұл – оның ка пи тал ға қыл мыс тық жол мен қол жет кі зу ден бас та ла тын бар лық іс-әре кет те рі нің же тек ші уәжі. Ке рі сін ше бо луы да мүм кін: уәж (мо тив) мақ сат қа жа қын дап, оған қол жет кі зіл ген нен соң өзін-өзі жояды. Соң ғы жағ дайда уәж- дің құ бы луы орын ала ды. А.Н. Леонтьев бұл құ бы лыс ты уәж дің мақ сат қа жуық тауы деп анық та ған бо ла тын. Өз ге ру үс тін де гі іш- кі-сырт қы жағ дай лар дың әсе рі мен бас тап қы уәж ге де ген се нім ді- лік жойыла ды, оның ор нын мақ сат ба са ды. Зор лық-зом бы лық пен жү ре тін қыл мыс тық іс-әре кет уәжі нің мақ сат қа жуық тауы ма ғы- на сыз зұлым дық қа алып ке ле ді. Бұл мә се ле ге кел ген де, пси хо лог- тар мен заң гер лер ты ғы рық қа ті ре ле ді. Уәж дің мақ сат қа жуық тауы ның мы на дай сал да ры бо луы мүм кін: – қыл мыс тық іс-әре кет тің тұл ға лық мә ні нің өз ге руі; – же ке ле ген қыл мыс тық қи мыл-әре кет тің өз ге түр де гі қыл- мыс тық-іс-әре кет ке айна луы; – қыл мыс тық іс-әре кет тің заң ды іс-әре кет ке айна луы. Со ны мен бір ге қыл мыс тық іс-әре кет құ ры лы мын да уәж дің мақ сат қа жуық тауы ның бас қа да өз ге ріс түр ле рі бар. Кри ми но ло- гиялық бі лім тә жі ри бе сін де қи мыл-әре кет тің опе ра цияға, ал са- на лы лық дең ге йіне қа рай опе ра циялар дың қи мыл-әре кет ке айна- Заң психологиясы 84 лу жағ дайла ры мә лім. Мы са лы, қал та ұры сы ның бір не ше мәр те қайтала на тын қыл мыс тық іс-әре кет те рі са на ба қы лауы нан тыс, ав то мат ты түр де жү зе ге аса тын ме ха ни ка лық опе ра цияға айна- ла ды. Қыл мыс кер дің ай рық ша қол таң ба сы қа лып та са ды, со ның не гі зін де кі нә лі ні із дес ті ру жұ мыс та ры же ңіл дейді жә не ке рі сін- ше, опе ра ция кез дей соқ ке дер гі ге тап бол ған да, әре кет ету ші нің қи мыл да ры са на ба қы ла уына қайта ора ла ды да, со ның сал да ры- нан опе ра циялар мақ сат ты іс-әре кет тер ге айна ла ды. Ке дер гі лер- ден өту үшін суб ъект кей де жос па рын да жоқ жа ңа қыл мыс тар ға ба ра ды. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|