Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Көз бе-көз бет тес ті ру пси хо ло гиясы. Тер геу іс-әре ке ті нің
атал мыш тү рі дәл сол бір жағ дайға бай ла ныс ты бұ рын жа уап алын ған екі адам нан бір ме зет те жа уап алу дан тұ ра ды, ол әр- дайым жо ға ры сер пін мен жә не тұл ғаара лық қақ ты ғыс тың өза ра әре кет те су дің шиеле ні суімен ерек ше ле не ді. Көз бе-көз бет тес ті ру тер геуге қар сы әре кет ете тін адам ды әш- кер леу мақ са тын да ға на жүр гі зіл мейді. Ол, сон дай-ақ сұ ра лу- 6. Тергеу іс-әрекетінің психологиясы 145 шы лар дың бі рі нің бел гі лі бір жағ дай лар ды ұмы тып, шы ны мен ша тасуын ан туын да ған ма ңыз ды қай шы лық тар ды жою үшін де жүр гі зі ле ді. Екі адам ның ай ғақ та рын да қай шы лық тар бол ған жағ- дайда тер геуші бет тес ті ру про це ду ра ла рын жүр гі зе ді. Бет тес ті ру де тер геуші нің рө лі өте күр де лі жә не ма ңыз ды. Тер геуші бет тес ті ру- де адам дар дың әлеу мет тік-пси хо ло гия лық мі нез де ме сін ес ке ре ке- ле олар дың ай ғақ та рын да ғы қай шы лық тар дың се беп те рін анық- тайды. Қай шы лық тар дың се беп те рі нің бі рі – бет тес ті ру ге қа ты- су шы лар дың жал ған ай ғақ та ры екеуі нен не ме се бі реуі нен кө рі ніс бе руі мүм кін. Бұл жағ дайда ниет тер әр түр лі бо ла ды: қыл мыс тық жа уап кер ші лік тен қа шу не ме се оны же ңіл де ту, қыл мыс қа қа ты сы бар лар ды жа сы рып қа лу, туыс тық се зім нің жо ға ры лы ғы, ұят жә не қор қу се зім де рі, па ра бе ру, бұ рын ғы қыл мыс тық тә жі ри бе ге бай- ла ныс ты бо луы, т.б. Мұн дай жағ дайда тер геуші ес кі қыл мыс тық іс пен, же дел жи нал ған де рек тер мен то лық түр де та ны суы қа жет. Эпи зод тық іс бо йын ша бет тес ті ру жүр гіз ген де тез ара да ке рек ті құ жат тар ды көр се ту ге да йын дық тың ма ңы зы өте зор: фо то су рет- тер, зат тай дә лел дер, хат та ма дан үзін ді лер, бух гал тер лік құ жат- тар, т.с.с. Бет тес ті ру дің нә ти же ле рін анық тау да сұ рақ тар ды ал дын ала ой лас тыр ған жөн. Олар ды үн тас па не ме се дик то фон ға жа зып ал ған қо лай лы, осы лай ша алын ған мә лі мет тер дің ба сым көп ші лі- гі нің сақ талуына ке піл дік туын дай ды, со ны мен қа тар бет тес ті ру- ге қа ты су шы лар дың кей бір айт ыл ған сөз де рі нің та лас қа түс уін ің мә се ле сі дә лел ді ше ші ле ді. «Тә жі ри бе лі» қыл мыс кер лер ара сын- да бет тес ті ру жүр гі зу бел гі лі қа уіп-қа тер ту ғы зуы мүм кін, өйт ке ні мұн дай қыл мыс кер лер бет тес ті ру про це ду ра сын тер геу жол да рын ша тас ты ру үшін не ме се қай шы лық ты те рең де ту үшін пай да ла нуы мүм кін. Бет тес ті ру ге жан-жақ ты да йын дық жә не оны жүр гі зу ке- зең де рін де гі тер геуші нің бел сен ді лі гі, бі лім ді лі гі мұн дай қа уіп-қа- тер лер ді тө мен де ту ге жа ғым ды әсе рін ти гі зе ді. Бұл жағ дайда көз бе-көз бет тес ті ру ба ры сын да ес те гі ұқ са- ту лар дың жан дан уына мүм кін дік бе ре тін «ті рі» дә лел дер тә сі лі қол да ны ла ды. Тін ту пси хо ло гиясы. Тек қа на про ку рор дың санк циясы мен жүр гі зі ле тін атал мыш тер геу әре ке ті нің мәж бүр леу си па ты – тін- Заң психологиясы 146 ту мен қыл мыс ты тер геу үшін дә лел дік ма ңы зы бар жа сы рыл ған құ рал дар мен құ жат тар дың та былуына ын та лы емес адам дар дың тер геуші ге ашық түр де қар сы лық та нытуына әке ле ді. Пси хо ло гия лық зерт теу лер де тін ту ба ры сын да ғы кү дік ті адам- ның жа сы рын орын ға («құ пия») де ген мүм кін бо лар лық мі нез- құлық өз ге рі сін ес ке ріп қа на қой май, со ны мен қа тар тін ту ге қа- ты су шы лар дың әре кет те рі нің ырық сыз жа уап та рын да тек се ре тін бол са, тер геуші әре ке ті нің нә ти же лі лі гі жо ға ры бо ла тын ды ғы мә лім. Та ны ту пси хо ло гиясы. Атал мыш тер геу әре ке ті нің тиім ді лі- гі нің пси хо ло гия лық ал ғы шарт та ры жа уап алу ба ры сын да-ақ қа- лып та са ды, ол кез де жа дын да сақ тал ған объек ті лер дің бел гі ле рі, кү дік ті нің есі мен қа был дау да ғы пси хо ло гия лық ерек ше лік те рі, ал ке йін нен қайтала нып ба қы лан ған адам дар дың бей не ле рі, су- рет те рі, зат тар, түр лі ны сан дар оның тан уына көр се ті ле ді. Та ны ту үдерісін де пси хо ло гия лық дә лел ден ген тер геуші нің мі нез-құл қы ның ба ғыт ты лы ғын жү зе ге асы руы – пси хо ло гия- лық заң ды лық тар дың не гіз гі түр ле рі мен ме ха ни зм де рін ес ке ре оты рып құ ры луы тиіс. Та ну нә ти же ле рін дұ рыс ба ға лау үшін, бі рін ші ден, суб ъек тив ті жә не объек тив ті қыл мыс тық жақ та рын ес ке ру дің, екін ші ден, бұ рын ба қы лан ған ды та ну ға бай ла ныс ты пси хо ло гия ғы лы мы ның ұсы ныс та ры на сәй кес үл гі лер дің ма ңы- зы өте зор. Тер геу-экс пе ри мен тік пси хо ло гия бел гі лі бір әре кет тер ді, оқи- ға лар ды не ме се құ бы лыс тар ды жү зе ге асы ру дың мүм кін дік те рі мен ерек ше лік те рін тә жі ри бе лік тек се ру де гі тер геу бол жам да ры мен іс ке бай ла ныс ты алын ған дә лел дер ді рас тау не ме се те ріс ке шы ға ру, сон дай-ақ тер геу үшін ма ңыз ды жа ңа де рек тер алу мақ- са тын көз дейді. Тә жі ри бе де тер геу экс пе ри мен ті нің әр қи лы түр ле рі жүр гі зі ле ді: 1) қан дай да бір де рек ті (фак ті ні), құ бы лыс ты ба қы лау, қа был- дау мүм кін дік те рін анық тау ға бай ла ныс ты; 2) қан дай да бір әре кет ті жа сау мүм кін дік те рін анық тау ға бай- ла ныс ты; 3) қан дай да бір құ бы лыс тың бо лу мүм кін дік те рін анық тау ға бай ла ныс ты; 6. Тергеу іс-әрекетінің психологиясы 147 4) оқи ға ның жал пы не ме се оның же ке ле ген бөл шек те рі нің ме- ха низ мін анық тау ға бай ла ныс ты; 5) оқи ға із де рі нің қалуын да ғы үдеріс тер ді анық тау ға бай ла- ныс ты; 6) кә сі би не ме се қыл мыс тық дағ ды лар дың бо лу не ме се бол ма- уын анық тау ға бай ла ныс ты. Қыл мыс тық іс үшін өте ма ңыз ды бо лып са на ла тын суб ъек- тив ті жақ та рын анық тау үшін диаг нос ти ка лық экс пе ри ме нт тер- ді пси хо лог ма ман ның қа ты суымен жүр гіз ген аб зал. Тә жі ри бе лі ма ман пси хо ло гия лық үл гі леу дің са рап шы сы бо лып қа на қой май, со ны мен қа тар тер геу экс пе ри мен ті не қа тыс қан адам мі нез-құл- қы ның пси хо ло гия лық се нім ді лі гін ба ға лаушы да бо ла ала ды. Со ны мен, не гіз гі тер геу әре кет те рін жүр гі зу ерек ше лік те рін қа рас ты ру олар дың нә ти же лі бо луы, көп жағ дайда, бір жа ғы нан, тер геуші лер дің пси хо ло гия лық да йын ды ғы ның дең гейі мен, екін- ші жа ғы нан, тер геу іс-әре ке тін пси хо ло гия лық қам та ма сыз ету ге пси хо лог ма ман дар ды бел сен ді түр де тар ту жә не жи нал ған дә- лел ді құ жат тар ды се нім ді лік пен көр се ту ге бай ла ныс ты бо ла ды. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|