Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Екін ші ке зең (XVIII ға сыр дың со ңы – XIX соң ғы ши ре гі) құ-
қық тық пси хо ло гия бо йын ша курс тар дың оқы ты ла бас тауы мен си пат та ла ды. Дек ла ра тив тік, ақыл гөй лік си па ты ба сым бол ған- дық тан, қыл мыс тық пси хо ло гия Ре сей де де, өз Ота ны Гер ма нияда да өр кен деп да ми ал ма ды. Осы ған бай ла ныс ты Х.Р. Штель цер өз қыз ме тін Юрьев (Тар тус) уни вер си те тін де жал ғас ты ра ды. А.С. Пуш кин нің ұс таз да ры – А.П. Ку ни цын, А.И. Га лич заң пси хо ло гиясы ның қа лып тас уына, дам уына көп ең бек сі ңір ді. Мы са лы, А.П. Ку ни цын өз дәуі рін де озық ойлы «Та би ғи құ қық» («Пра во ес те ст вен ное») ат ты ең бек жа зып шық қан. Ол жа за ның түп кі мақ са ты қыл мыс тың ал дын алу мен қыл мыс кер ді тү зе ту ге бо ла ды де ген ой мен адам пси хо ло гия сын, со ның ішін де қыл мыс- кер пси хо ло гия сын же те зерт теу ді ұсы на ды. А.И. Га лич (Ла зу- рс кий ден ша ма мен 100 жыл бұ рын) ал ғаш қы лар дың бі рі бо лып ха рак те ро ло гия бо йын ша «Адам су ре ті» («Кар ти на че ло ве ка») ат ты ең бек ті жа за ды. Мі нез дер ти по ло гия сын са ра лайт ын бұл кі та бын ав тор қыл мыс кер лер ді жа за лаушы лар ға пай да лы ең бек 1. Заң психологиясына кіріспе 13 ре тін де ұсы на ды. А.И. Га лич сот тө ре ші сі пси хо лог бо луы қа жет деп есеп тейді. А.П. Ку ни цын де, А.И. Га лич те озық көз қа рас та- ры үшін қу да лауға ұшы рап, олар дың Царс ко сельс кий ли це йін де дә ріс оқу ла ры на тыйым са лын ды. Ал А.П. Ку ни цын ның оқу ға тыйым са лын ған кі та бы өр тел ді. Заң пси хо ло гиясы ның тә жі ри бе лік ба ғыт-бағ да ры XVIII ға- сыр дың 50-70 жыл да рын да ай қын да ла бас та ды. «Қыл мыс тық заң та ну ғы лы мы на көз қа рас» («Взг ляд на нау ку уго лов но го за ко- но ве де ния» 1858 ж.) ат ты ең бе гін де Бар шев қыл мыс тық құ қық қа қа тыс ты еш бір мә се ле пси хо ло гия ның кө ме гін сіз өз ше ші мін та- ба ал май ды де ген бо ла тын. «Егер тө ре ші пси хо ло гияны біл ме се, он да сот ті рі жан дар ға емес, өлі де не лер ге жүр гі зі ле ді». Осы лай- ша, пси хо ло гия тек сот тө ре ші ле рі үшін ға на емес, со ны мен бір ге тер геуші лер ге де қа жет бо лып шы ға ды. Өйт ке ні қи нау алы нып тас тал ған соң бір-ақ амал қал ған еді, ол – қыл мыс ты ашу мақ са- тын да қыл мыс кер пси хи ка сы на ық пал ету. Сон дай-ақ пси хо ло гия заң шы ға ру шы ға да қа жет. Ол қыл мыс кер дің бойы нан же ңіс тік бер мес хай уан ды емес, өзін қайта тәр бие леу ді қа жет сі не тін адам- ды кө ру ге үйре те ді. Л.У. Фре зе «Сот пси хо ло гиясы ның очер кі» («Очерк су деб ной пси хо ло гии», 1871 ж.) ат ты ең бе гін де бұл пән ді «ру ха ни өмір жай лы қа лып ты жә не қа лып тан тыс мә лі мет те рі міз- ді заң мә се ле ле рі не қа тыс ты қол да ну» деп тү сін ді ре ді. Өзі пси хи- атр бо ла тұ ра, ол сот пси хо ло гия сын тә жі ри бе лік ғы лым ре тін де қа рас тыр ды. Осы ке зең де заң пси хо ло гиясы ның сот па топ си хо- ло гиясы мен, құ қық пен ты ғыз бай ла ныс ты бо лып, со дан өр би тін жә не кө бі не дек ла ра тив тік си пат ала тын. 1864 жыл ғы сот ре фор ма сы ерек ше ық пал ет ті. Сот ісін де сот- тар дың тәуел сіз ді гі мен ауыс пайт ын ды ғы, сот үдерісі нің шарт та- ры, та рап тар дың тең құ қы лы бо лу қа ғи да ла ры бе кі тіл ді. Би лер ал қа сы құ ры лып, жұ мыс іс тей бас та ды. Пси хо ло гия ның құ қық қол да ну қыз ме тін де гі мүм кін дік те рі ту ра лы мо ног ра фиялар, про фес сор А.У. Фре зе нің («1826-1884 ж.), Л.И. Пет ра жиц кий дің (1867-1931 ж.), сот ше ше ні әрі заң гер А.Е. Вла ди ми ров тың жә- не т.б. ең бек те рі жа рық көр ді. Олар сот та кел ті рі ле тін дә лел дер- ді (әсі ре се қыл мыс тық құ қық та) ба ға лау ке зін де пси хо ло гия лық бі лім дер ді қол да ну ға жү гін ді. Заң психологиясы 14 Көп ші лік тің са на сын ояту да та ны мал орыс жа зу шы ла ры Ф.М. Дос тоевс кий дің, Л.Н. Толс той дың, А.П. Че хов тың, А.М. Горь - кийдің үлес те рі зор бол ды. XIX ға сыр дың ор та ше ні мен екін ші жар ты сын да Еуро па да кри ми на лис тік пси хо ло гия мен кри ми но ло гияға де ген қы зы ғу- шы лық ар та түс ті. Оған итальян дық ға лым, сот пси хи ат риясы ның про фес со ры Ч. Ломб ро зо (1835-1909 ж.) жә не оның шә кі рт те рі мен із ба сар ла ры Э. Фер ри (1856-1928 ж.), Р. Га ро фа ло (1856-1928 ж.) не гі зін қа ла ған кри ми но ло гияда ғы ант ро по ло гия лық ың ғай ті ке- лей се беп кер бол ды. «Ант ро по ло гия, сот ме ди ци на сы жә не түр ме та ну не гі зін де зерт тел ген қыл мыс ада мы» («Прес туп ный че ло век, изу чен ный на ос но ве ант ро по ло гии, су деб ной ме ди ци ны и тюрь мо ве де ния» 1876 ж.) кі та бын да Ч. Ломб ро зо қыл мыс тың ма те ри ал дық субс- тра тын та бу ға тал пы ныс жа сай ды. Ол: «Қыл мыс кер де ге ні міз – жа байы лар ға, ал ғаш қы адам дар ға не ме се тіп ті, жа ну ар лар ға жа қын ды ғын та ны та тын бір қа тар фи зи ка лық жә не пси хи ка лық ерек ше лік те рі бар ата вис ти ка лық тип», – дей ді. Оның ойын ша, жырт қыш хай уан ды қол ға үйре ту дің мүм кін бол майтыны сияқ- ты қыл мыс кер ді тү зе ту де мүм кін емес. Ч. Ломб ро зо қыл мыс тың пси хо фи зиоло гиялық жә не адам гер ші лік фак тор ла ры ның мә нін жоқ қа шы ғар ма ға ны мен, же тек ші фак тор ре тін де биоло гиялық көр сет кіш тер ді бі рін ші орын ға қояды. Қыл мыс пен кү рес ама лы ре тін де ол қыл мыс кер тип тер ді қо ғам нан бө ліп алып, қа мауды ұсы на ды. Қыл мыс тық мі нез-құлық тың па то ло гия лық құ бы лыс есе бін де қа рас ты ры луы кри ми нал дық пси хо ло гия ның ұзақ жыл- дар ға сот пси хи ат риясы мен ты ғыз бай ла ныс та өрбуіне алып кел- ді. Тіп ті кри ми нал дық пси хо ло гия сот пси хи ат риясы ның екін ші бір ба ла ма ата уына ай нал ды. Э. Фер ри мен Р. Га ро фа ло Ч. Ломб ро зо тұ жы рым да ма сы ның же ке ле ген ере же ле рін қайта қа рап шы ғып, қыл мыс тың биоло- гиялық фак тор ла ры ның тіз бе сін әлеу мет тік фак тор лар мен то лық- ты ра түс ті. Бі рақ бұл жағ дай олар ды ант ро по ло гия лық мек теп қа лып тас тыр ған тұ жы рым да ма дан алыс та та қой ған жоқ. Э. Фер- ри өзі нің «Қыл мыс тық әлеу мет та ну» («Уго лов ная со ци оло гия») 1. Заң психологиясына кіріспе 15 ат ты ең бе гін де «қа уіп ті ахуал» ұғы мын қа лып тас ты ра ды. Ол қыл- мыс тық тұл ға ның қыл мыс жа сауға дү ниеге кел ген күн нен бас- тап бейім ке ле тін ді гі ту ра лы Ч. Ломб ро зо идеясы на не гіз де ле ді. Сон дай бейім ді лі к пен си пат та ла тын суб ъек ті ні ол «қыл мыс тық тип» деп атай ды. «Қыл мыс әлеу мет тік құ бы лыс ре тін де» («Прес- туп ле ние как со ци альное яв ле ние») ат ты бас қа бір ең бе гін де Э. Фер ри қыл мыс жа сауға итер ме лейт ін фак то лар дың үш то бын ажы ра тып көр се те ді: ант ро по ло гия лық, же ке тұл ға лық, фи зи ка- лық жә не әлеу мет тік. Ант ро по ло гия лық фак тор лар то бын да ол қыл мыс кер дің ор га ни ка лық тү зі лі сі, пси хи ка лық тү зі лі сі (ақыл- ой жә не пси хи ка лық ауыт қу лар, әсі ре се қо ғам дық са на-се зі мі нің ауыт қуы), же ке қа сиет те рі (жа сы, жы ны сы, биоло гиялық-әлеу- мет тік ерек ше лік те рі: аза мат тық жағ дайы, кә сі бі, тұр ғы лық ты же рі, тап тық дә ре же сі, бі лі мі мен тәр биесі) фак тор ла рын атап көр се те ді. Р. Га ро фа ло да Ч. Ломб ро зо сияқ ты қыл мыс ұғы мын құ қық тық анық та ма дан тыс пайым дауға тал пы ныс біл ді ре ді. «Кри ми но ло- гия» кі та бын да ол қыл мыс ты ин ди вид тің өзі не тең дес адам дар ор та сын да әлеу мет тік бейім де луі нің мін дет ті ал ғы шар ты бо- лып та бы ла тын «не гіз гі альтруис тік се зім дер дің – ра қым шы лық пен әділ дік тің қор ла нуы» ре тін де қа рас ты ра ды. Қыл мыс кер лер- ді « нау қас» деп атап, олар дың ем делуін та лап ет кен Э. Фер ри- ге қа ра ған да Р. Га ро фа ло қыл мыс қа әлеу мет тік анық та ма бе ру ге ты рыс ты, қыл мыс тың «та би ғи» жә не «жа сан ды» түр ле рін ажы- рат пақ бол ды. «Та би ғи» қыл мыс тар ды ол адам ның ең не гіз гі екі се зі мі не қол сұ ғу шы лық пен бай ла ныс тыр ды: – бас қа адам дар ды қай ғы ға ду шар ету ден жиір ке ніш; – өз ге нің мен шік тік құ қы ғы на құр мет пен қа рау. Ч. Ломб ро зо сияқ ты ол да қыл мыс кер дің бо йын да «жа байы- лық» бел гі ле рі бо ла ды жә не оның ақыл-ойы да мы ма ған деп есеп- тейді. Ч. Ломб ро зо мен оның із ба сар ла ры ның ең бек те рі не та бы ну- шы лық Ре сей де, ең ал ды мен, дә рі гер лер ара сын да ке ңі нен бай- қал ды. Қа ра байыр ма те риализм по зи циясын ұс тан ған жә не қыл- мыс тың әлеу мет тік жағ дайла ры нан ал шақ та ған бұл дә рі гер лер Заң психологиясы 16 де қыл мыс ты биоло гиялық құ бы лыс ре тін де қа рас ты рып, оны мен заң гер лік ұйым дар емес, ме ди ци на айна лы суы ке рек деп есеп те ді. Мұ ның бар лы ғы қыл мыс кер пси хо ло гиясы ның сот пси хо ло- гия сын да емес, сот пси хи ат риясын да зерт телуіне, ал қыл мыс тың пси хи ка лық ауру ға жа қын ахуал ре тін де қа рас ты рылуына алып кел ді. Алай да Ч. Ломб ро зо ның ант ро по ло гия лық теориясы орыс заң- гер ле рі нің ара сын да тү гел дей қол дау тап па ды. Н.Д. Сер геевс кий, В.Д. Спа со вич, А.Ф. Ко ни сын ды заң гер ға лым дар мен прак тик- тер оған қар сы шық ты. Олар дың қа та ры на пси хо лог тар мен бір- қа тар ме ди ци на ма ман да ры да қо сыл ды. Осы уа қыт та заң гер лер адам әре кет-қы лық та рын ай қын- дайтын заң ды лық тар ды та бу ға мүм кін дік бе ре тін ғы лым ре тін де пси хо ло гияға зор қы зы ғу шы лық та ны та бас та ды. XIX ға сыр дың екін ші жар ты сы мен XX ға сыр дың ба сын да көп те ген ре сей лік заң гер лер қыл мыс тық құ қық тың ғы лы ми не гі зін пси хо ло гия құ- рауы тиіс жә не қыл мыс суб ъек ті сі, қыл мыс кер есі нің дұ рыс ты ғы, жа за си па ты ту ра лы ілім пси хо ло гия ның не гі зін де қа лып та суы ке рек де ген ойға ке ле ді. Пси хо ло гия ның ық па лы мен қыл мыс тық әре кет тің же ке ле нуі мен қыл мыс қа жа уап кер ші лік ту ра лы идея да мып, жа за – ны сан ре тін де гі қыл мыс кер тұл ға сы ту ра лы ілім пай да бол ды. XIX ға сыр дың ая ғын да Л.Е. Вла ди ми ров, Д.А. Дриль, С.К. Го- гель, Л.И. Пет ра жиц кий, А.У. Фре зе, В.Ф. Чиж, Н.М. Яд рин цев- тер дің ғы лы ми жә не тә жі ри бе лік жұ мыс та ры не гі зін де қыл мыс пен қыл мыс кер дің пси хо ло гия лық мә се ле ле рі не де ген қы зы ғу- шы лық айт ар лық тай өс ті. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|