Н. гумилева ministry of education and science of kazakhstan

1. 
   В.Г.Крысько. Этнопсихология и межнациональные отношения. – М.: Изд-во «Экзамен», 2006. – 448 с.
   
2. 
   А.Х. Кукубаева. Национальное самосознание казахского народа. Научное издание.- Кокшетау: Изд.центр Кокшет. Ун-та, 2006. – 244 с.
   
3. 
   Агентство по статистике Республики Казахстан. 2012 г.
   
4. 
   Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на 2011-2020 годы
   
5. 
   Учебник для вузов. — 3-е изд.. — М.: Флинта: Наука, 2005.
   
6. 
   Дорошкевич М. П., Нашкевич М. А., Муравьева Д. М. и др. Основы валеологии и школьной гигиены: Учебное пособие для вузов. 2003, 238 с.
   
7. 
   Дыхан Л. Б., Кукушин В. С., Трушкин А. Г. Педагогическая валеология. Март, 2005, 527 с.
   
8. 
   Мохнач Н. Н. Валеология. Конспект лекций: Учебное пособие для вузов. 2004.
   

Міне, сол жастарымыздың болашақтағы өмірлік жолын дұрыс таңдай алуы және өмірлік өзіндік орнын анықтау ең басты мәселе болып тұр. Жастарымыз өмірлік орнын дұрыс анықтай алғанда ғана, еліміздегі жаңа бағыттың қозғаушы күші бола алады.

Мектепті аяқтау кезіндегі уақытта жас жеткіншектер болашақта орындауға міндетті саяси, кәсіби, мәдени функцияларды игеретін әлеуметтенудің шешуші кезеңі болады. Өзіндік дербес өмірдің жақын келешегін құра отырып, олар жеке өмірлік жоспарларды анықтауға талпынады.

Жасөспірімдік кезең – адамның өз жеке жолын таңдау уақыты. Сондықтан, осы кезеңде әлеуметтік, тұлғалық және кәсіби өзіндік орнын анықтаумен байланысты сұрақ алдынғы орында тұрады. Кәсіби өзіндік орнын анықтаудың өмірлік өзін анықтау ішінде өзіндік орны бар, ол өмірлік өзіндік анықтау үдерісінің бір бөлігі. Терең өзін-өзі танусыз, өмірлік жолды саналы түрде таңдаусыз, кәсіпті саналы таңдау мүмкін емес. Алдымен оқушылар өзі үшін мынандай мәселелерді шешулері қажет: қалай олар өмір сүргілері келеді? – міне, содан кейін өмірлік стратегияныжүзеге асыра кәсіпті таңдаулары қажет.

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей жоғары сынып оқушыларының 30% болашақта қандай мамандық бойынша жұмыс жасағылары келетінін білмейді. Балалардың кәсіп таңдау тізімі жұтаң, әлі күнге дейін оқушылар «ақшалы» кәсіптер экономист, банк қызметшісі, юрист сияқты мамандықтарға қызығады.

Кәсіби және өмірлік өзіндік орнын анықтау айқын емес деңгейдің көптігімен сипатталынатын жағдайларда өзіндік бағдарды жасауды ұсынады. Анықтау үшін, оқушы өз қажеттіліктерін, бағдарын, қызығушылығын, арманын өз мүмкіндігімен теңестіру қажет. Олар: дайындығы, қабілеттілігі, эмоционалды-еріктік қасиеті, денсаулық жағдайы. Мүмкіндігін өз алдына, кәсіби оқу орнының, кәсіптің, мамандықтың, нақты еңбек қызметінің талаптарымен теңестіру қажет.

«Өзіндік орнын анықтау» сөзінде ізденіске бағытталған іс-әрекет ықпалдасқан. Анықтау - қандай да бір болмыстың немесе объектінің маңызды белгілерін табу, нақтылау. Яғни, ізденіс үдерісінің нақты нәтижесі. «Өзіндік» дегеннің өзі ізденіс үдерісінің ерекшелігін көрсетеді. Ол саналы (адам субъект ретінде алдына мақсат қойып, жүзеге асырып, реттеп, бағалайды) және өздігінен (адам жеке жетістіктеріне сүйенеді) жүзеге асырылады. Осындай ізденісте өзіндік бағдар негізгі құрал болып табылады. Объектісі ретінде, жалпы мағынада адамның өзін қоса отырып, оның әртүрлі жағдайдағы барлық өмірі болып табылады. Оған әлеуметтік құндылық та, идеалдар да, дүниетанымдық сұрақтар да, өзін-өзі тану (жалпы адамзаттық, азаматтық, этникалық, діни, тарихи, рухани, кәсіби, жыныстық және т.б.), қоршаған ортаға қарым-қатынасында өзіндік анықтауға тура келеді.

Өзіндік анықтау жеке өздігінен бола алмайды: жеке ішкі дүниесі бар субъект - адам өзін-өзі анықтайды. Адамды өзіндік анықтау субъектісі ретінде жалпы тіршілік әрекеті мен нақты қатынас контекстінде қарастыру қажет (Анцыферова Л.И., Абульханова-Славская К.А., Леонтьев Д.А. және т.б.). Даму – тұлғаның жеке өмірінің барлық кезеңіндегі тіршілік әрекеттінің негізгі жолы екенін ескерсек, өзіндік анықтауды динамикалық білім ретінде қарастыру қажет.

Өзіндік анықтау адамның детерминанттық дамуы ретінде көрінеді

(В.И. Слободчиков, Е.И. Исаев). Оны көбіне жоғары сынып оқушыларының жас ерекшелігі дамуымен байланысты қолданады.

Көптеген ғылыми әдебиеттерде жоғары сыныптық оқу кезінде адамның уақытша мәртебесі және рөлдік анықталмағандылығы, «Мен» тұжырымдамасының тұрақсыздығы, сезімнің амбиваленттілігі, әлеуметтік мінез-құлықтың әртүрлі үрдістерінің болуы, жоғары сынып оқушыларының өзіндік орнын анықтау үдерісі, оның жас және тұлғалық дамуының қажетті бөлігі ретінде көрсетіледі.

Жас жеткіншектік өзіндік орнын анықтау өмірлік аса қажетті таңдаулар ретінде беріледі. Көбіне кәсіби өзіндік орнын анықтауға байланысты таңдау жайында айтылады (Климов К.А., Пряжников Н.С., Штейнмец А.Э. және т.б.). Ішкі қайшылық, конфликт және өмірлік қиыншылықты шешу жағдайында «өзін іздеу» ретінде өзіндік орнын анықтауға негізгі бағытты С.Л. Рубинштейн, К.А. Абульханов-Славский, Н.М. Лебедев,

Л.И. Анциферова, А.С. Чернышева, Я М. Митиной, т.б. көрсетіп өткен болатын.

Кәсіби-тұлғалық өзіндік анықтау тұлғаның азаматтық біркелкілігі мен әлеуметтік сәйкестігіне ықпал ететін негізгі фактор. Жоғары сынып оқушылары үшін тұлғалық өзіндік анықтауға «екі жоспарлық» тән (Л.И. Божович). Бір жағынан ол болашақ кәсіпті нақты анықтау және өмірді жоспарлау ретінде, ал екінші жағынан өзінің өмір сүруінің мәнін нақты емес іздеу ретінде жүзеге асады. Белсенділікке қажеттілік, өмірлік ұстанымын қалыптастырудың құраушы бөлігі. Ол болашақ кәсіп, яғни ерте жеткіншек жастың негізгі әлеуметтік қажеттілігі болып табылады.

Л.Б. Божович бойынша: «жасөспірімдердегі өзіндік анықтауы олардың өмірлік жағдайларындағы аффективті ортасы. Жасөспірімдердің «Мен – тұжырымдамасында» өзіндік орнын анықтау болашақ ересек адамның ішкі ұстанымын қалыптастыратын, өзі және қоршаған орта жайлы түсініктермен толығады. Оның ішкі ұстанымы қандай орынды иеленгісі келетінін алдындағы жеке тәжірибесіне, өз мүмкіндіктеріне, алдында пайда болған қажеттіліктеріне қарай қалыптасады. Яғни, бұл ішкі позиция жасөспірімнің Мен - тұжырымдамасының жаңа құрылымы, оның іс-әрекетке, өзіне деген қатынасын және өмірлік жоспар немесе өмірлік бағдарлама түрінде қоғамдағы болашақ орнын қалайды /2, 124 б./.

Өмірлік жоспарына жеткіншектің болашақ мақсаттарымен қатар оған қол жеткізу жолдарын қосады, сонымен өзінің субъективті және объективті ресурстарын бағалайды. Жасөспірім субъективті көзқараста болады, сондықтан оның өмірлік жоспарының идеалистігі басым келеді және көбіне идеалды «Мен» – тұжырымдамасының қалыптасуын қамтамасыз етеді.

Жасөспірімдердің белгілі бір бөлігі өмірлік жоспары мен өмір мәні жайлы енді ғана ойлана бастайды және өмір мәнінің басымдықтарын бөледі. Яғни, құндылықтардың сатылық жүйесі толық емес. Өмір мәнінің қалыптасуына әсер ететін негізгі факторлар: ата-аналар, өзінің өмірлік тәжірибесі, дүниетанымы, педагогтармен, құрбы-құрдастарымен қарым-қатынасы, БАҚ, қоғамдағы жағдайлар.

Көптеген жасөспірімдердің өзіндік орнын анықтауы ойластырмаған және кездейсоқ сипатта болады, ал өзінің болашағын жобалауы кең фактордың әсері арқылы жүзеге асады. Ол мысалға оқуын нақты бір кәсіби оқу орнында жалғастыру; ата-ананың кәсібі; терең қарастырғысы келетін мектеп пәндері; өінің жұмыс тәжірибесі; достары мен таныстарының мысалдары мен тәжірибелері; ата-ана және басқа да туыстардың ақыл-кеңестері; мұғалім ұсынымы; өзінің қабілеттеріне сенімділігі; шешімді интуитивті қабылдауы /3, 54 б./.

И.С. Кон бойынша, балалардың жасөспірім және жеткіншек жасында өзінің нақты «Менмен» алаңдауы барлығында бірдей, ал 15-16 жаста өзінің болашақ «Менімен» алаңдайтындар көлемі дереу ұлғаяды /4, 11 б./.

Адам өз өмірінде бір жағынан биологиялық эволюция өнімі ретінде, ал екінші жағынан өзінің жеке дара ерекшелігімен қоғамда қарым-қатынас субъектісі ретінде болады. Адам тұлға ретінде өзіннің қоғамдық іс-әрекеттің әртүрлі түрінде қалыптасатын әлеуметтік-психологиялық қасиетінің барлық жиынтығын көрсетеді. Сондықтан, адам тек биологиялық ғана әлеуметтік қажеттілік қанағаттандыратын барлық материалдық және рухани құндылықтарды жасаушы ретінде болады. Әлеуметтік қажеттілік жасөспірім кезеңінде өзекті болады.

Психологиялық зерттеулер сараптамасы көрсеткендей, көптеген адамдар үшін, өмірлік мәнді және өзіндік орнын табудың негізгі механизмі ол кәсіби іс-әрекет болып табылады (Л.А. Коростылева, Д.А. Леонтьев, Н.С. Пряжников және т.б.). Бұл ерте жеткіншек кезінде кәсіпті дұрыс таңдаумен, сонымен қатар қоғамда өз орнын анықтаумен негізделеді. Осыған байланысты, қазіргі таңда жоғары сынып оқушыларының кәсіби-тұлғалық өзіндік орнын анықтаудың психологиялық механизмдері әлі зерттелуде.

Ғалымдардың бір тобы (Ш.Бюлер, А. Маслоу, Г. Олпорт, К. Роджерс) айтуынша, адамға туылғаннан өзіндік орнын анықтауға ішкі күш немесе үрдіс тән болады, ал өмірлік бағыт тұлғаның ішкі дүние құрылымының объективтіленуінің тарихы болып табылады. Ал екінші топ (В.И. Журавлев, С.К. Нартов-Бочавер, Г.П. Ников, В.Ф. Сафин және т.б.) болса өмірлік орнын анықтау адамның әлеуметтенудің құрамдас бөлігі ретінде негізделген және оны адамның тұлғалық, әлеуметтік, кәсіби өзіндік орнын анықтаудың жақын түсінігі ретінде қарастырады. Тағы да бір топ адамның өмірлік орнын анықтауын ішкі жағдайдың белсенді табиғатын айқындайтын, сол арқылы сыртқы әсердің өзгертетін өзіндік детерминация ретінде түсіндіреді (К.А. Абульханова, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн және т.б.).

Жоғарыда айтылған мәселелрді қорытындылай отырып, жоғары сынып оқушыларының өзіндік орнын анықтауы мәселесі өте өзекті және зерттеуді қажет ететін мәселе екендігін көреміз.
Әдебиет

1. 
   Назарбаевтың Н.Ә. «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауы. 14.12.2012 ж.
   
2. 
   Дубровина В.И. Практическая психология образования. М., 2007.
   
3. 
   Шурыпина И.И. Жизненные стратегии подростков / Социальные исследования.
   

4. 
   Кон И.С. Какими они себя видят. М: Просвещение, 1994.
   

В 1982 г. в Вене ООН провела первую Всемирную ассамблею по проблемам старения. Выработанный ассамблеей международный план действий стимулировал во многих странах разработку национальных программ по улучшению здоровья и качества жизни людей пожилого и старческого возраста

Сегодня средняя продолжительность жизни в мире достигла 78 лет. Первое место по долголетию занимает Япония, где продолжительность жизни составляет 78,3 года. Средняя продолжительность жизни в Республике Казахстан составляет 62,4 года. Наряду с этим нарастает численность одиноко живущих пожилых и старых людей, которая превысила 10 млн. человек в мире. Прогрессирующее постарение населения ставит перед обществом задачу по обеспечении достойной жизни людям преклонного возраста. Люди пожилого и старческого возраста имеют право на обеспечение своих потребностей в долговременном уходе и лечении, на удовлетворение своих социальных и духовных потребностей.

До сих пор не прекращаются споры о том, когда возникает старение организма – вместе с его зарождением, с прекращением роста, с началом климактерического периода и т.д. Спор имеет общебиологическое, социальное и психологическое значение не только для понимания сущности старения, но и для построения тактики и стратегии поиска средств увеличения продолжительности жизни.

Старение – это разрушительный процесс, неизбежно развивающийся с возрастом в результате нарастающего повреждающего действия экзогенных факторов и ведущий к недостаточности физиологических функций организма /1/. Старение приводит к уменьшению приспособительных возможностей организма, снижению его надежности, развитию возрастной патологии и увеличению вероятности смерти.

Старость – это закономерно наступающий заключительный этап жизнедеятельности человека, являющий следствием процесса старения. Наряду со старением в организме действует процесс витаукта.

Витаукт – процесс, стабилизирующий жизнедеятельность организма, повышающий его надежность, направленный на предупреждение повреждения живых систем с возрастом и увеличение продолжительности жизни /2/. На процесс старения и витаукта влияют не только эндогенные факторы, но и окружающая среда. Это обосновывает поиск оптимального образа жизни, социального и медико-психологического сопровождения пожилых людей, экологических условий, замедляющих темпы старения.

Люди стареют в разном темпе. Продолжительность жизни и приспособительные возможности в одном и том же возрасте у разных людей существенно отличаются. В геронтологии существуют понятия биологического, психологического возраста.

Под психологическим возрастом понимают психофизиологические, психологические и социальные изменения, происходящие с течением времени. Хотелось бы отметить, что по проблеме старения достаточно много медицинской и социально-психологической литературы, но, вместе с тем, не полно изучены особенности нормального и патологического старения. Недостаточно исследованы психологические аспекты процесса старения, в частности особенности эмоционально-волевой, познавательной сфер лиц пожилого и старческого возрастов, особенности личности в деятельности, вопросы эмоционального реагирования на болезнь и ценностно-смысловые образования личности.

Под биологическим возрастом понимают меру старения организма, его здоровья, предстоящая продолжительность жизни /3/. Определение биологического возраста позволяет разграничить физиологическое и преждевременное старение. Физиологическое, или естественное старение, характеризуется определенным темпом и последовательностью возрастных изменений, соответствующих биологическим, адаптационно-регуляторным возможностям человека. Преждевременное старение характеризуется более ранним развитием возрастных изменений или же большей их выраженностью в тот или иной возрастной период. И физиологическое и преждевременное старение обусловлено воздействием как эндогенных, так и экзогенных факторов. При преждевременном старении более выражено ограничение приспособительных возможностей функционирования органов и систем. Причиной могут быть эмоциональное перенапряжение, стрессы, радиоактивное излучение, гиподинамия, неблагополучная экология, вредные привычки, недостаточное медико-психологическое просвещение и культура населения по вопросам профилактики преждевременного старения.

Старые люди становятся пессимистами, способность радоваться снижается, у них преобладают различные тревожные опасения: одиночества, беспомощности, обнищания, смерти. Неуверенность в себе и завтрашнем дне делает старых людей более мелочными, скупыми, подозрительными, педантичными, консервативными. Интерес к внешнему миру, к новому значительно падает. Наряду с этим появляется повышенный интерес к переживаниям прошлого, его переоценке и к своему телу, различным неприятным ощущениям, часто наблюдающимися в старости.

Происходят возрастные изменения в интеллектуальной сфере: ухудшение внимания и памяти, ослабление мышления /3/.

Сильное влияние на психику стареющего человека обычно оказывает общественное мнение, которое неустанно навязывает весьма непривлекательный образ старости. Это влияет на самооценку пожилого или уже старого человека, которая играет важную роль в процессе нормального старения. Если общество обращается со своими старыми людьми с уважением и таким образом укрепляет и способствует повышению их собственного самоуважения, то пожилой или старый человек, укреплённый в благоприятном мнении о самом себе, более склонен относиться к окружающему его миру доброжелательно и с пониманием. Если же нет, то это приводит к тому, что люди пожилого и старческого возраста ограничивают поле своей деятельности, ускоряя наступление физической и умственной немощи и слабоумия. Эмоциональные проявления с возрастом также видоизменяются. Развивается эмоциональная неустойчивость, тревога. Возникает склонность к застреванию на неприятных переживаниях, тревожно-депрессивная окраска настроения.

Так в Казахстане около 4 млн. пожилых людей нуждаются в различной медицинской, социально-психологической помощи. Важным шагом становления новой государственной политики в отношении пожилых людей было утверждение Целевой программы «Старшее поколение», принятой в 2001 году. В ней на первое место ставятся задачи расширения и совершенствования деятельности геронтологических центров, домов престарелых, цель которых состоит в активизации реабилитационного процесса с перемещением акцентов с обслуживающих приёмов на самообслуживание, на активизацию жизнедеятельности, на расширение социальных и коммуникативных возможностей пациентов.

Хотелось бы отметить, что медицинские проблемы качества жизни пожилых людей активно исследуются учёными, а возможности воздействия на него психосоциальных факторов, процессов нормального и патологического старения изучены ещё недостаточно, исследования в данном направлении представляются нам актуальным. В отечественной науке проблемам геронтопсихологии были посвящены работы Б.Г. Ананьева,

М.Д. Александровой, Е.Ф. Рыбалко и др. Анализ психологических работ позволил раскрыть значительный разброс мнений относительно личности и социальной значимости людей пенсионного возраста. Психологические исследования выделяют такие особенности стариков, как мудрость, наличие большого жизненного опыта, доброта, духовная значимость для молодёжи. Вместе с тем, отмечаются и такие негативные характеристики, как ворчливость, консерватизм, критическое отношение к молодым людям, плохое здоровье.

Те или иные социальные стереотипы, проявляющиеся в невербальных и вербальных формах поведения, оказывают значительное влияние на формирование отношения к себе пожилых людей. Под воздействием негативных мнений многие представители поздней взрослости теряют самое главное – веру в себя, свои способности и возможности. Они обесценивают себя, теряют самоуважение, испытывают чувство вины; у них падает мотивация и снижается социальная активность.

Так, Г.Крайг, ссылаясь на многочисленные исследования, пишет о том, что в любом возрасте мнения о своих возможностях и способностях оказывают значительное влияние на эффективность деятельности субъекта /4/. Некоторые пожилые люди твёрдо уверены в том, что в скором времени они потеряют память и будут не в состоянии делать то, что удавалось ранее, что они частично потеряют контроль над своей жизнью. И под влиянием проникших в их сознание мнений они действительно утрачивают и свою компетентность, и контроль над обстоятельствами жизни. Такой циклический процесс иногда называют выученной беспомощностью. В данном случае он проявляется в том, что некоторые старые люди перестают развиваться как субъекты своей жизни и даже регрессируют в этом качестве. Между тем качество отношения к себе важная роль в успешности и благополучии человека во все периоды его жизни, особенно в поздние годы. Отрицательная модальность субъективного отношения к себе является важным фактором не только психического, но и физического старения человека. Социально-психологическая недооценка или обесценивание пожилых людей тесно связаны с другими неблагоприятными, для их полноценного функционирования, обстоятельствами. К ним в первую очередь относятся: потеря работы, вынужденный уход на пенсию, утрата личностно значимых социальных функций. В результате человек лишается своего профессионального будущего, наполненного замыслами, проблемами, планами. Он также оказывается выключенным из системы межличностных, коллегиальных связей, в которую входят представители разных поколений. При этом исчезает один из важных источников информации о многочисленных событиях профессиональной, гражданской и политической жизни. В результате стареющий человек попадает в уникальную для него по степени сложности и непривычности ситуацию неопределённости. Снятие неопределённости становится главной жизненной задачей стареющего человека. Её устранение требует от личности мобилизации, совершенствования, дальнейшего развития субъективных способностей. Это проявляется в выборе, в соответствие со своими возможностями и желаниями, новых ролей и принятии ответственности за их исполнение, в поддержании и расширении межличностных отношений, в выработке нового образа жизни /4/. Кроме вышеупомянутого, в этом жизненном периоде трансформируется и система семейных отношений. Появление в семье незанятого на работе человека требует её социально-психологической перестройки. Пожилому человеку предлагаются новые социальные роли, которые он может принять или отвергнуть. В результате перестройки межличностных семейных отношений часто возникает необходимость определённой коррекции личностных качеств всех членов семьи.

Последние исследования в области геронтопсихологии дают основания полагать, что развитие и изменение личности происходит на протяжении всей жизни. Сохраняется её способность быть субъектом своего бытия, устранять ситуацию неопределённости при завершении профессиональной деятельности, обновлять свое видение или создавать новый жизненный мир с изменившейся структурой смыслов и ценностей. Однолинейная модель развития (прогресс – плато – регресс) уступает место модели многомерного и разнонаправленного развития личности. Даже на поздних этапах развития социально-психологические «утраты» сочетаются с позитивными новообразованиями. На первый план выступает механизм компенсации. Продолжается развитие интеллекта. На качество развития в поздние годы существенно влияют внешние и внутренние факторы. Среди внутренних факторов можно выделить сохранение и дальнейшее развитие прежней активной позиции, организованной идентичности, сохранение и реализация своей позиции жизни, уверенность в себе, рост способности к самоанализу и саморефлексии /5/. Вместе с тем, важную роль в пожилом и старческом возрасте играет способность расширять своё будущее за счёт постановки личностно значимых целей, умение противостоять вызываемым социумом негативным мнением.

Таким образом, для благополучного старения пожилой человек должен из содержательного многообразия окружающего мира создать оптимальные условия своей жизнедеятельности и развития. Но вместе с тем, должны быть приняты меры по улучшению медико-социального обслуживания лиц старших возрастов, а именно расширение форм обслуживания на дому, увеличение строительства домов с социально– бытовыми службами, создание геронтопсихологических отделений при психиатрических лечебницах или домах престарелых, повышение знаний медицинских и социальных работников в области геронтопсихологии, медико-психологическое просвещение и культура населения по вопросам профилактики преждевременного старения. Несомненно, любовь, забота и внимание к людям пожилого и старческого возраста, живущим в семье, в доме престарелых или иных условиях, одинаково способствует тому, чтобы старость являлась не концом, а венцом жизни.

1. 
   Ананьев. Б.Г. некоторые проблемы психологии взрослых // О проблемах современного человекознания.- Спб.: Питер, 2000, с. 42 – 98.
   
2. 
   Анцыферова Л.И. Психология старости: особенности развития личности в поздние периоды жизни // Психологический журнал Т.22. 2001 № 3 с. 86-99,
   
3. 
   Андреева Л.С. Геронтология. Учеб. изд. 2-е Ростов н/Дону: Феникс, 2005, с. 148 – 162.
   
4. 
   Арымбаева К.М. Психолого-педагогические особенности досуга пожилых людей и его совершенствование средствами культурно-просветительской работы: Автореф. дис. канд. пед. наук. – М., 2000, с. 293.
   
5. 
   Безденежная Т.И. Психология старения. Путь к долголетию. Ростов н/Д.; Феникс, 2004.