Н. У. Шаяхметов, тарих ғылымдарының докторы

2. «Ана тілі» газеті. 1991, №12. 21 наурыз.

3. Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы: Зерттеу. Астана: Фолиант, 2008. 738 б.

4. Оппенгеймер С. Изгнание из Эдема. М.: Изд. Эксмо, 2004. 640 с.

5.Клёсов А.А., Тюняев А.А. Происхождение человека (по данным археологии, антропологии и ДНК-генеалогии). М.: Белые альвы. 2010. 1024 с.

6. Рыбин Е.П. Средний палеолит Алтая: к проблеме формирования раннего Верхнего палеолита // Древности Алтая. Горно-Алтайск: 2001. С. 13-22.

7. Шпакова Е.Г. Одонтологические материалы периода палеолита на территории Сибири // Археология, этнография и антропология Евразии. Новосибирск: 2001. №4 (8). С. 64-76.

8. Кривошапкин А. И. Оби-рахматский вариант перехода от среднего к верхнему палеолиту в Центральной Азии // Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора исторических наук. Новосибирск. – 2012.

9. Казахский ДНК проект // http://forum.molgen.org/index.php/topic,403.0.html

10. Данные по казахам и их родам // http://www.familytre...ection=yresults

11. Сабитов Ж.М., Даулет Б.С. Гаплогруппы и гаплотивы 50-ти каракалпаков // The Russian Journal of Genenik Genealogy (Русская версия): т. 4, №1, 2012 г. 83-90-б.

12. Карнаухов А.В., Карнаухов В.Н. You +1'd this publicly. Undo

Новая модель оледенений в Северном полушарии //Институт биофизики клетки РАН, Сайт об изменении климата Земли. www.poteplenie.ru/doc/karn-golfst5.htm

13. Клесов А.А. Древние («неиндоевропейские») гаплотипы гаплогруппы R1a1 в севере-западном Китае // Вестник Российской Академии ДНК-генеалогии. 2010: т. 3, №6. С. 925-941.

14.Ренфрю К. Разнообразие языков мира, распространение земледелия и индоевропейская проблема // ВДИ. 1998. №3.

15. Коробкова Г.Ф. Мезолит Средней Азии и Казахстана // Мезолит СССР. Археология СССР. М.: Наука,1989. - 352 с.

16. Клесов А. А. Миграционный путь гаплогруппы R1b в Европу и расселение в Европе (критический обзор) // Вестник Российской Академии ДНК-генеалогии. 2010: т. 3, №10. С. 1656-1657.

А.Х. Бикенов

Астана қ., Қазақстан
АУЫЗША ТАРИХ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТИІМДІ ТӘСІЛІ
Ауызша тарих дәстүрі қазіргі заманда тек қана тарих ғылымының емес сонымен қатар әлеуметтану,саясаттану сияқты қоғамды зерттейтін ғылымдар әдіснамасының құрамды бөлігіне айналды.Қазіргі заманда әлемнің белді университеттері мен зерттеу институттарындағы «Oral history» орталықтары осының айғағы болса керек. Осы зерттеу тәсілінің бастауларына назар аударсақ XIX ғасыр ортасындағы белгілі француз тарихшысы Сорбонна университетінің профессоры Жюль Мишле, өзінің «Француз революциясының тарихы» (1847-53), атты еңбегіне кірісер алдында мен үшін жазба құжаттар көптеген деректердің біреуі ғана деп айтқан болатын. Мен ауызша дәстүр дегенде, бөлек адамдардың пікірлерінен қалыптасатын ұлттық дәстүрді айтамын дей келе: то, что говорили и повторяли все — крестьяне, горожане, старики, женщины, даже дети; то, что можно услышать, если как-нибудь вечером заглянуть в деревенскую таверну; то, что можно почерпнуть, если, встретив на дороге праздного путника, затеять с ним разговор о дожде, о времени года, потом о высоких ценах на продукты, потом о временах Императора, а потом о Революции- деп түсініктеме беріп кеткен [1,10]. Ал Ян Вансин «Ауызша дәстүр: тарихи әдіснама зерттеулері»(1965) деп аталатын өзінің классикалық еңбегінде африкалық ауызша дәстүрде есте сақталатын зердені бес категорияға бөледі: Во-первых, это формулы: заучивание формулировок, ритуалов, лозунгов и титулов. Во-вторых, географические названия и имена. Затем официальная и неформальная поэзия — историческая, религиозная или личная. Четвертую категорию составляют рассказы — исторические, дидактические, художественные или личные. И, наконец, пятую — юридические и иные комментарии.Көріп отырғанымыздай шет ел ғалымдары ауызша тарихи дәстүрдің әдіснамалық және деректік маңызын дәл анықтап жазып кеткен [1,15].

Бүгінгі күні ғылымның біртұтастығы, әдіснамасы мен әдіс-тәсілдерінің, құралдарының бірыңғайлылығы дейтін көзқарас өзгеріске ұшырады. Бұл тарихшыға зерттеу нысанын таңдау құқығымен қоса, оның интеллектуалдық инструментарийді таңдауына мүмкіндік береді . Әр халықтың тарихы туралы мәліметтер мен деректердің сипаты ол халықтың қоғамдық даму ерекшеліктеріне де байланысты. Мысалы, қазақ халқының тарихы туралы мәлімет берерлік заттай, жазба деректермен бірге ауызша түрде жеткен деректер мол. Шоқан Уәлиханов қазақ халқының тарихы оның көркемдік ойымен тығыз байланысты және халық шежіресі болып табылатындығын былайша пайымдайды: «Бұл халықтың ертеден өзіне тән тұрмысында есте қалдырмаған бірде-бір маңызды оқиғасы, бірде-бір тамаша адамы жоқ деуге болады. Олардың бірін суырып салма ақындар жырласа, екінші біреулерінің атын кейінгі ұрпақ естеріне ұмытылмастай етіп белгілі бір сыбызғышы не қобызшы сазгерлер қалдырып кеткен» [2].

Соңғы жылдары қазақ тарихына қатысты түрлі сипаттағы заттай, әсіресе, сан алуан жазба деректердің игерілуі қарқынды дамып келеді. Алайда фольклор, ауыз әдебиеті сияқты ауызша түрде жеткен рухани мұраларымыздың қазақ халқының тарихын түзуде маңызы жоғары. Қазақтар одан өзін өзі таныды, өткенін білді, біртұтас халық, ұлт ретінде сезіне алды. Мұнда халықтың бүтін бітім-болмысы, тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы, мәдениеті, тарихи даму жолы толық көрініс тапты. Осыған орай Орталық Азия және қазақ тарихының аса көрнекті маманы, білікті ғалым В.П.Юдин монғолдардан кейінгі кезеңдегі Дешті-Қыпшақ ұлысында айырықша өркендеген «оқиғалық тарихты» ауызша жеткізу дәстүрін алдымен «далалық ауызша тарихнама», кейін көп жылғы зерттеудің нәтижесінде нақтыланған «далалық ауызша тарихизерттеу» (степная устная историология)деген ұғыммен белгілеуді ұсынды[3]. Назар аударатын жағдай, ғалым бұл ұғымды аталмыш аласапыран кезеңнің үрдіс иірімдерінде қалыптасқан әрі дни- культтік, әрі идеологиялық,тіпті дүниетанымдық «құрал» ролін атқарған «мифке де,фольклорға да,мысалы батырлық эпосқа да жатпайтын шығыс Дәшті-Қыпшақ көшпелілерінің тарихи білімін, ауызша тарихи зерттеу дәстүрін білдіретін ұғым ретінде қарауға тырысты.

Тәуелсіздік кезеңінде осы бағытта іргелі зерттеулер жүргізген қазақ этнологиясына байланысты, кең ауқымды, өзекті мәселелерді қозғаған Ақселеу Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» еңбегін айтпасқа болмайды. В.П.Юдин «далалық ауызша тарихнама» деген ұғымды пайдаланған болса, ал осы негізде А.Сейдімбек те шежірелік деректерді зерттеу барысында өзінің шежіре ішіндік зерттеу бағыттарын далалық ауызша тарихнама аясына сыйдырады[4]. Ақаң «Қазақтың ауызша тарихы» атты зерттеу еңбегінде жаңа тұжырымдарға барып «қазақ шежірешілдігін» (шежіресін), шын мәнінде, «Қазақтың ауызша тарихы» деп атауға болады деген тың қорытындыға келеді. Автордың бұл жерде этнология ғылымындағы жаңа пікірді ұсынып отырғанын аңғармау мүмкін емес. Шындығында да, қазақ шежіресі тарихи айналымға адами тұлғаларды нақты енгізетіндіктен және бүкіл шежірелік хикаялар нақты тарихи тұлғалардың ұрпақ жалғастығын бейнелейтіндіктен және мұның өзі әрқашан да ауызша тарих айту жолымен жүзеге асырылатындықтан, мұндай аталмыш ұсынысқа келісуге болады.

Ұлттық тарих айту дәстүрінің негізгі қасиеті қазақтың ұлттық ділі мен рухын қалыптастырды. Мұны Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде терең пайымдаған: «...Сонымен бірге ұлттық сананың кейбір ерекшеліктері де қазақ болмысының құпиясы мен өміршең күштерін нұрландыра алады. Қазақтардың рухани әлемі негізінен ауызекі поэзия дәстүрінің ықпалымен қалыптасып отырған. Қазіргінің талай елін қайран қалдыратын осынау байтақ кеңістікті кернеген поэзиялық әлем тек қана сұлулық пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Ол жаңашылдықтың жалынын лаулата да білген. Содан да болар, қазақтың поэзиялық шығармаларында мейлінше терең танымдық қасиеттер бар. Сондықтан да қазақтың дәстүрлі поэзиясы ұдайы философиямен шендесіп жатыр. Қазақ даласында поэзия тек ақын-жыраулардың ғана еншісі болып қоймаған, ол қазақ мәдениетінің барлық тамырына нәр берген. Қазақты этномәдени тұтастық ретінде танып-түсіну үшін халықтың ауызекі сөзінің құдіреті айрықша мәнді» [5, 28 б].
ӘДЕБИЕТ
1. Томпсон П. Голос прошлого. Историки и устная история.-Бишкек, 2004. 84б.

2.Уәлиханов Ш. Шығармалар жинағы. - Алматы, 1961, 1 том. 201 б.

2.Құсайынова М.Ә. Ауызша тарих айту дәстүрінің дамуы хақында // «ХХІ ғасырдағы орта білім беру жүйесі: жайы мен даму көкжиектері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Астана, 2002. 114-119бб.

3. Юдин В.П. Центральная Азия в XIV-XVIII веках глазами востоковеда. Алматы:Дайк-Пресс,2001.384 с.

4.Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы: зерттеу / Ақселеу Сейдімбек. Астана: Фолиант, 2008. 728 б.

5.Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы: Атамұра, 2003. 288 б.

«Даланың ауызша тарихы» ұғымы бірінші рет Өтеміс қажының еңбегінде кездеседі, ал оның дәстүрлік келбеті – Рашид-ад дин, Мұхамед Хайдар Дулати, Әбілғазы Баһадүр-хан, Қадырғали Жалайыр, Құрбанғали Халид, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Мәжһүр-Жүсіп Көпейұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Әлкей Марғұлан және басқа да түркі-қазақ ғұламалары еңбектерінде жан-жақты көрінген. ХХ ғасырдың басында Қазақстан тарихының очерктері мен оқулықтарын жазған кәсіби тарихшылар – А. Чулошников, А. Рязанов, Б. Герасимов, С. Асфендияров, М. Тынышбаев, Х. Досмұханбетов, Қ. Кемеңгеров, Т. Шонанов және өткен ғасыр ортасында тарих ғылымында өшпес із қалдырған Е. Бекмаханов ауызша тарих деректерін өз зерттеулерінде кеңінен пайдаланды. Е. Бекмаханов «Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында» деп аталатын монографиясында М.Ж. Көпеев, Ә. Диваев және басқалардан жазып алған халық мақал-мәтелдерін және фольклорды маңызды дерек көзі ретінде кеңінен қолданып қана қоймай, ғылыми тұрғыдан деректанулық талдау жасады. Қазақ халқының рухани мәдениетін ғылыми тұрғыдан терең әрі кең ауқымда зерттеген ғалым – Әлкей Марғұлан даланың ауызша тарих айту үлгісін жинастырып, оларды кезеңдерге бөліп көрсетті [3]. Қазақ ғалымдарының 1948 жылы қазақ фольклорының тарихына арналған алғашқы үлкен еңбегі қолжазба күйінде сынға ұшырады. Кітап «зиянды» деп танылып, ғылыми айналымнан алынды. Кеңестік тоталитарлық жүйенің саяси қысымының үдей түсуі салдарынан ХХ ғасырдың 50-ші жылдарының аяғы мен 70 жылдардың басында кеңестік методологияға сәйкес келетін зерттеулерге баса назар аударылып, ұлттық тарихи білімнің даму ерекшеліктерін, қазақ халқының ауызша тарих айту дәстүрін ден қоя зерттеуге мүмкіндік болмады.

ХХ ғасырдың 80-жылдарының соңы мен 90-жылдардың басында ауызша тарих айту КСРО-да болған саяси қуғын-сүргін, аштық, еңбекпен түзету лагерлері тарихын зерттеуде қажет бола бастады. Кеңестік жүйе тарихының ақтаңдақ беттерін ашатын деректер жабық болған кезеңде ауызша деректер күйрей бастаған тоталитарлық жүйенің қылмыстарын ашуға, ақиқатты қалпына келтіруге үлес қосты. Аталған кезеңде тарихты білуге, жазуға құлшыныс ерекше болғаны белгілі. Тарихи ақпаратты жинауға кәсіби тарихшылармен қатар басқа да гуманитарлық сала мамандары ерекше белсене кірісті. «Кеңестік тоталитарлық жүйе», «КСРО-дағы еңбекпен түзету лагерлер жүйесі», «саяси қуғын-сүргін» мәселесінің өзі жүйелі зерттеу нысаны бола қоймаған бұл кезеңде мәселенің мақсат-міндеттерін нақты қою, зерттеуді неден бастау керек мұның бәрі бұлыңғыр еді. Жоғарыда айқанымыздай зерттеу нысаны, мақсат-міндеттері айқындалмай тұрғанда жиналған ауызша деректер бүгінгі күні нақты бір мәселені зерттеуде толымсыз болып жататыны бар. Сондықтан ауызша дерек жинағанда, зерттеу нысанының мақсат-міндеттеріне сәйкес, тақырыпты мүмкіндігінше толық ашатындай деректер алуды ойластыру керек.

Сұхбат алушы сұрақ қойғанда өте мұқият болуы тиіс, тақырыпты зерттеуде дерек берушіге деген құрмет, оның айтқандары зерттеушінің көзқарасымен қарама-қайшы болса да ықыласпен ден қоя тыңдау қажет. Ауызша деректерді жинау ізденушінің үлкен дайындығын қажет етеді, зерттеу нысанына қатысты тарихи еңбектерді оқумен қатар, методикалық және этикалық дайындығы болуы тиіс. Қоятын сауалдарын түсінікті етіп алдын-ала дайындап алғаны дұрыс. Сценариден ауытқып кетуге тура келетін жағдай да болуы мүмкін, оған да зерттеуші дайын болуы тиіс. Сауал алатын орын қолайлы жерден (ақпарат берушінің үйі немесе ауласы) белгіленуі және сұхбат алатын адамның әр сөзі салмақты, сенімді алынатын ақпараттың маңыздылығына көз жететіндей болуы керек. Адамның көңіл-күйі де басты назарда болғаны жөн. Ақпарат беруші ашуланып, жылап, біржақты жауап бере бастаса сауал алуды тоқтатып, келесі күнге немесе басқа бір бос уақытқа ауыстырған жөн. Сауалды бір, бір жарым сағаттан асырмаған дұрыс. Әңгіменің қызығына елтіп, жасы ұлғайған адам шаршағанын байқамауы, артынан қан қысымы көтеріліп немесе жүрегі ауырып қалуы ықтимал.

Ауызша тарихты дерек көзі ретінде сақтаудың да өзіндік ерекшелігі бар. Әр аудиокасета нөмірленіп, тақырыбы жазылып, мүмкіндік болса сандық түрге түсіріп алған жөн. Аудиожазбаны қағазға түсіргенде ондағы тыныс белгілер, көңіл-күй ескерілуі тиіс.

Бір мақаланың көлемінде ауызша тарих айтудың кейбір мүмкін болған методологиялық мәселелеріне тоқталдық. Тарихшының міндеті – ұлт тарихына қатысты ауызша деректерді талдап қоюмен шектелмек емес, ұлттың бай тарихына қатысты жазба деректерін халықтың тарихи жадында сақталған деректермен байытып, қазақ тарихының ақтаңдақ беттерін шынайы тарихи тұжырыммен толықтыру, тарих сабақтарынан тағылым алу болып табылады