Норбоев Абдулла Ориф ўғли
III BOB. BANK RISKLARINI BOSHQARISH BILAN BOG’LIQ MUAM-
жүктеу/скачать 0.9 Mb. Pdf көрінісі
|
| III BOB. BANK RISKLARINI BOSHQARISH BILAN BOG’LIQ MUAM-
MOLAR VA ULARNING YECHIMI Respublikamiz tijorat banklarining faoliyatidagi risklarni boshqarish samaradorligini oshirish borasidagi asosiy muammolar, xususan kredit riski va uni baholash masalalari qator iqtisodchi olimlarning ilmiy izlanishlarida o‘z ifodasini topgan. Masalan, prof.V.Usoskin o‘zining “Zamonaviy tijorat banki: boshqaruv va operatsiyalari” nomli monografiyasida mijozni bank tomonidan kredit liniyasi ochish yo‘li bilan kreditlash orqali kredit riski darajasini sezilarli darajada pasaytirish mumkin, degan xulosaga keldi 44 . Uning fikriga ko‘ra, kredit liniyasi orqali mijozni kreditlashda kompensatsion qoldiqdan foydalanish mijozning kreditni qaytarish bilan bog‘liq bo‘lgan to‘lov yukini kamayishiga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, kredit riski darajasining pasayishiga sabab bo‘ladi. Fikrimizcha, kompensatsion qoldiqni O‘zbekiston Respublikasi bank amaliyotida qo‘llash kredit liniyasining kreditlash shakli sifatidagi jozibadorligini oshiradi.D.Polfreman, F.Fordlar muallifligidagi “Bank ishi asoslari” kitobida mijozning kredit yig‘ma jildini o‘rganishga e’tiborni kuchaytirish orqali banklar faoliyatidagi kredit riski darajasini pasaytirishni taklif qilingan 45 . Fikrimizcha, mijozlarning kredit yig‘ma jildi asosida ularning kredit tarixini o‘rganish respublikamiz bank amaliyoti uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, mijozlarning ma’lum qismi moliyaviy imkoniyatlarga ega bo‘la turib, kreditni qaytarmaydilar. Ushbu toifa mijozlar uchun kredit tarixi asosida kredit berish to‘g‘risidagi qarorning qabul qilinishi banklar faoliyatidagi kredit riskini sezilarli darajada kamaytirgan bo‘lar edi. O’zbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 23 apreldagi 197-sonli «Qarz oluvchilarning kredit tarixi to’g’risidagi axborotni hisobga olish tizimini shakllantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qaroriga asosan Markaziy bank huzurida Kredit Axboroti Milliy Insititutining (KAMI) tashkil qilinishi banklarning kredit riski bilan bog’lik muammolarini kamaytirishda muhim qadam bo’ldi. Shuningdek, Kredit riski bilan 44 М.О.Маркова Н.Н.Мартыненко О.С.Рудакова, Н.В.Сергеева Банковские операции 2012 45 О.И. Лаврушин О.Н.Афаньсева С.Л.Корниенко Банковское дело 2009 64 bog’liq muammolarni kamaytirish usullaridan biri bo’lib, kreditni sindikatlashgan asosda berish hisoblanadi. Respublikamizda yirik investitsiya loyihalarini sinditsiyalashtirilgan kreditlash amaliyoti Markaziy bank Boshqaruvining 2005 yil 16 iyuldagi 15/4-sonli qarori bilan tasdiqlangan "Tijorat banklari tomonidan yirik investitsiya loyihalarini sinditsiyalashtirilgan kreditlashni amalga oshirish tartibi to’g’risida"gi Nizom asosida tartibga solinadi. Ushbu Nizomga muvofiq umumiy qiymati tijorat banklarining birinchi darajali kapitalining 25 foizidan oshadigan investitsiya loyihasi yirik investitsiya loyihasi hisoblanadi. Bunda sinditsiyalashgan kreditlar faqat yuridik shaxslarga beriladi. Sinditsiyalashtirilgan kreditlashda tashabbus bilan chiqqan va zimmasiga ishtirokchi-banklar nomidan kredit hujjatlarini yuritish mas’uliyati yuklatilgan qarz oluvchining asosiy talab qilib olinguncha depozit hisobvarag’iga xizmat ko’rsatuvchi bank yetakchi bank hisoblanadi. Yetakchi bank tomonidan muammoli kreditni paydo bo’lishini oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar boshqa ishtirokchi banklar bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Tijorat banklari kredit bo‘linmalari xodimlarining korxonalar moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish borasidagi bilimi va tajribalarini oshirish choralarini ko‘rish lozim. Bank xodimlarining moliyaviy tahlil sohasida chuqur bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi mijozlarning kredit to‘loviga layoqatliligini to‘g‘ri baholashda muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki moliyaviy ko‘rsatkichlarni ham, mijozlarning pul oqimini ham to‘g‘ri hisoblash moliyaviy hisobotlarda keltirilgan ma’lumotlarning haqqoniyligiga bog‘liqdir. Sh.Abdullaeva tijorat banklari faoliyatidagi kredit riskini boshqarishni takomillashtirish yo‘li bilan kredit portfelining sifatini oshirish mumkin, deb hisoblaydi 46 . Shu bilan birga, respublikamizning qator tijorat banklarida kredit portfelini diversifikatsiyalash talabiga rioya etilmayotganligi kredit riski muammosini keskinlashishiga olib keladi. Buning boisi shundaki, bank 46 Абдуллаева Ш.З. Банк рисклари ва кредитлаш.– Т.: Молия, 2002 й. 65 kreditlarining asosiy qismi joylashtirilgan tarmoqda foyda normasining pasayishi muddati o‘tgan kreditlar hajmining keskin o‘sishiga olib keladi. Z.Umarovaning fikriga ko‘ra, tijorat banklari faoliyatidagi kredit riski darajasini pasaytirish uchun tijorat banklarining investitsion kreditlaridan foydalanish uchun taqdim etilgan biznes-rejalardagi ko‘rsatkichlarni yetarli darajada asoslanmaganligi, berilgan kreditlar ustidan yetarli darajada monitoring o‘rnatilmaganligi. Biznes-rejalarda yetarli darajada asoslanmagan ko‘rsatkichlarning mavjudligi investitsion kreditlar bo‘yicha muddati o‘tgan qarzdorlik hajmining oshib ketish xavfini yuzaga keltiradi. Afsuski, tijorat banklari mijozlarining aksariyat qismi biznes-reja tuzishda yetarli bilim va malakaga ega emas. Achinarlisi, ular biznes rejaga kredit olish uchun talab etiladigan rasmiy bir hujjatdek yondashmoqdalar. Amaliyotda yuzaga kelayotgan muammoli kreditlarning sezilarli qismi tijorat banki mansabdor shaxslarining kredit berish mexanizmi qoidalariga rioya etmagan holda o‘z mansab vakolatini suiste’mol qilishi, ya’ni mansabdor shaxsning o‘z mansab vakolatidan noqonuniy foydalanishi oqibatida yuzaga kelmoqda. Tijorat banklarining kreditlash amaliyotini tahlil qilish natijalari shui ko‘rsatmoqdaki, ayrim tijorat banki rahbarlari o‘z mansab vakolatlaridan foydalanib kredit qo‘mita a’zolari fikri bilan ham hisoblashmagan holda yoki qo‘mita qaroriga salbiy ta’sir etishi natijasida moliyaviy jihatdan beqaror bo‘lgan, biznes rejasida ko‘rsatkichlar real bo‘lmagan ayrim mijozlarga majburiyat ijrosining ta’minotisiz kreditlar bermoqdaki, buning oqibatida muammoli kreditlar miqdori ortmoqda. Tijorat banklarining kredit siyosatiga Markaziy bank tomonidan qo‘yiladigan talablarda berilgan kreditlar ustidan doimiy monitoringni amalga oshirishning zarurligi belgilab qo‘yilgan. Mazkur monitoringda quyidagi holatlar tekshirilishi lozim: 66 kredit olgan sub’yektning xo‘jalik-moliyaviy faoliyati; qarzdorning tuzilgan shartnomalarga muvofiq mahsulot etkazib berish majburiyatlarini bajarishi; kredit olgan sub’yektning ishlab chiqarish hajmlari, noishlab chiqarish xarajatlari va yo‘qotishlari, muomala chiqimlari, foydasi, o‘z aylanma mablag‘larining yetarliligi; qarzdorning tovar-moddiy boyliklar zaxiralari ahvoli; debitor qarzdorlikning aylanish darajasi; asosiy vositalarning aylanishi va h.k 47 . Banklar amaliyotida eng keng tarqalgan, kredit riskini kamaytirish maqsadida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim: Qarzdorning kreditga bo‘lgan layoqatliligini baholash. Bu usul mijoz reytingini aniqlashni ko‘zda tutadi. Qarzdorni baholash mezonlari har bir bank uchun qattiq individuallashgan bo‘lib, uning amaliyotidagi mavqeidan kelib chiqishi va vaqti-vaqti bilan qayta ko‘rib chiqilishi lozim. Bir qarzdorga beriladigan kreditning hajmini kamaytirish.Bu usul mijozning kreditga layoqatliligiga to‘liq amin bo‘lmagan hollarda qo‘llaniladi. Kreditlarni sug‘urtalash. Kreditni sug‘urtalash uning qaytmaslik riskini to‘liq sug‘urtalash bilan shug‘ullanuvchi tashkilot zimmasiga yuklanishini ko‘zda tutadi. Sug‘urtalash bilan bog‘liq barcha xarajatlar ssuda oluvchilar tomonidan to‘lanadi. Yetarli ta’minlanishni talab qilish. Bunday usul bankdan berilgan summaning qaytishini va foiz olinishini kafolatlaydi. Kredit riskidan himoyalanishda asosiy e’tibor zararlarni qoplash uchun mo‘ljallangan yetarli ta’minotni jalb qilishga emas, balki ushbu zararlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun qarzdor kreditga layoqatliligini tahlil qilishga qaratadi. 47 Умарова З.С. Ўзбекистон Республикасида тижорат банклари кредит эмиссиясини тартибга солишни такомиллаштириш йўналишлари. И.ф.н. илм. дар. ол. уч. тақд. эт. дисс. автореф. – Тошкент, 2011. – Б. 79-80. 67 Diskontli ssudalar berish. Diskontli ssudalar unchalik katta bo‘lmagan darajada kredit riskini pasaytirishga yordam beradi. Bunday usulda kredit berish kreditga minimum to‘lov olishni ta’minlaydi. Shuningdek, kredit risklarini boshqarish usullari qilib quyidagilar ham olinsa bank uchun kredit riskini boshqarishda qulayliklar tug’dirishi mumkin: жүктеу/скачать 0.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|