Нұргелді уәлиев сөз мәдениеті

тағып, эвфемизммен (сыпайы сөзбен) бүркемелемек болды. Ал біздің
еліміздің, социалистік елдердің баспасөзі нейтрон тәрізді ядролық
қарудың адамзат үшін тажал екендігін ашық айта келіп, жалған
мадақтаудың бет пердесін сыпырып, өткір, өтімді түрде өлтіре
сынайды. Мұндайда жағымсыз реңдегі сөздерді талғай білудің әсері
айрықша. «Халықаралық физиктер семинары» деп айдар тағылған
жын ойнақта С. Коэннің түсігін езуінен көбік аққанша мадақтады»
(газеттен).
Газет тілі үшін бағалауыш сөздер (жағымды, жағымсыз реңдегі
сөздер) ауадай қажет. Сұхбат тәрізді кейбір сөздеріміздің қазіргі
кездің өзінде-ақ бейтарап реңнен жағымды реңге көшіп келе
жатқандығын байқау қиын емес. Сұхбаттасу – «әңгімелесу» деген
мағынаны білдіреді. Бірақ сұхбаттасты дегенде жай ғана тілдесу
деп ұқпаймыз. Келелі мәселе көтеріп, терең пікір қозғаған,
тартымды да, әсерлі әңгімені «сұхбат» деп түсінеміз. Қоғам
қайраткерлері, еңбек ардагерлері, өнер майталмандарымен болған
әңгімеге қазір газеттеріміз «сұхбат» деген айдар тағып жүруі де бұл
сөздің жағымды рең алып келе жатқандығының көрінісі.
Сөзді лексикалық мағынасына сай дұрыс қолдана білумен бірге
әсіресе жаңа рең алып келе жатқандарының бояуын сезіне отырып
жұмсау – сөз мәдениетіне, оның ішінде сөз жатықтығына қойылар
талаптың бірі.
Күндегісін күнде қолданып жүрген сөздің алуан қыры мен сыры
бар. Оны кейде байқасақ та, кейде байқай бермейміз. Бір ақын өз
өлеңінде сөзді кітапхана сөресінде тұрған кітаптарға теңеген екен.
Кейбір сөздер қаз-қатар тізілген кітаптардай көз алдыңда тұрады,
қол созып сөреден ала бересің, керегінше пайдаланасың. Ал кей
сөздер кітапхананың алтын қорында жатқан қымбат қазынадай.
Халықтың өткендегі өмірін, ерлік дәстүрі мен елдігін, қайғысы мен
қуанышын, өлең-жыры мен ұғым-түсінігін сол кітаптардан табасыз.
Тілдегі сөздер де бір-бір кітап. Тек оны оқи білу шарт. Сөз-кітапты
кім қалай оқиды? Басқасын айтпағанда, сөз мағынасы туралы
бәріміздің түсінігіміз бір жерден шығып жата ма? Тіл туралы қам
жеп, жақсы ниетпен жазылған мақалаларда сөз мағынасы, оның
тағдыры жайындағы әркімнің түсінігі мен жорамалы әр басқа болып
та жатады. «Мына сөздің байырғы кездегі мағынасы былай еді, қазір
неге басқаша қабылдаймыз? Бұл сөз өзге тілден енгенде өзгеше еді,
енді танымастай болып барады» – деп, ондағы жаңару мен
жаңғыруды жақсы нышанға жорымайтынымыз да бар. Сондай
мақалалардың бірінде жазира сөзінің мағынасын «түсінбей
қолданып» жүргеніміз сөз болады. Автордың сондағы дәлелі мына
тәрізді. Бұл сөз араб тілінен енген, төркін тілінде білдіретін
мағынасы – «шөл», «арал». Сондықтан масатыдай кұлпырып тұрған

жерді жазира дегі атау дұрыс емес т. б. Осындай пікірге қарағанда,
жазира сөзін жаңылыс мағынада қолданып жүрген тәріздіміз.
Кезінде бұл пікірге кейбіріміз құлақ асып, құлай жығылдық,
кейбіріміз дүдәмал күйде қалдық.
Шындығында, жазира араб тілінен енген сөз, мағынасы – «шөл»,
«арал». Онда неге жазира сөзін үш қайнаса сорпасы қосылмайтын
гүл, жасыл сөздерімен тіркестіріп гүл жазира, жасыл жазира деп
атаймыз? Бұлай қолдану мүлдем теріс емес пе? «Шөл», «арал»
мағынасында өзге жұрттан қоныс аударған бұл сөз қазақ топырағына
алғаш түскен сәтте де «шөл», «арал» мағынасында қолданылған екен.
Жазираны гүлстан ету үшін, 
Төбені ойға аударып тастаған ер
(Халық ақындарынан. Мысал Н. Оңдасыновтың аталған кітабында
көрсетілген)
4
.  Бұдан жазира сөзінің «шөл» деген мағынада
жұмсалғандығын байқаймыз. Енді бұл сөздің «арал» мағынасында
қолданылғандығына мысал келтірейік:
Жолықты бір жазира және тағы, 
Кең арал, мұхит теңіз екі жағы. 
Ғажайып зифа харам бір жазира, 
Адамның бастарындай жеміс бағы.

жүктеу/скачать 450.47 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: