қазақ тіл білімі казахское языкознание

қазақ тіл білімі
казахское языкознание

УДК 811.512.122’367.

Ж.А.Жакупов

Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова

«Всякая наука, — писал А.А.Реформатский, — переживает обычно три стадии: 1) хаотическое накопление материала; 2) классификация и накопление множества мелких законов (период плюрализма); 3) обобщение и сведение к немногим общим законам (стремление к монизму)»². Очевидно, изучение ССЕ в тюркологии переживает в наши дни вторую стадию, намеченную А.А.Реформатским. Доказательством этому служит то, что до сих пор в тюркологии, и в частности в казахском языкознании, отсутствуют специальные монографические исследования ССЕ (кроме канд. и докт. диссертаций К.М.Абдуллаева); оно не отражено и в программных курсах грамматики тюркских языков, тогда как в грамматиках индоевропейских языков дается определенное место изучению закономерностей связной речи, выпускается отдельная литература для спецкурсов по ССЕ. Даже языковые явления, выходящие за рамки предложения, признаются как особая отдельная отрасль языкознания, называемая «лингвистикой текста».

Изучение ССЕ в тюркском языкознании — явление относительно новое. Начиная с 60-х годов этого столетия и по сей день в трудах некоторых лингвистов-тюркологов намечаются самые общие или некоторые отдельные черты речевых единиц крупнее предложения.

Идея существования ССЕ как особого цельнооформленного соединения предложений в массиве текста и раньше, и в последнее время вызывала и вызывает неоднократные возражения. При этом отмечается в основном произвольность в выделении ССЕ из текста. Критики правильно заметили это «слабое место», т.е. самый затруднительный, чрезмерно сложный вопрос в изучении ССЕ, тогда как для описания ССЕ (да и других языковых единиц) необходимо и в практическом, и в теоретическом отношениях выделение его из потока речи.

В общем языкознании для определения границ ССЕ предлагаются различные критерии. Например, по интонационным признакам (Л.А.Булаховский), по ослаблению межфразовых связей (Л.М.Ло­сева), по модальности (Г.Я.Солганик), по отношению к определенному типу речи (Н.Д.Зарубина), по раскрытию темы, по семантическим признакам (И.А.Фигуровский, О.И.Москальская, В.И.Ставский и другие), по лексико-морфологическим признакам компонентов (Б.А.Маслов, Ж.Г.Амирова), по зоне действия одного из видов средств связи (А.М.Пешковский, Н.И.Серкова, Л.Каминскене).

В тюркском же языкознании в связи с малоизученностью проблемы в основном ограничиваются описанием некоторых синтаксических характеристик, установлением некоторых закономерностей строения ССЕ. Так, например, М.З.Закиев пишет, что «выделение сложного синтаксического целого в связной речи имеет чисто методическую цель», границы ССЕ определяются расплывчато: «Сложное синтаксическое целое может быть частью абзаца, целым абзацем, целой главой, иногда даже целым произведением, целой статьей, докладом, речью оратора и т.д.»³. Это подтверждается и А.Мамажа­но­вым, но в развитии упоминается пауза, как определяющая границы ССЕ, и «свободное предложение», как признак начала и конца единства⁴. Словом, не ставится определенная цель установить критерий выделения ССЕ из потока речи. Однако известны две попытки в тюркологии относительно делимитации ССЕ, которые принадлежат перу К.М.Абдуллаева.

В первой из них, опираясь на определенный, твердоустановленный порядок слов в предложении в тюркских языках, исследователь констатирует, что «структуру сложного синтаксического целого пронизывает синтаксический параллелизм, как бы составляя его синтаксический «скелет». Таким образом, общие грамматические показатели определенных соотносимых элементов в разных предложениях сопровождают данную группу предложений от одного смыслового отрезка до другого»⁵. С этим взглядом автора можно было бы согласиться только в том случае, если компоненты единства между собой связываются параллельно. Однако в такой трактовке вне поля зрения остается цепная связь между компонентами ССЕ, между прочим, и автор относится к цепной связи скептически, так как, по его мнению, «цепная связь не вполне надежный критерий для определения границ сложного синтаксического целого»⁶. Таким образом, этот критерий вычленения ССЕ оказывается нежизнеспособным, так как не учитывается цепная связь между частями сложного, когда этот вид связи признается подавляющим большинством специалистов этой области.

Позже К.М.Абдуллаев выдвинул более углубленное предположение о делимитации ССЕ. По мнению языковеда, как и предложение (имеются в виду тюркские языки. — Ж.Ж.), «текст обладает рамочной структурой, в которой конечная, завершающая стадия является своеобразным повтором начальной»⁷. По нашему мнению, спорным в этом положении является то, что здесь не учтен стиль пишущего/говорящего и не учтено то, что текст дается не всегда в стандартном виде, что начальная стадия может и не повторяться в конечной. И еще этот критерий осложняет процесс вычленения ССЕ в практическом отношении.

На наш взгляд, соотношение абзаца и ССЕ является рациональной базой делимитации ССЕ. Ведь не зря часто отождествляются абзац и ССЕ, и красная строка по традиции принимается как бы своеобразным пунктуационным знаком в тексте. Тут же необходимо упомянуть, что знак «точка» (.) является основным показателем практического выделения предложения.

Между абзацами все же имеется некий разрыв, т.е. меньший или большой скачок мысли. По этому поводу нельзя не отметить высказывания одного из знатоков ССЕ Т.И.Сильмана о том, что абзац «имеет значение выделительное — почти что модальное в самом широком смысле слова. Переходя в чтении к новому абзацу, мы как бы получаем предупреждение от автора: «Вот это важно! Это нечто новое! Остановитесь, наберитесь сил и дыхания!» Если же красной строки, т.е. такого предупреждения нет, мы могли бы это «новое» не заметить»⁸.

Весьма убедительным является взгляд К.М.Абдуллаева о соотношении абзаца и ССЕ по поводу делимитации ССЕ. Исследователь рассматривает связь абзаца и ССЕ как соотношение формы и содержания. Содержание, значит ССЕ (в терминологии К.М.Абдуллаева — текст) выражается в виде абзаца. Если в один абзац входят два и более ССЕ, то это должно приниматься как неправильное кодирование содержания, неправильное использование языкового знака в виде текста. Такое решение вопросов, по мнению К.М.Абдуллаева, — ключ к правильному установлению функции и степени абзаца и ССЕ⁹.

Нам приходится согласиться с этим мнением, так как, с одной стороны, общеизвестно из школьной дидактики то, что переход от одного отрезка тематической мысли на другой осуществляется через красную строку. Это традиционно сложившийся навык в обучении связной письменной речи. С другой стороны, нынешнее знание закономерностей языковых явлений людьми в силе выполнить такое требование. Это мы заметили в процессе сплошного анализа произведений многих современных казахских писателей.

Разделяя мнение К.М.Абдуллаева, внесем дополнение, что использование абзаца и может иметь в виду экспрессивно-коммуникативную цель сообщения, информации.

Пишущий, несмотря на незаконченность мысли, одно или несколько предложений выделяет абзацем. Это действие требует от нас обратить особое внимание, придать отличительное значение этому, выделенному абзацем, предложению или предложениям. Иначе говоря, абзац выполняет функцию средства эмфазы.

В процессе анализа материалов казахского языка нами было обнаружено, что в большинстве случаев абзац соответствует ССЕ. А несовпадение их связано с использованием абзаца в целях эмфазы.

Здесь нужно заметить, что в казахском языке, да и в других языках, в некоторых случаях ССЕ легко разграничивать. Точнее, легко обнаружить границы портретных, пейзажных ССЕ, ССЕ типа рассуждения и в случае, когда компоненты его между собой связываются только параллельно (нарушение параллелизма является пограничным сигналом ССЕ). Некоторые вводно-модальные слова (сонымен «итак», сөйтіп «таким образом», қысқасы «короче» и т.д.) могут являться сигналом завершения и перехода на другое ССЕ.

В целях экономии объема статьи нами будут приведены примеры только с несовпадением абзаца и ССЕ:

Ұлықтарда сірескендей қыбыр етпей, ел пішініне қадалып тұрды. Шошыған, сасқан жүздерді көрген сайын албастысын арттырып, пысымен баспақ болғандай болып тұр. Бар ұлық-төре келген қалпында өздерін үрпитіп, түктерін сыртына теуіп, шірене дем алып сызданады. Қарсы тұрған екі топ бір-біріне кірпік қақпай қадалып, арбасқандай аңдысып, бірін-бірі бағып тұр.

Осы хал мен тым-тырыстың ішінде екі минуттай уақыт өтті.

Болыстардың көбі соңғы кездегі сайлауларда іске ширақ, тіл білетіндеу жастардан сайланып еді.

Көбі жиырма бес, отыз бес арасындағы жас-сымақ адамдар болатын. Көбінің ел ортасында соншалық зор салмақ беделі, абырой, атақ айдыны да жоқ. Үлкен істі елдің жасы үлкен қариясы, атақты, салмақты үлкендері, қарталы жуандары арқылы болмаса, өз беттерімен бұзып, жарып істеп кете алмайтын. Болыс ішіне келген үлкен міндеттің барлығын солардың нұсқауымен істеуші еді. Көбінің болыс болып, дәреже алуына да солар себеп болған.

Ұлық жарлық жариялағанда: «Пәленше екем не дер еді, қалай қарайды... онсыз мен не айтамын» деген сияқты ойлар көбінің бойын басқандай болды. Тым-тырыс созылуға айналған соң, осы ойды көбірек ойланған бірен-сарандар хан жағына жалтақтап, басқалар не дер екен дегендей болып, көзбенен әркімді алдына салғысы келді (М.Әуезов).

Этот отрывок состоит из пяти абзацев. Легко заметить выделение 2, 3-го абзацев в целях эмфазы. Установим структурно-семантические связи предложений этих абзацев с другими абзацами: предложение во 2-м абзаце связано с предыдущим абзацем, а предложение в 3-м — с последующим посредством повтора слова «(Болыстардың) көбі». В данном случае невозможна связь в структурном и в семантическом отношениях предложения в 3-м абзаце с предыдущим, а предложение 2-го абзаца — с последующим. Читателю, осведомленному о семантико-синтакси­ческих связях между предложениями, нетрудно заметить, что 5-й абзац является полноправным предложением 4-го абзаца, так как компоненты связаны в семантико-структурном плане с помощью единого субъекта действий. 2-е предложение 5-го абзаца (Тым-тырыс созылуға...) дисантно связано с предложением 2-го абзаца, но это не позволяет нам непосредственно присоединить этот абзац или это предложение ко 2-му абзацу, так как это предложение относится к фрагменту в целом (слово этого предложения «тым-тырыс» является основной темой 1-го и 2-го абзацев, а слово «бірен-сарандар» заменяет названия субъектов 3, 4 и 5-го абзацев). Такие связи, которые состоят из двух или более ССЕ, выходящие за пределы ССЕ, должны рассматриваться в объеме «фрагмента» (Г.Я.Солганик) или же в объеме целого текста. Таким образом, предложения в этих пяти абзацах организуются в два ССЕ.

Пример другого характера:

Қысқа тоны қаудырап, суыққа тоңып жауырап, жақ жүні үрпиіп, ашаң жүзді келген бір әйел сиырдың қорасын тазалап жүр. Жұмысқа мойындамағандығы, жұмысты көңілденіп істемегендігі ісінен де көрініп тұр. Бірден бітіріп тастайтын жұмысты күн оздырайын деген кісідей, үнемдеп істеп жүр. Кішкене жүргеннен кейін күрегіне сүйеніп дем алады. Әлденелерді есіне түсіреді. Өткендегі мен қазіргі күнді салыстыра бастаса, өзінен өзі мүжіліп, ыстық жас көзден тимей-тимей кетеді.

Бұл Злиха еді, Сарымсақтың Злихасы! Сарымсақ сасып, Ұлпа мен Бақыт жылап үйді басына көтерген түні Злиха Сарымсақтың қойнынан шығып, көрмеген, білмеген біреудің соңынан ерген. Неге ерді, не мұңы бар, жылатып тастап кеткендей Сарымсақтың не жазығы бар? Бұл Злиханың әлі күнге шешпеген жұмбағы.... (Б.Майлин).

В отличие от предыдущего примера здесь выделены абзацем несколько предложений. 1-е предложение 2-го абзаца, соединяясь с предыдущим абзацем с помощью местоимения бұл, составляет совместно с ним одно ССЕ, замыкая то же ССЕ. Выделение этого предложения в другой абзац (также вспомогательно-восклицательный знак после предложения) объясняется целью писателя обратить внимание на «новое» в этом предложении. Возникает вопрос, почему другие предложения (кроме 1 го) 2-го абзаца не выделены красной строкой отдельно от первого? Однако здесь явно выражена связь 1-го предложения 2-го абзаца с последующими предложениями этого абзаца: в последующих предложениях сообщается об одном и том же субъекте (Злиха), но в этих предложениях изменена модальность сообщения (если в 1-м абзаце действия изложены в настоящем времени, то во 2-м — в прошедшем), тема (изложение внешнего действия субъекта во 2-м абзаце переходит к изложению внутреннего духовного состояния субъекта). Поэтому предложения 2-го абзаца (кроме 1-го предложения) легко разграничиваются от предыдущего абзаца и составляют отдельное ССЕ. А связь между этими единствами, которые были разграничены нами, следует рассматривать не как связь между предложениями, а как связь между ССЕ.

Кроме указанных выше, возможные случаи размежевания ССЕ с помощью абзаца можно изобразить следующими схемами (условные знаки: одна строка — абзац; пунктир — предложение или предложения, которые, связываясь с другими предложениями другого абзаца, входят в состав другого ССЕ):

А. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Б. ___________________________

В. ____________ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Г. ___________________________

Здесь в одном абзаце помещены два ССЕ (между ССЕ поставлен знак //). При выделении их мы опираемся на такие доводы. Если два и более ССЕ помещаются в один абзац, то можно легко на­блюдать наличие групп самостоятельных предложений, которые отделены друг от друга изменением темы (если в 1-м единстве говорится о явлении природы, то во 2-м — о действиях конкретного лица), плана изложения, модальности (в 1-м единстве сообщение построено в переменном настоящем времени, во 2-м — в недавнопрошедшем), структурных сторон, так как в поле зрения находятся определенное пространство, конкретно-измеримый абзац.

Таким образом, для размежевания границ нельзя ставить знак тождественности между ССЕ и абзацем, однако в процессе делимитации ССЕ абзац должен быть главным или же общим ориентиром. Это, во-первых, облегчает определение границ ССЕ, так как в поле зрения исследователя находятся отдельные абзацы. Во-вторых, надо установить, использован ли абзац как эмфатическое средство, в силе ли абзац раскрыть единую тему. Для этого, в-третьих, надо мысленно «передвигать» конечные и начальные предложения абзаца «вверх» и «вниз», с учетом их семантических и структурных отношений со смежными единицами. Если предложение или предложения, которые выделены в абзац, могут быть структурно-семантически в тематическом плане и в плане модальности тесно связанными с абзацем, на который они были «передвинуты», то они, соединяясь с тем абзацем, входят в состав одного ССЕ. А если они не могут быть так тесно взаимосвязанными, то эти предложения «остаются» в этом же абзаце, и предложения этого абзаца в целом организуются в одно ССЕ.

Мы не претендуем на то, чтобы считать выдвинутый нами критерий выделения ССЕ из текста окончательным, хотя он нам кажется более объективным, более приемлемым, универсальным для развитых в стилистическом и грамматическом отношениях языков. Возможно, что в дальнейшем будут представлены какие-то другие научные взгляды на данный вопрос, может быть более удачные, чем в настоящей работе.

Список литературы

1. 
   Энгельс Ф. Диалектика природы // Маркс К., Энгельс Ф. — Соч. — Т. 20. — С. 343, 626.
   
2. 
   Реформатский А.А. Опыт анализа новеллистической композиции. — М., 1922. — С. 38.
   
3. 
   Современный татарский литературный язык. Синтаксис. — М.: Наука, 1971. — С. 237.
   
4. 
   Мамажанов А. Сверхфразовое единство как синтаксико-стилистическая категория // Советская тюркология. — 1984 — № 1. — С. 53.
   
5. 
   Абдуллаев К.М. Сложное синтаксическое целое как объект семантико-синтаксического анализа // Советская тюркология. — 1978. — № 6. — С. 12.
   
6. 
   Там же. — С. 12.
   
7. 
   Абдуллаев К.М. Теоретические проблемы синтаксиса азербайджанского языка: Дис. … д-ра филол. наук. — Баку, 1984. — С. 330.
   
8. 
   Сильман Т.И. Проблемы синтаксической стилистики. — Л.: Просвещение, 1967. — С. 111.
   
9. 
   Абдуллаев К.М. Теоретические проблемы синтаксиса азербайджанского языка: Дис. … д-ра филол. наук. — Баку, 1984. — С. 239.
   

ӘОЖ 811.512.122 373

Ж.Д.Рапишева

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Ал­ғаш­қы ғы­лы­ми-көп­ші­лік әде­би­ет­те де ең жиі қол­да­ныл­ған сөз та­бы — зат есім. Се­бе­бі ғы­лы­ми стиль ұғым­дар­ды не­гіз­ге ала оты­рып, атау­лар­ға сүйе­не­ді, ал атау­лар (яғ­ни тер­мин­дер), не­гі­зі­нен, зат есім­нен жа­са­ла­ды. ХІХ ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сын­да­ғы ғы­лы­ми-көп­ші­лік әде­би­ет үл­гі­ле­рін­де­гі зат есім сөз­дер­дің қа­зір­гі әде­би ті­лі­міз­де­гі­ден ерек­ше­ле­не­тін тұс­та­ры жоқ.

Зат есім ту­ды­ра­тын жұр­нақ­тар­дың ішін­де өз­ге­ше тұл­ға­да кез­де­се­ті­ні -шы/-ші, ол кей­де -чы/-чі тү­рін­де жұм­сал­ған: бас­чы, жез­чі. Етіс­тік­тен есім ту­ды­ра­тын -учы жұр­на­ғы -ғу­чы, -қу­чы, -гу­чі,
-ку­чі тү­рін­де ұшы­рай­ды: ал­ғу­чы, бер­гу­чі, оқы­ғу­чы, жаз­ғу­чы; -лық/-лік (-дық/-дік, -тық/-тік) жұр­на­ғы бұл ке­зең­де­гі әде­би тіл­де де, ғы­лы­ми-көп­ші­лік әде­би­ет­тер­де де де­рек­сіз ұғым ту­ды­ра­ды: бі­лім­ді­лік, бі­лім­сіз­дік, қа­раң­ғы­лық, бад­ша­лық. Араб, пар­сы тіл­де­рі­нен ауыс­қан -кер, -ха­на жұр­нақ­та­ры жа­ңа ұғым­дар­ды бе­ру­де ак­тив қол­да­ныл­ған: кі­таб­ха­на, мек­теб­ха­на, дә­рі­ха­на, бас­ма­ха­на, дә­рі­гер, қыз­мет­кер тә­різ­ді сөз­дер жа­сал­ған. Мы­са­лы: ғы­лым­қор, өнер­паз, ай­ла­кер адам — құм ар­лан та­зы («ДУГ», 13, 1898).

Орыс ті­лін­де­гі -а жал­ғауымен аяқ­та­ла­тын жен­ский род­та­ғы зат есім сөз­дер ғы­лы­ми маз­мұн­ды әде­би­ет­тер мен ма­қа­ла­лар­да (ті­лі­міз­ге ауыз­ша кі­руі­нің нә­ти­же­сін­де) қыс­қа­ша түр­де (яғ­ни -а жал­ғауын­сыз) кез­де­се­ді: ка­зит, се­кунд, мо­нет, наг­рат, фо­рым, школ, ми­нут.

— Қа­зақ­тар­ды қу­ан­тып школ, мед­ре­се ор­на­ту­ға се­беп бол­ғай еді («ДУГ», 15, 1895). Бү­тін дү­ние­нің жү­зін­де ми­нот сайын 96 мың кі­сі, се­кунд сайын бір кі­сі өле­тұ­ғын бо­ла­ды екен («Ка­лен­дарь», 16-б.). Мәс­кеу­де түс­тің бо­луы­на 48 ми­нут, Пе­тер­бур­гда бір са­ғат он се­гіз ми­нут қа­ла­ды («Ка­лен­дарь», 29-б.). Күн­нің фор­мы­сы да жер се­кіл­ді то­ма­лақ («Ка­лен­дарь», 31-б.).

Ғы­лы­ми стиль­де зат есім­дер­ге әр алу­ан бояу үс­тей­тін сын есім­дер си­рек қол­да­ны­ла­ды. Ғы­лым­ға қа­тыс­ты әде­би­ет нұс­қа­ла­рын­да, ал­ғаш­қы қа­зақ га­зет­те­рі­нің бе­тін­де­гі жар­ты­лай ғы­лы­ми си­пат­та­ғы ма­қа­ла­лар­да бел­гі­лі зат есім сөз­дер­мен тір­кес­кен орыс ті­лі­нен ен­ген сын есім­дер ерек­ше тұл­ға­да қол­да­ныл­ған. Олар сол тіл­де­гі қо­сым­ша­ла­ры­мен (муж­ской род­тың -ий, -ый, -ой жал­ғау­ла­ры­мен) бе­ріл­ген. Орыс­ша анық­тауышы­мен тір­кес­кен бұн­дай, Р.Сыз­ды­қо­ва­ның анық­тауын­ша, «блок-атау­лардың» орыс ті­лін­де­гі род­қа қа­рай қиы­су заң­ды­лы­ғы сақ­тал­ма­ған¹. Мы­са­лы: учи­тельский се­ми­на­рия, ка­тор­жный ра­бо­та, под­виж­ной эле­мент.

— Рус­ски клас­тар­да пер­во­на­чаль­ни школ­да­ғы се­кіл­ді са­бақ­тар оқы­ла­ды («Ино­ро­дис­тер школ­да­ры үшүн шық­қан жа­ңа пра­ви­ле­лер», 10-б.). 1877 жы­лы Ат­ба­сар қа­ла­сын­да муж­ский ин­тер­нат бол­ған («ДУГ», 48, 1895). Оқу­ды Ом­бы­да­ғы учи­тельский се­ми­на­рия­дан бі­тір­ген («ДУГ», 3, 1896). …оқу оқып шық­қан сельский учи­тель бо­лу­ға ық­тиа­ры бар қа­зақ­тан бол­са жа­рар еді («ДУГ», 15, 1895). Арақ ішу ме­нен маб­ту­ла бол­ған кі­сі­нің «би­лайа га­рач­ка» де­ген күш ке­түб жығ­ла тұр­ған ауруы ха­қын­да бір не­че сөз… («Арақ у яки…», 20-б.). Осы бө­лі­мі ту­ра­сын­да бан­ка екі кіш­ке­не кі­тап бе­ре­ді, бі­рі бан­ка­ға қан­ша ақ­ша сал­ға­нын жа­за­тұ­ғын, орыс­ша рас­ход­ной кі­тап дей­ді («ТУГ», 5, 1877). Ул па­рууи ма­ши­на Һар бир тур­ли жу­мус­қа жа­рай­ди: су чға­ра­ди, тимр су­ға­ди, мақ­та­дан жиб иири­ди, ул­кен ки­ма­ка ур­на­ла­суб дин­киз­дин жлдам жур­ку­зи­ди («Са­моу­чи­тель», 119-б.).

Зерт­теу­ші Б.Сү­лей­ме­но­ва орыс­ша тұл­ға­лан­ған сын есім­дер­дің қол­да­ны­лу­ын Абай тұ­сын­да­ғы қа­зақ жаз­ба әде­би ті­лі­нің нор­ма­сы деп та­ба­ды². Р.Сыз­ды­қо­ва­ның зерт­теу­ле­рін­де Абай шы­ғар­ма­ла­рын­да кез­де­се­тін орыс ті­лі эле­мент­те­рі­нің бір то­бы ре­тін­де штамп қыс­тыр­ма­лар көр­се­ті­ле­ді. Араб­ша тұ­тас тір­кес­тер мен сөй­лем­дер­ді қол­дан­ға­ны си­яқ­ты, Абай про­за­сы­ның ті­лін­де орыс­ша атау­лар­ды тір­кес күйін­де кел­ті­ре­ді: под­виж­ной эле­мент, си­ла при­тя­га­тель­ная од­но­род­но­го, впе­чат­ли­тель­ность серд­ца де­ген­дер³.

Қ.Жұ­ба­нов­тың көр­се­ту­ін­ше, тек ХХ ға­сыр­дың 20–30-жыл­да­ры­на қа­рай сын есім­дер­дің орыс ті­лін­де­гі -ский, -ный жал­ғау­ла­ры тү­сі­рі­ліп, по­пу­лар кі­тап (по­пу­ляр­ная кни­га), аб­са­лют ша­ма (аб­со­лют­ная ве­ли­чи­на), электр шам (элек­три­чес­кая лам­па) тү­рін­де, яғ­ни тү­бір­дің өзі қол­да­ны­ла­тын бол­ды⁴.

Есім­дік­тер­ден біз ті­лін сөз етіп отыр­ған үл­гі­лер мен ма­қа­ла­лар­да қа­зақ ті­лін­де­гі осы, бұл (олар­да бұ), ол сіл­теу есім­дік­те­рі­мен қа­тар, түр­кі әде­би ті­лін­дік ұш­бу, мәз­күр, қаю есім­дік­те­рі кез­де­се­ді. Бұ­лар сол тұс­та­ғы жаз­ба әде­би тіл үшін нор­ма­да­ғы фор­ма­лар бол­ған­ға ұқ­сай­ды. Ұш­бу есім­ді­гін ға­лым­дар екі ком­по­нент­тен (үш+бу) тұ­ра­ды деп көр­се­те­ді, ал мәз­күр — араб сө­зі, «атақ­ты» жә­не «жо­ға­ры­да ай­тыл­ған» де­ген ма­ғы­на­лар­ды біл­ді­ре­ді. Қаю бол­са, зерт­теу­ші­лер­дің пайым­дауынша, кө­не тү­рік­тік фор­ма, орыс­ша­ға «ко­то­рый», «ка­кой» деп ауда­рыл­ған. Мы­са­лы: … қайу­лар ба­рыб қан­ға жұ­ғыб ахы­ры со­нан өліб те ке­ту­ке мем­кін («ДУГ», 5, 1902). Өзің­ді, жан жа­ма­ғат­ла­рың­ны уа ғай­ри жа­қын­да­рың­ды аясаң мұң ішін­де­гі ай­тыл­ған мәз­күр дә­рі­лер­ні мұ­қи­ад ха­те­рі­ңе ал («Хо­ле­ра…», 10-б.). Қы­тай мен Жа­по­ния­ның ара­сын­да бол­ған со­ғыс үш­бу уақыт­та бі­тіп ке­ле жа­тыр («ДУГ», 15, 1895). Үш­бу се­беп­ті мәз­көр ша­hар­ды Ме­ве­ран­нагр деп атап­ты («ДУГ», 15, 1885).

Ғы­лы­ми маз­мұн­ды әде­би­ет­те қол­да­ны­лу жиі­лі­гі жа­ғы­нан зат есім­нен кейін етіс­тік тұ­ра­ды. Ғы­лы­ми стиль­де ха­бар­лау­дың маз­мұ­ны мен ло­ги­ка­лық жүйе­лі­лі­гі­не ерек­ше на­зар ауда­ры­ла­ды. Мұн­да зат­тар мен құ­бы­лыс­тар­дың дағ­ды­лы, тұ­рақ­ты қа­си­ет­те­рі ха­бар­ла­на­тын­дық­тан, етіс­тік­тер­дің шақ­тық жа­ғы­нан түр­ле­нуі шек­теу­лі бо­ла­ды.

ХІХ ға­сыр­дың ор­та­сы­нан бас­тап шы­ға бас­та­ған жал­пы ғы­лым не­гіз­де­рін ба­ян­дай­тын, тү­сін­ді­ре­тін әде­би­ет­тер мен ал­ғаш­қы бас­па­сөз бе­тін­де­гі ма­қа­ла­лар­да етіс­тік­тің көп­тік жал­ғауымен ке­ле­тін тұс­та­ры ерек­ше на­зар аудар­та­ды. Бас­тауыш сө­зі ІІІ жақ­тың көп­ше тү­рін­де тұр­ған жағ­дай­да, оның ба­ян­дауышы (етіс­тік­тен бол­ған­да) бас­тауыш­пен сан жа­ғы­нан қиы­сып, көп­тік жал­ғауын қа­был­дай­ды. Мы­са­лы: Ал­ка­ғұл ең әуелі адам­ның ас қа­за­нын бұз­ған­дық­тан, көб ішу­ші­лер іш ауруы илан маб­ту­лан бо­ла­лар («Арақ у…», 10-б.). Бұ­ның (арақ­тың) за­рар­ла­рын бек аз кі­сі­лер бі­ле­ді­лер («Арақ…», 3-б.). Арақ­дың ең қор­қы­ныш за­рар­лы нәр­се екен­лі­гін дұқ­тұр­лар hәр күн исаб қлұб тұ­ра­лар («Арақ у яки…», 3-б.). Әуел­гі уақыт­лар­да ха­бар бе­ру үшін тау бас­ла­ры­на от жа­ғу­шы еди­ләр («ДУГ», 7, 1895). Қа­зақ­лар­дың асыл те­гін бұ­лай деп ай­та­ды­лар («ДУГ», 20, 1894). … мед­ре­се­лер­де­гі оқып жүр­ген шә­кірт­тер де бі­лім же­міс­те­рін алы­сып, тіл, кө­ңіл­де­рін тү­зе­ті­сіп жү­ре­ді­лер («ДУГ», 37, 1892). Шым­кент, Таш­кент, Са­мар­қанд қа­ла­ла­рын­да алын­ған жі­бек­лер­ні Ру­сия жұр­тла­ры­на алып ба­ра­лар («ТУГ», 21, 1880). Та­ғы ай­та­ды­лар по­ляк жұр­тын­да тұт аға­шын егу әдет бол­ған екен деп («ТУГ», 21, 1880). Бұ­рын­ғы уақыт­да­ғы адам­лар оқу біл­ме­кен соң бір орын­нан hеч қай­да бар­ма­ған еді, жан жа­ғын­да ді­ние­де не бо­лыб жат­қа­нын біл­меу­чі еді­ләр («ДУГ», 12, 1894). Бұл ба­ла­ла­ры­ны екі бө­ліб оқу­та­ды­лар («ДУГ», 5, 1888).

Бұл құ­бы­лыс жайын­да Р.Сыз­ды­қо­ва: «ХІХ ға­сыр­дың екінші жар­ты­сы мен ХХ ға­сыр­дың ал­ғаш­қы он жыл­дық­та­рын­да қа­зақ­тың жаз­ба әде­би ті­лін­де, әсі­ре­се про­за­лық стиль­де­рін­де, етіс­тік­тің ІІІ жақ­та­ғы көп­ше ма­ғы­на­сын бел­гі­лі бір мор­фо­ло­гия­лық фор­ма­мен біл­ді­ру тен­ден­ция­сы бол­ған. Бір­де бұ­ған ор­тақ етіс тұл­ға­сын ұсын­са, бір­де өз­ге түр­кі тіл­де­рін­ің тә­сілі -лар аф­фик­сін жал­ғау­ды жөн кө­ре­ді. Осы кез­де­гі грам­ма­ти­ка­лар­да бұл нор­ма ре­тін­де ұсы­ны­ла­ды. Яғ­ни етіс­тік­тің ІІІ-жа­ғы­на -лар жал­ға­нуы қа­зақ ті­лі үшін кір­ме құ­бы­лыс, ол, бір жа­ғы­нан, кі­та­би тіл­дің әсе­рі­мен, екін­ші жа­ғы­нан — грам­ма­ти­ка­ны су­рет­те­ген орыс ға­лым­да­ры­ның жа­ңы­лы­суы­нан, үшін­ші жа­ғы­нан, мүм­кін, та­тар әде­би ті­лі­нің (әсі­ре­се Орын­бор, Қа­зан­да ба­сыл­ған кі­тап­тар­да) де ық­па­лы­нан пай­да бол­ған бо­лу ке­рек», — дей­ді³. Ал Б.Әбіл­қа­сы­мов­тың пайым­дауын­ша, бұл құ­бы­лыс жаз­ба тіл дәс­тү­рі­мен бай­ла­ныс­ты, сон­дық­тан оны «кі­та­би тіл» де­ген­нің ор­ны­на «қа­зақ­тың кө­не жаз­ба әде­би тіл» дәс­тү­рі­нің сақ­та­луы деп тү­сін­дір­ген дұ­рыс си­яқ­ты⁵.

Ме­ди­ци­на­лық та­қы­рып­қа жа­зыл­ған кі­тап­ша­лар ті­лі­нен ауыру етіс­ті­гі­нің әр сеп­тік жал­ғау­ла­рын бір­де кө­мек­тес, бір­де шы­ғыс тұл­ға­ла­рын мең­ге­ріп қол­да­ны­ла­ты­нын бай­қай­мыз. Мы­са­лы: Өзін-өзі жақ­сы ұс­та­май­тын, өл­шеу­сіз ішін бұз­ған­дай қы­лыб та­мақ hәм арақ іше­тін адам­дар оба­дан жыл­дам ауыра­ды («Оба­дан қа­лай…», 5-б.). Сол се­бе­бі ол адам оба­мен ауыр­ға­нын біл­мей, сау кі­сі­лер­мен бір­ге асаб, ішіб hәм жа­тыб тұ­руы­мен олар­ға жая­ды («Оба­дан қа­лай сақ­та­ну», 6-б.). Ол ауру­дан кси­лер­диң көб аура­ту­гу­ны биз­ге та­ма­ша емес («Тра­хо­ма де­ген…», 9-б.). Мұн­дай ауруме­нен ауыр­ған­ның жар­ты­сы өлу­де («Афат яки хо­ле­ра…», 2-б.).

Ө.Ай­тба­ев ме­ди­ци­на­лық әде­би­ет ті­лін­де­гі ауру­мен (оба­мен, қы­шы­ма­мен) ауыру тә­різ­ді тір­кес үл­гі­сі орыс ті­лі­нің әсер-ық­па­лы­мен ту­ған­ды­ғын, ал ауру­дан (оба­дан, чу­ма­дан, қы­шы­ма­дан) ауыру тір­ке­сінің тұл­ға­сы да орыс ті­лі­нің кей­бір әсер-ық­па­лы­мен жа­сал­ға­ны­мен, ауыру етіс­ті­гі­нің шы­ғыс сеп­тік­ті мең­ге­руі қа­зақ ті­лін­де­гі ауру­дан өлу, ке­сел­ден өлу си­яқ­ты байыр­ғы тір­кес үл­гі­сі­нің де әсе­рі­нен бо­лу ке­рек де­ген­ді ай­та­ды. Өй­тке­ні ауыру жә­не өлу етіс­тік­те­рі­нің син­так­сис­тік қыз­ме­ті жа­ғы­нан бір ұқ­сас же­рі өлу де ауыру етіс­ті­гі си­яқ­ты кей­де кө­сем­ше­лі сөз­бен қа­бы­са бай­ла­ны­са­ды: ауырып өлу, ауыр­май өлу. Ға­лым қо­ры­та ке­ле, ауру­дан ауыру тір­кес үл­гі­сі тұ­мау … бо­лып (ти­іп) ауыру не­ме­се орыс ті­лі әсе­рі­нен ту­ған ауру­мен ауыру жә­не ауру­дан (ке­сел­ден) өлу тә­різ­ді екі конструк­ция­дан кон­та­ми­на­ция ар­қы­лы жа­сал­ған деп жо­ба­лай­ды⁶.

Ғы­лы­ми-көп­ші­лік әде­би­ет аудар­ма­ла­рын­да орыс ті­лі­нің етіс­тік сөз­де­рі кез­дес­пей­ді. Бі­рақ кей­бір орыс ті­лі­нен алын­ған қи­мыл есім­де­рі­не қа­зақ ті­лі­нің кө­мек­ші етіс­тік­те­рін не жал­ғау-жұр­нақ­та­рын қо­су ар­қы­лы етіс­тік сө­зін жа­сау фак­ті­сі бі­рен-са­ран ұшы­рай­ды. Мысалы: пе­реуад қы­лу — пе­реуад­тау. … өзі орыс әрі­пі­мен жа­зыл­ған, араб әрі­пі­мен пе­реуад қы­лып ба­сы­на жаз­ба­ған екен («ДУГ», 50, 1897). …қа­зақ­ша бү­тін жауап­тар­ды орыс ті­лі­не өң­кей қыр ада­мы­на ұғым­ды қы­лып пе­реуад­тап қой­ған («ДУГ», 50, 1897). …өзі орыс әрі­пі­мен жа­зыл­ған, араб әрі­пі­мен пе­реуат қы­лып ба­сы­на жаз­ба­ған екен («ДУГ», 50, 1897). Осы пе­реуат жұ­мы­сы­ның мей­лін­ше қи­ын еке­ні қа­зақ ті­лі­не тү­гел бас­қа сөз­де­рі көп тіл­дер­ді бір-бі­рі­не пе­реуат қыл­ған­да бі­лі­не­ді («ДУГ», 32, 1896).

Зерт­теу­ші Ш.Мә­жі­тае­ва бұл құ­бы­лыс ХХ ға­сыр­дың 20–30-жыл­да­ры кү­шейе түс­ке­нін, яғ­ни орыс ті­лі­нің етіс­тік­те­рі қа­зақ аф­фик­сте­рін жал­ғау ар­қы­лы қол­да­ныл­ға­нын, ай­та­ды. Мы­са­лы: ре­монт­тау, про­па­ган­да­лау, кән­пес­ке­леу, кон­пій­скат­сиа­лау, мо­би­ли­зат­сиа­лау, ка­пи­ту­ләт­сиа жа­сау, уни­фи­кат­сиа­лау, експлоа­та­сійа­лау, експроп­рійат­сійа­лау т.б.⁷.

Ғы­лы­ми маз­мұн­ды мә­тін­дер­дің грам­ма­ти­ка­лық құ­ры­лы­сын­да кез­де­се­тін кей­бір ерек­ше­лік­тер түр­кі әде­би тіл дәс­тү­рі­мен бай­ла­ныс­ты. ХІХ ға­сыр­дың екінші жар­ты­сын­да­ғы үл­гі­лер­де өт­кен шақ есім­ше­нің -ған/-ген, -қан/-кен қо­сым­ша­сы­мен қа­тар -мыш/-міш аф­фик­сі (есім­ше­нің ат­ри­буттық қыз­ме­тін­де) қол­да­ны­ла­ды. Мысалы: ай­тыл­мыш ха­бар­лар, бол­мыш ха­лық­дар, атал­мыш ауру­лар, жа­зыл­мыш ма­қа­ла, өт­міш за­ман­дар.

— … араб, грек жұр­тда­ры­ның дәр­гер­де­рі Һәр түр­лі жөн­дер ем қыл­ған­дар Һәм өт­міш жүз жыл­дар ор­та­сын­да бол­мыш ха­лық­дар­дың дәр­гер­де­рі де ем­ге ұс­та­ған­дар («ДУГ», 10, 1902). … өс­міш кү­кірт­тің ке­ні … бас­қа жай­лар­да бол­мыш кү­кірт­тер­ден көп аб­зал ар­тық екен («ДУГ», 37, 1892). Осы ай­тыл­мыш жер­ле­рі жа­ман ауыра­ды, әсі­ре­се ауыра­ды іші («Афат яки хо­ле­ра …», 2 б.). Жо­ға­ры­да ай­тыл­мыш аусыл де­ген ауру… («Мал­да бо­ла­тын жұқ­па­лы…», 6-б.). Онан соң си­ыр дағ­ды ал­ған соң ай­тыл­мыш кі­сі оны нан­ға сеуіп бе­ріп­ті тұз қо­сып («ДУГ», 3, 1890).

Р.Сыз­ды­қо­ва бұл фор­ма­ның Абай «Қа­ра ­сөз­де­рін­де» бел­гі­лі бір стиль­дік мақ­сат­та қол­да­ныл­ға­нын көр­се­те­ді⁸. Бі­рақ -мыш аф­фик­сі жа­ңа жаз­ба әде­би тіл үшін де, оның ен­ді бой кө­те­ріп ке­ле жат­қан ғы­лы­ми әде­би­ет­тер сти­лі үшін де нор­ма бол­ған жоқ, се­бе­бі ол кө­не түр­кі әде­би ті­лі­нен қал­ған фор­ма бо­ла­тын.

Ті­лі тал­да­нып отыр­ған әде­би­ет­тер мен ма­қа­ла­лар­да ке­лер шақ есім­ше­нің -ар, -ер, -р жұр­нақ­ты тұл­ға­сы­мен бір­ге -ұр/-үр (-ыр/-ір тү­рі де кез­де­се­ді) фор­ма­сы (есім­ше­нің пре­ди­кат­тық қыз­ме­тін­де) қол­да­ныл­ған. Мы­са­лы: Со­лай­ча орыс әліф­би­үн оқұт­қан уақыт­да ба­ла­лар­ға бір школ­да­рұ­на тү­сү­ке же­ңіл бо­лұр еді жа­на қыр­да ғы­лым бі­лім­нің кө­бейу­ке се­беб бо­лұр еді («ДУГ», 23, 1899). Ше­шек эк­тир­ген қа­лай бо­лыр екен (Ыбы­рай, «Қырғ. хрест.»). Ғы­лым сө­зін ба­ғар­ға да, ғы­лым сө­зін сөй­ле­сер де адам жоқ (Абай, «Қа­ра сөз­дер»).

Б.Әбіл­қа­сы­мов­тың ай­ту­ын­ша, кө­не жаз­ба әде­би тіл нор­ма­сы бол­ған­дық­тан, қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған ке­зең­де­гі ма­те­ри­ал­дар­дан -ұр/-үр тұл­ға­лы есім­ше­нің бір­тін­деп жойы­лып ба­ра жат­қа­нын кө­ру­ге бо­ла­ды⁹.

ХІХ ға­сыр­дың екін­ші жар­ты­сын­да­ғы жаз­ба­лар­да есім­ше­нің -тын/-тін жұр­на­ғы кө­бі­не -тұ­ғұн ( тұ­ғын), кей­де -тұр­ған (-тұ­ған) тү­рін­де кез­де­се­ді. Қа­зақ ті­лі­нің ғы­лы­ми грам­ма­ти­ка­сын­да: «Бұл жұр­нақ­тың ар­ғы төр­кі­ні тұр­ған сө­зі, ол ық­шам­да­лып, ал­ғаш тұ­ғын бол­ған, әде­би тіл­де ол -тын/-тін бо­лып қыс­қа­рып, жу­ан­ды, жі­ңіш­ке­лі фо­не­ти­ка­лық ва­риа­нт­тар­ға бө­лі­ніп қол­да­ны­ла­ды» де­лін­ген¹⁰. Ғы­лы­ми-көп­ші­лік әде­би­ет­тер мен га­зет ма­те­ри­ал­да­ры­ның ал­ғаш­қы­ла­рын­да тұр­ған (кей­де тұ­ған) фор­ма­сы, кейін­гі­ле­рін­де -тұ­ғұн мен -тын/-тін қа­тар қол­да­ныл­ған, бі­рақ тұ­ғұн (тұ­ғын) фор­ма­сы жиі­рек кез­де­се­ді. Мы­са­лы: Арақ — кі­сі­лер­ді Һә­лек етүб, ке­ле­чек­де­гі бо­ла тұр­ған не­сіб­де­рін бұ­зыб, адам­ды түр­лі ауру­лар­ға ду­шар қы­ла тұр­ған бір за­рар­лы нәр­се («Арақ у…», 2-б.). … ді­ниа жү­зін­де­гі бір бел­гі­лі нәр­се бол­ға­ны­на қай чай­ды мүм­кін ай­тар­ға ді­ниа­да­ғы­лар­дың бір іше тұр­ған нәр­се­сі деп («ДУГ», 6, 1891). Өт­кен за­ман­да … аз-маз хат та­ни тұр­ған адам­ла­ры бол­са, үл­кен ға­лым­лық­дан хи­саб қы­лып мол­ла деб ла­қаб бе­ре­ді екен («ДУГ», 28, 1888). Бұл адам­дар көз­ге кө­рін­бей­тұ­ғұн, қол­ме­нен ұс­тау­ға кел­мей­тұ­ғұн, сы­ныб жо­ғал­май­тұ­ғұн, гәм ауыр да же­ңіл де бол­май­тұ­ғұн, кі­сі­лер­ге қан­ша бер­се де ке­мі­мей­тұ­ғұн бай­лық­ты школ­ға ке­ліб із­дей­ді («Ба­лық­шы мен ба­лық ха­қын­да», 24-б.). Су әде­мі, ай­на­дай та­за екен, ішін­де­гі ой­на­ған ба­лық­та­ры кө­рі­ніп жү­ре­тұ­ғын (Ы.Ал­тын­са­рин, «Қырғ. хрест.», 22-б.). Дү­ния­ның Һәр түр­лі нәр­се­ле­рі Һәм бо­ла тұр­ған нәр­се­ле­рі не се­беп­тен бо­ла­тұ­ғы­нын бі­ле ал­май біз­дің қа­зақ хал­қы ой­лай­ды бір үл­кен ке­ре­мет­лі нәр­се ғой деп («ДУГ», 47, 1894). Ғы­лым өзі — бір қар­тай­та­тұ­ғұн күйік («Ғақ­лия…»). Аме­ри­ка­да бір үл­кен аға­тұ­ғұн су бар («Са­моу­чи­тель», 107-б.).

Абай шы­ғар­ма­ла­ры­ның ті­лін тал­да­ған Р.Сыз­ды­қо­ва­ның ай­ту­ын­ша, Абай ке­зе­ңін­де бұл тұл­ға­лар­дың ауызе­кі сөй­леу ті­лі мен про­за ті­лін­де­гі нор­ма­сы, не­гі­зі­нен, то­лық түр­ле­рі бол­ған³. ХІХ ға­сыр­дың екінші жар­ты­сын­да­ғы бас­па нұс­қа­лар­дың ті­лін сөз ету­ші Б.Әбіл­қа­сы­мов тұр­ған фор­ма­сы — қа­зақ­тың кө­не жаз­ба әде­би ті­лі­не тән нор­ма, тұ­ғын (тұ­ғұн) — жа­ңа жаз­ба әде­би тіл­дік нор­ма, ал  тын/ тін ауызе­кі сөй­леу ті­лі­нен жаз­ба тіл­ге ене бас­та­ған фор­ма еке­нін көр­се­те­ді¹¹. Бұ­лар­дан біз тұр­ған кө­мек­ші сө­зі­нің -тын/-тін фор­ма­сы­на дейін қыс­қа­ру үр­ді­сін бай­қай­мыз.

Ғы­лы­ми стиль­де көп қол­да­ны­ла­тын сөз та­бы­ның бі­рі — шы­лау сөз­дер. Олар ма­ғы­на дәл­ді­гін қам­та­ма­сыз ете­ді, сөз бен сөз­ді бай­ла­ныс­ты­рып, сөй­лем­нің ло­ги­ка­лық бай­ла­ны­сын кү­шей­те­ді. Атал­ған стиль­де көп­те­ген шы­лау­лар­дың ат­қа­ра­тын қыз­ме­ті кү­шейе тү­се­ді. Мә­се­лен, бас­қа стиль­дер­де си­рек қол­да­ны­ла­тын яғ­ни жал­ғау­лы­ғы (де­ген, дей­тін фор­ма­ла­ры­мен қа­тар) ғы­лы­ми-көп­ші­лік стиль­дің ал­ғаш­қы нұс­қа­ла­рын­да жиі қол­да­ны­лып, тү­сін­ді­ру қыз­ме­тін ат­қа­ра­ды. Се­бе­бі ал­ғаш­қы үл­гі­лер­де ба­ян­дау­мен қа­тар тү­сін­ді­ру си­па­ты ба­сым ке­ле­ді. Мы­са­лы: ин­же­нер яғ­ни тау-тас­та­ры­нан ма­ғы­на­сын қа­рай­тұ­ғын ға­лым, те­лег­раф яғ­ни сым те­мір (сым ке­ріл­ген ба­ға­на­лар), муж­ской гим­на­зия яғ­ни ер­кек ба­ла­лар оқи­тұ­ғын мед­ре­се, еша­фот яғ­ни қа­ра ар­ба, хрес­то­ма­тия де­ген кі­таб, те­лес­коп де­ген құ­рал, ди­на­мит де­ген дә­рі­лі құ­рал, Днепр де­ген су.

— Жә бол­ма­са қа­рын­даш ме­нен жаз­ған­ды жоқ қы­ла­тұ­ғын түйе та­бан дей­тұ­ғын нәр­се… («ТУГ», 4, 1877). Ба­сы кү­міс, мұр­ты ал­тын­нан, екі кө­зі­нің ор­ны­на екі үл­кен лал де­ген қым­бат тас ор­на­тыл­ған («ТУГ», 11, 1877). Жер­дің үс­түн­ден де­ңіз­ке тү­сіб ұзаб ке­тіб жү­ре­тұ­ған бол­ды со кез­де бір ақыл­ды Ка­лумб де­кен ер бар екен («ТУГ», 8, 1875). Қы­тай­лық­тар­дың ай­ту­ын­ша, жі­бек құр­тын асы­рап, оған та­мақ қы­лу үшін тұт де­ген ағаш­ты әр жер­де жер жү­зін­де өс­ті­ру­ге бо­ла­ды екен («ТУГ», 21, 1880). Бір бі­лім­ді адам Иль­мин­ский де­ген қа­зақ сөз­де­рін орыс әріп­те­рі­мен жаз­са ке­рек, орыс әріп­те­рін бі­рақ өз­гер­тсе ке­рек дей­ді («ДУГ», 22, 1899). Аус­тра­лииа ди­кү­нү­міз бир дин­киз ур­та­сын­да­ғы арал («Са­моу­чи­тель», 81-б.). Сул Ами­ри­ка­ни таб­қан ки­си­ниң ати Ка­лум­ба ди­кин («Са­моу­чи­тель», 85-б.). Си­бир жа­на би­рауы Ки­тай ди­кин чур­чут, Иапу­нииа, Ин­дииа, Пир­сииа ди­кин қи­зил бас жи­ри, Арауииа ди­кин араб жи­ри жа­на бу­лик-бу­лик қан­дук­дар Бу­ха­ра, Хиуа, Қу­қан си­кил­ди­лир («Са­моу­чи­тель», 81-б.). Со­лай жа­зу, су­рет­тер­дің бә­рін «су­рет­ті жа­зу» деп ай­та­ды («ДУГ», 10, 1898).

Қа­зір­гі ту­ра­лы, жай­лы, жө­нін­де, жайын­да қа­тыс­тық шы­лаула­ры­ның ор­ны­на бұл үл­гі­лер­де ту­ра­да, ту­ра­сын­да, та­қы­рып­ты, хұ­сы­сын­да (хұ­сұс­да) шы­лау сөз­де­рі қол­да­ныл­ған. Мысалы: … қа­зақ­та қа­лай сөй­леп, қа­лай нә­Һу ме­нен жа­зу ту­ра­да («ДУГ», 7, 1890). Қы­тай­дан құрт же­мі (ұры­ғы) өз­ге жұрт­тар­ға жайыл­ға­ны та­қы­рыб­ты бы­лай дей­ді («ТУГ», 21, 1880). Шар ме­нен ас­пан­ға ұшыб жүр­ген та­қы­рұб­ды («ТУГ», 16, 1874). Осы хұ­сұс­да біз бұ­рын Һәр түр­лі сөз жа­зыб едік («ДУГ», 22, 1899). … ка­зит оқи­тұн­дар ме­нен тү­рік лұ­ға­тын жақ­сы бі­ле­тін­дер бар бол­ған соң… сөй­ле­су­ге ке­рек бо­лұб жүр еді қыр­дың қа­зақ ті­лі хұ­сы­сын­да («ДУГ», 7, 1890). Мә­зі­күр сөз­дер­ді қа­лай­ша жа­зу ту­ра­да жа­зып біл­ді­ріп едім («ДУГ», 31, 1896). Кей­бір қа­зақ­тар­дың ру­ла­ры ту­ра­сы­нан хи­кая («ДУГ», 39, 1901).