Арық-атыз жүйесінің арматурасы

Ашық арық-атыз жүйесінің арматурасы құлақтардан, сифон-дардан, доғал және су жібергіш қалқалардан, мелиоративтік ма-тадан жасалған бөгеттерден, суару түтіктерінен, кішкентай қал-кандардан, суару тақталарынан және суағарлардан тұрады.

Қүлақтар арқылы су учаскеліқ таратқыштардан уақытша тілі-нетін қүлақ-арықтарға, қатты және солқылдақ трубопроводтарға жіберіледі. Әдетте қүлақтар түрақты жәие бір жерден екінші жер-ге кешіріліп отырады. Түрақты қүлақтар үлгі жобалары бойынша салынып, қақпақты (тығынды) асбоцементті труба түрінде және ашық темір-бетондық, немесе винтті көтергіші бар бетонды шлюз (науа) түрінде жасалады. Оларды ашық каналдардың — учаскелік таратқыштардың бүйіріне 30-дан 100 л/с дейін және оданда мол су жіберетіндей етіп қояды (уақытша тілінетін күлақ-арықтардың,

басына).

Сифондар арқылы мөлшері 500 л/с дейінгі суды түрақты ашық. каналдардан суару тақталарына, уақытша тілінетін қүлақ арық-тарға (100 л/с-дейін) және уақытша тілінетін қүлақ арықтардан суару бороздаларына жібереді. Үлкен және орташа сифондар та-бақ құрыштан, алюминийден, поливинилхлоридадан жасалады; ал кішірек сифондар — полиэтиленнеи, каучуктен, темірден жасала-ды. Үлкен сифондар вакуум ■— насостар арқылы зарядталып, кі-шілері — оларды канал ішінде түрғанда су күю арқылы зарядта-лады.

Доғал қалқандар 1,5 миллиметрлік қүрыш табақтарынан тра-пеция түрінде жасалып, су ағысын толық тоқтату ушін қолданы-лады.

Транзитті тіректі жылжымалы қалқандар құрыш табақтарынан жасалады, бірақ транзитті суды өткізіп жіберу үшін оларға диаметрі 150—200 мм тесік ойылып, сол арқылы су ұзындығы 70—90 мм қалқанға болттар арқылы бекітілген жеңдерге жіберіледі. Транзитті судың мөлшерін реттеу үшін жеңнің көлденең қимасы арнаулы баулар арқылы өзгертіліп отырылады. Транзитті судын ағымын толық тоқтату үшін женді қалқанның үстіне тастайды. Жалпы транзитті қалқандар уақытша тілінетін қүлақ-арықтардан су бір мезгілде бірнеше оқ-арықтарға жіберілген жағдайда қол-данылады.

Мелиоративтік матадан жасалатын доғал және транзитті бө-геттер тіректі қалқандар ретінде де қолданылып, уақытша тіліне-тін қүяақ арықтар мен оқ-арықтардағы суды жауып тастау үшін колданылады.

Суару түтіктері, кішкентай қалқандар, сифондар, тақталар. Кейбір шаруашылықтарда суды суару бороздалары мен тақта-ларына осы күнге дейін ешқандай арнаулы жабдықтарсыз жібе-ріи келеді. Мысалы, күрекпен қүлақ-арықтар мен оқ-арықтардың палдарынан жыралар қазып, солар арқылы су суару бороздала-рына ағызылады. Суару кезінде бүл жыралар шайылып, борозда-ларға жіберілетін судың мөлшері тұрақты болмай топырақ бір-келкі дымқылданбайды. Осы жыраларды жасау және жабу өте қиын болғандықтан бір мезгілде жұмыс істейтін бороздалардың саны да азайып кетеді. Жыраларды шыммен бекітуге де болады, бірақ ол да өте қиын жүмыс.

Ал енді суару жұмыстарының өнімділігі мен сапасын жоғар-лату үшін түтіктерді, сифондарды және тесігі бар қалқандарды қолдану керек.

Тақталап суару әдісін қолданғанда беті тегістелмеген учаске-лерде тақтаның барлық бетіне су жаю үшін оларға келденеңдетіп палдар жасап, немесе суару тақталары қойылады. Бұл тақталар қалыңдығы 1,5 мм, биіктігі 20 см және ұзындығы 1,6 метрлік қү-рыш трубаларынан жасалады. Бұлардың с1 = 8—10 мм, ұзындығы 40—50 см құрыштан жасалған түтқалары болады.

Жабық жүйе арматурасы, Жаңбырлатқыш машиналарға, сол-қылдақ трубопроводтарға және қүлақ-арықтарға жабық трубо-проводтардан су жіберу үшін әр түрлі конструкциялы гидрант-тар-құлақтар жасалады. Стояк түрінде, қүдықтар және т. б. Сто-яктарға солқылдақ шлангыларды жалғау үшін арнаулы жабдық күрастырылады.

Шлангтермен суарғанда гидранттар — құлақтардың ара қа-шықтығы суару бороздаларының үзындығына тең болады, ал жаң-бырлатқыш машиналармен суарғанда ені позиция ара қашықты-ғына тең болады, мысалы, «Волжанка» машинасымен суарғанда — 18 метрге тең.

Жаңбырлатқыш машина гидранттарға арнаулы калпақтар ар-қылы жалғастырылады. Қысымды трубопроводтардан суды құлақ-арықтарға жіберу үшін су қысымын өштіргіші бар гидрант-

құлақтар орналастырылады.

Тез жиналатын РТ-180 таратқыш трубопроводтарын жүмысқа косу үшін, ол арқылы су жіберуді реттеу және оны тоқтату үшін РТ-180Х 180x180 гидрант ысырмалары, РТ-180ХІ80 труба крестовинасы, жаңбырлатқышқа су жіберу үшін қолданылатын жалғағыш жабдық орнатылады.^

9 Дәріс СУ ТАРАТҚЫШ АРЫҚ-АТЫЗ ЖҮЙЕСІ

Суару каналдарын орналастырудың негіздері

Суару жүйесі суарылатын жерге суды керекті мөлшерде және кезінде жеткізіп түруының арқасында топырақтық-экономикалық жағынан ең қолайлы су-ауа, түз және қоректі режимі сақталып, оның қоректілігі үздіксіз жоғарылап отырадЫ.

Ал енді өте күрделі топырақтық-мелиоративтік және гидро-геологиялық жағдайларда (сортаң топырақтар және минералды ыза судың деңгейі жоғары болғанда) суару жүйесін жасау үшін топырақтың су режимін екі жақтан реттейтін, яғңи жетіспеген су-ды жіберіп тұратын, ал артық суды ағызып жіберетін жүйелерді

жобалаған жен.

Жалпы арьіқ-атыз жүйесі үш түрде жобаланады: топырақ ар-

насында тілінетін төсеніштелген және төсенішсіз ашық жүйелер;

әр түрлі лотоктардан (тартпа) жасалатын тартпалы ашық жүйе-

лер; трубадан жасалатын (жабық) жүйе.

Топырақ арнасында тілінетін бетонмен қапталған және қап-талмаған ашық каналдар еңістің мөлшері 0,0005-тен кем болған-да, канал-тартпалар еңістің мөлшері 0,002—0,0005 шамасында болғанда, канал-тартпалардан және трубопроводтардан қүрас-тырылған жүйе-еңіс мөлшері 0,002—0,003 шамасында болып, тру-бопроводтық жүйе-еңіс мөлшері 0,003-ден көп болғанда қолданы-

лады.

Егістікке арық-атыз жүйесі суармалы жерлерді үйымдастыру жағдайына, жер бетінің бедеріне, топырақтық-мелиоративтік жағ-дайларға, инженерлік коммуникацияларға және шаруашылық орталықтарына үйлестіре орналастырылады.

Суармалы жерді ұйымдастыру техникалық жағынан жетілген және ауыспалы егіс танаптары мен басқа да пайдаланылатын жер-лерді (бақ, бау-бақша, мәдени жайылымдар), бригадалыі^ учас-келерді суарғыштарды, жолдарды, адамдар қоныс тепкен жерлер-

ді, орман алқаптарын, су қоймаларын және т. б. экономикалық жағынан өте тиімді орналастыруды қамтамасыз етуі керек.

Егістіктерде арық-атыз жүйесін орналастыру оның бетінің бе-деріне байланысты болады, сондықтан ауыспалы егіс учаскелері және оның танаптары, бригадалық учаскелер жолдар жүйесі және орман алқаптары суару каналдары мен гидротехникалык құры-лыстардың орналасуына сәйкес орналастырылады.

Шаруашылық аралық жүйесін жобалағанда магистралды жә-не шаруашылық аралық каналдар мен су қоймаларының, насос станцияларының, жолдардың, орман алқаптарының астында ка-латың жердің көлемін анықтау керек.

Ал шаруашылық ішіндегі жүйені жобалағанда ауыспалы егіс учаскесінің, ауыспалы егіс танаптарының, суару учаскелерінің, бақтардың, бау-бақшалардың, орман алқаптарының, мәденн жай-ылымдардың, жолдардың, мал айдайтын жолдардың, егіншілер қостарының көлемдері мен шекаралары анық-талады.

Шаруашылық ішіндегі жер көлемін үйымдастыру үшін табиғи және әкімшілік шекаралардың орналасуын, шойын және тас жол-дардың, электр тарату сызықтарының, суару, коллектор-дренаж-дық және су жинағыш-қашыртқьі жүйелерінің орналасуын еске-ріп және суарылатын жердің топырақтық-мелиоративтік жағдай-ларын естен шығармау керек.

Табиғи-шаруашылық жағдайларға сәйкес әрбір ауыспалы егіс-тер, бақтар, бау-бақшалар және т. б. орналастырылады.

Ауыспалы егіс елшемдері шаруашылықтын келешекте даму жоспары мен қажетіне сәйкес анықталады.

Жалпы ауыспалы егіс учаскесі мүмкіншілігінше ауыл шаруа-шылық машиналарын қолдануға жәйлі үлкен массивтерде, орна-ластырылады.

Ауыспалы егіс еңбекті дүрыстап ұйымдастыруды, жоғарғы аг-ротехниканы және жер мен суды тиімді пайдалануды камтамасыз етуі керек.

Бір мезгілд&хсуарылатын жердің көлемі отамалы дақылдарды суарғаннан кейін тәулік ішінде культивацияланатын жердін көле-міне сәйкес болуы керек.

Күріш ауыспалы егісі еңісі шамалы, суды нашар сіңіретін то-пырақты жерлерде және су жіберу жағынан ерекшеленген жерлер-де орналастырылады.

Ауыспалы еңіс танаптары өлшемі жағынан біркелкі болуы ке-рек, олардың бірінен-бірінің өлшем айырмашылықтары 10%-ке дейін және жер бедерінің өте күрделі болған жағдайында 15— 20%-ке дейін ғана мүмкін болады.

Ауыспалы егіс танаптарын орналастырғанда топырақтың сор-лануын, ыза судың тереңдігін және онық минералдығын, топы-рақтың су сіңіргіштігін, жер беті бедерін, каналдардың орнала-суын, учаскелердің кескін үйлесімін ескеру керек.

Ауыспалы егістің әр танабы топырақ және гидрогеологиялық жағдайларына қарай біркелкі болып, өзінің кескіні жағынан ау-ыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыруға ыңғайлы және өлшемдері жеткілікті болуы керек. Суару учаскесінің ең жақсы сыртқы пішіні болып қабырғалар қатынасы 1:2—1:3-ке тең тік бұрыштар саналады. Егерде ауыспалы егіс танабынын, бірнеше учаскелері болса, онда онын, кескін үйлесімі осы учаскелердің шекараларымен анықталады.

Жабык жүйеден суарғанда бір мезгілде бапталатын учаске суару учаскесі болып саналады.

Ауыспалы егіс учаскелерінің өлшемдерімен баптау учаскеле-рінің өлшемдері және олардың егістікке орналасуы суару техни-касына, шаруашылықта еңбекті үйымдастыруға, белгіленген ау-ыспалы егіс схемасына сәйкес анықталады.

Бригадалық учаскелер өздерінің көлемдері жағынан бірдей болып, ауыспалы егістің жылдар бойы ротациясына қарай бри-гаданың құрамы түраклы болатындай боп іргелі орналастырылуы

керек.

Әрбір суару жүйесін жобалағанда мынадай жалпы талаптар-ды орындау керек:

каналдар суды суару үшін пайдаланылатын судың есептелген графигіне және белгіленген су тарату схемасына сәйкес жіберіп тұруы керек;

үлкен каналдар кіші каналдарға жетекшілік етіп, беткі жағы-нан суару әдісін ^олданғанда кіші каналдар суарылатын' жерге жетекшілік етуі керек. Каналдардың жоталарға суды екі жаққа да өздігінен ағызып жіберетіндей болып орналастырылғаны жөн

болады;

каналдардың қимасы оларды сумен шайып кетуден, тосапта-нудан және деформациядан сақтайтындай берік болуы керек;

каналдарды суару учаскесінің ауыспалы егіс танаптарының, бригадалық учаскелердің, шаруашылықта пайдаланылатын жер-лердің шекараларына, жер бетінің бедеріне және оның топырақ-тық-мелиоративтік жағдайына сәйкес жобалаған суару әдістерін тиімді пайдаланумен бірге ауыл шаруашылық машиналарын жо-ғары пайдалануды қамтамасыз ететіндей етіп орналастыру керек.

Әр шаруашылықта шаруашылық аралық таратқыштардан су алатын және оның мөлшерін жекелеп өлшейтін 1—2 жабдықтар болуы керек. Ал әрбір ауыспалы егіс учаскесі суды осы шаруашы-лықтағы басқа ауыспалы егіс учаскелеріне байланыссыз ала ала-тын болуы керек.

Усадьбалар мен олардың жанындағы учаскелерге де су басқа-ларға байланыссыз жіберіледі;

суды жолдардан, сайлардан, бьефтерді ілестірілген жерлерден өткізу, су мөлшерін реттеу және судың жылдамдығымен деңгейін реттейтін құрылыстардың саны көп болмауы керек. Дегеңмен, олардын, саны ауыспалы егіс танаптарына жіберілетін су мөлше-рін -бөлек өлшеуді және каналдар жұмысының керекті режимін қамтамасыз етуі керек;

каналдармен оларға орналастырылатын құрылыстарды салуды механикаландыру керек;

суару жүйесін салу және оны пайдалану үшін жүмсалатын ең-бек, қаржы және материалдар шамалы ғана болуы керек;

суару жүйесі су қорларын жан-жақты және тиімді пайдалана алатындай болып жобалануы, осы жоба бойынша құнарлы жер-лердің ең көп көлемі суарылып, су күші гидроэлектрстанцияла-рында пайдаланылып, кеме қатынасы, балық аулау кәсібі және су-мен жабдықтау жұмыстары кеңінен дамуы керек.

Неғұрлым суару жүйесінің көлемі көбейген және жер бетінің бедері күрделенген сайын, солғұрлым суару, су жинау — қашыр-ту және коллекторлы-дренаждық жүйе күрделеніп, ондағы қүры-лыстар саны кәбейе түседі.

Бас канал — су таратқыш каналдардың ең негізгісі болып са-налады, өйткені ол арқылы су көздерінен су барлық суармалы жерлерге жіберіледі. Бас канал басқа учаскеден бос және жұмыс істейтін бөліктерден құралады.

Басқы учаске — каналдың су кәздерінен су қабылдайтын бө-лігінен тұрады, бүнда тұндырғыштар болған -жағдайда су тосап-тардан тазартылады.

Бос бөлік — суды су көздерінен бірінші таратқыш каналға жеткізеді.

Жұмысшы бөлігі — суды таратқыш каналдарға бөліп тұрады.

Бас канал суармалы жердің ең жоғарғы нүктелері бойына са-лынады.

Суарылатын жерлерге су кездерінен өздігінен ағып және механикалық әдіспен көтеру арқылы жіберіледі. Судың ездігінен ағызылып жіберілге-нінде бас саға плотиналы және плотинасыз болады. Бүнда су кез-дерінен (езен, су қоймалары) бас шлюз — реттегіш арқылы бас каналдын. бос бөлігіне жіберіліп, ол арқылы суарылатын жерге жіберіледі. Ал енді суды механикалық әдіспен көтергенде ол суа-рылатын жерлерге трубалар арқылы жіберіледі.

Бас каналдың бос белігінің үзындығы және жерге орналасты-рылуы жердің еңісіне, су көздеріндегі бас саға жанындағы судың деңгейінің суарылатын жердің деңгейінен қанша мөлшерде жоға-ры жатқанына байланысты болады.

Бас каналдын, бос бөлігінің трассасы масштабы 1:25000, немесе 1:10000-ға тең жағдайда белгіленеді. Бұл жағдайда горизонталь-дың қималары 1, немесе 0,5 метр аралықта сызылып, каналдың

есептелген еңісшің мөлшері і = -~ъ->,~^{ге тең}. болады. Су жыл-

дамдығынын, есепті мелшері каналды шайып кететін жылдамдық-тан кем және тосаптану жылдамдығынан артық болуы керек. Әдет-те есептелген еңістіңмөлшері і = 0,0002—0,0007 шамасында, көбі-несе 0,0005 шамасында болады. Еңістің мөлшері аз болған сайын, бас канал қысқара береді.

Мұнда бас каналдың трассасын белгілегенде мынадай мәселе-• лерді шешуге тура келеді.

1. 
   Суарылатын жерге суды өзендерден өздігінен ағуыарқылы
   жіберілетін ең биік нүктесі белгілі болып, бас каналдың бос бөлі-
   гінің үзындығы мен бас сағаның орналасатын жерін анықтау ке-
   рек болады. Бүндай жағдайда каналдың трассасын осы нүктеден
   өзенге қарай белгілейді;
   
2. 
   бас саға орналасатын жер белгілі. Бас каналдың бос бөлі-
   гінің үзындығы мен су жіберілетін жердің жоғарғы шекарасын
   белгілеу керек. Бұндай жағдайларда канал трассасын бас сағадан
   жобаланған суарылатын жерлерге қарай белгілейді.
   

Жер бедерінің сипаттамасына қарай бас каналмен шаруашы-I лық аралық жүйесін орналастырудың негізгі үш схемасын қол-дануға болады:

1. Бас каналдың трассасы горизонтальдар бағытымен (еңіске көлденең) белгілёніп, еңістің мелшері суарылатын жердің жоғар-ғы шекарасы бойымен есептеледі.

Бірінші дәрежедегі таратқыштар ен, жоғарғы еңіс бойына жо-баланып, олардан су екі жағына да ездігінен ағатын болады. Егерде жыралар, көтеріңкі қосымша жоталар кездескен жағдайда бас канал сол шекаралар бойымен жобалаиады, бірақ онда ол өзінің түзу сызығын бұзады. Таратқыш каналдар трассасы жергі-лікті жоталардьщ бойьшен мүмкін болған еңістілікпен, екі жақ-тағы беткейге де су жібере алатындай болып белгіленеді.

2. 
   Бас канал суарылатын жердің ең жоғарғы енісіне орналас-
   тырылып, оны екі тең бөлшекке бөліп тұрады. Ал таратқыш ка-
   налдардың трассасы мүмкін болған еңістікпен горизонтальдарды
   бойлай белгіленеді. Каналдың осындай орналасу схемасын суа-
   рылатын жердің өте үзын және ені шамалы болған жағдайда қол-
   данылады. Бұндай жерлердің ұзын қабырғасы еңісті бойлай ор-
   наластырылады. Осындай жағдайларда қүламалар құрылыста-
   рын тек бас каналдарда ғана жобалап, ал бірінші схема бойынша
   оларды бірінші дәрежедегі барлық таратқыш каналдарға жоба-
   лауға тура келер еді. Бас каналдар арқылы жіберілетін судың
   мелшері өте көп болған жағдайда құламалар құрылыстарының
   топталған жерлерінде гидростанция қүрылыстары жобаланады. -
   
3. 
   Жер бедерінің күрделі болған жағдайларында бас канал-
   дар, шаруашылық аралық, шаруашылық таратқыш каналдар жо-
   ғарғы нүктелерге және жоталарға су ағызу жылдамдығы оны
   шайып кету жылдамдығынан кем, тосаптану жылдамдығынан ар-
   тық мөлшерде болатындай етіп орналастырылады. Сондай-ақ су-
   армалы жерлерді үйымдастыру және каналдарды жобалаудың
   басқа да талаптарын орындау керек.
   

Шаруашылық және шаруашылық ішіндегі суару жүйесі шаруа-шылық, шаруашылық ішіндегі және учаскелік таратқыштардан және уақытша тілінетін қүлақ-арықтардан тұрады.

Тұрақты каналдар суды шаруашылықта суарылатын жерлерге таратады: оларды суару көлемі, ауыспалы егістегі дақылдардың құрамы, барлық дақылдардың суару режимі және суару техника-сы белгілі болған жағдайда 1:10000, немесе 1:5000 масштабында сызылған, горизонтальдар аралығы 0,5 метрге тең жағдайда жоба-лайды.
Суару жүйесін жобалау ісінде шаруашылық шекараларын көрсетуден және суаруға жарымды барлық жердің келемін анық-таудан басталады. Содан кейін шаруашылық және шаруашылық ішіндегі таратқыштардың трассалары белгіленіп, ауыспалы егіс шекаралары қағазға түсіріледі.

Ауыспалы егіс шекаралары үлкен каналдардың, жолдардьің, адамдар қыстаған жерлердің, табиғи шекаралармен үйлестіре бел-гіленеді, және оларды белгілегенде гидрогеологиялық жағдайларды және суару жүйесін пайдаланудың жайлылығын ескеру керек. Мұнда шаруашылық шекарасы мен ауыспалы егіс танаптары-ның шекараларын түсінгеннен, шаруашылық және шаруашылық ішіндегі таратқыштардың трассаларын белгілегеннен кейін ауыс-палы егіс танаптарын және ауыспалы егіс ішіндегі суару учаске-лерін бөлуге кіріседі.

Бас канал — МК

бас каналдың тараулары: он жаққа тарауы — ПВМК; сол жақ-қа тарауы — ЛВМК;

бірінші реттегі тарату каналдары—р-1, р-2, р-3 және т. б (бұнда сандар таратқыш каналдардын, үлкен каналдың басынан санағандағы жүйелігін көрсетеді);

екінші, үшінші және тағы баска реттегі таратқыш каналдар — 1-1-1, р-1-2, р-1-3 және т. б.; р-1-1-1, р-1-2-2 және т. б. (бүнда соң-ғы сан үлкен каналдың басынан бастап орналастырудың жүйелі-лігін көрсетеді, ал оның алдындағы сандар үлкен каналды белгі-лейді);

Шаруашылық таратқыш—ІХ-1, ІХ-2, ІХ-3 және т. б.; 2Х-1, 2Х-2, 2Х-3 және т. б. (бұнда бірінші сан пайдаланылатын шаруа-шылықтардын нөмірін белгілейді, «X» әрпі таратқыштың тек бір шаруашылыққа ғана қызмет етуін белгілейді, ал екінші сан осы шаруашылықтағы таратқыштың мөлшерін белгілейді).

Шаруашылық ішіндегі әр реттік таратқыштар (егер олар учас-келік таратқыштар болмаса) ІХ-1-1; IX-1-2, ІХ-1-3 және т. б.; 2Х--1-1, 2Х-1-2 және т. б.; 2X1-1-1, 2Х-1-1-2, және т. б.

Учаскелік таратқыштар —У-1, У-2, У-3 және т. б.

Уақытша тілінетін қүлақ-арықтар—0-1, О-2, О-З және т. б. (бүндағы сан осы шаруашылықтағы құлақ-арықтың нөмірін бел-гілейді).

Егерде суару каналдары науа (лоток) немесе трубопровод тү-рінде жасалған болса, онда негізгі санды белгіге Л немесе Т әрпі қосылады; РЛ-1-1 — науа түрінде жасалған екінші реттегі тарат-қыш; УТ-3—трубопровод түрінде жасалған үшінші учаскелік та-ратқыш.

Су жинағыш — қашыртіқы жүйесіне кіретіндер:

Бас су жинағыш канал —ГВК;

бірінші реттегі су жинағыш В-1, В-2, В-3 (бүндағы сан бас су жинағыш каналдарға су жинағыштардан су қүйылатын жердің орналасу жүйелігін белгілейді);

167

бас каналдан суды ағызып жіберу — СМ-1, СМ-2, СМ-3 (бұн-дағы сан каналдың бас жағынан санағанда су ағызып жіберу нө-мірін белгілейді).

бірінші реттегі таратқыштардан суды ағызып жіберу—Р-1 та-ратқышынан—СР-1 (суды бір-ак, рет ағызғанда); С2Р-2 (Р-2 та-ратқыщында)—екінші рет ағызу; СЗР-3 (Р-3 таратқышынан) су-ды үшінші рет ағызып жіберу;

екінші, үшінші және т. б. реттегі таратқыштардан су ағызып жіберу—СР-1-2 (Р-1-2) таратқышынан суды бірінші рёт ағызыу; СЗР-1-1 (Р-1-1) таратқышынан — суды үшінші рет ағызу;

шаруашылық және учаскелік таратқыштарынан су ағызып жі-беру—С2Х-1 (2Х-1 шаруашылық таратқышынан) су ағызып жі-беру; С2Х-2-2 (2Х-2-2 шаруашылық таратқышьшан) су ағызып жіберу; СУ-3 (учаскелік таратқыштан) су ағызып жіберу;

тау жақ каналдар НК-1—жүйедегі бірінші тау жақ канал; НҚ-2— жүйедегі екінші тау жақ канал.

Коллекторлі-дренаждық жүйеге мыналар кіреді:

бас коллектор —ГК;

бірінші реттегі коллекторлар—Қ-1, К-2, К-3 және т. б.;

екінші реттегі коллекторлар —К-Ы, К-1-2 және т. б.;

үшінші реттегі коллекторлар — К-2-2-1, Қ-2-2-2 т. б.

топтық дрендер —ГрД-1, Г_рД-2—ашық дрендер; Г_ру-1, Г_ру-2

— жабық дрендер (бұндағы сан шаруашылықтағы топтық дреннің немірін көрсетеді);

алғашқы дрендер — Д-1, Д-2, Д-3— ашықтары, д-1, д-2, д-3— жабықтары (бұндағы сан шаруашылықтағы. дреинің нөмірін көр-сетеді).

Суару жүйесінде суарылатын жерлердің номенклатурасы. Суа-ру жүйесінің белгіленген шекарасымен шектелген жерлер оның жалпы көлемін қүрайды. Бұл көлемге суарылатын және суарыл-майтын жерлер және өзендер мен көлдер, т. б. кіреді.

Суару жобасында белгіленген ауыл шаруашылық дақылдары және басқа да өсімдіктер егілген нақтылы суарылатын жерлердің көлемін нетто мөлшері деп атайды.

Ал каналдар мен қүрылыстардың, жолдардың, орман алқап-тарының астында қалатын, сондай-ақ суармалы жердің шекара-сында жатқанымен топырақтың-мелиоративтік және басқа да жағ-дайларға байланысты суару мүмкіншілігі жоқ жерлерді суаруға қатынаспайтын жер деп атайды. Суарылмайтын көлемді массив-тер жекеленіп бөлінеді және олар жерді пайдалану коэффициен-тінің мөлшерін анықтағанда ескерілмейді.

168

Суарылатын жердің нетто мөлшерімен суаруға қатынаспайтын жерлер қосылып, суарылатын жер көлемінің брутто мөлшерін ңұ-райды.

Ал енді суару жүйесіне байланыссыз суарылатын жерлер (көл-табанды суару) суармалы жерге жатқанымен ерекше ескеріледі.

Суару жүйесі қорындағы жерді пайдалану дәрежесі жалпы суарылатын жерді пайдалану коэффициентімен сипаттамаланып:

суарылатын жердін. нетто көлемі жалпы суарылатын жер көлемі

сондай-ак, мөлшері 0,85—0,90-тан кем болмайтын суарылатын жердін, келемін пайдалану коэффициентімен де сипатталады: